GEK VAN BERNINI. In Rome danst het marmer

Transcriptie

1 RE00 Rome :7 Pagina GEK VAN BERNINI In Rome danst het marmer REIZEN-redacteur Chris van der Heijden was drie jaar lang gids in Rome en verloor zijn hart aan het werk van Gian Lorenzo Bernini (98-80). De beeldhouwer die het steen kon laten dansen en daarmee Rome zijn zwierige gezicht gaf. Chris ging terug naar Rome en ontdekte dat Bernini nog steeds de beste gids is om de mooiste barokke plekken van de stad te vinden. TEKST: CHRIS-JAN VAN DER HEIJDEN FOTOGRAFIE: LAURENCE DELDERFIELD REIZEN MAART 00 REIZEN MAART 00

2 RE00 Rome :7 Pagina GRATIS BERNINI Bij de vele kiosken van het VVV in Rome (o.m. bij Engelenburcht en Forum Romanum) is het handige Engelstalige gidsje Bernini in Rome verkrijgbaar. En nog gratis ook. Er worden 7 werken van Bernini behandeld die je niet mag missen. Het is de zomer van 0 als Rome in de ban is van een gerucht. Gian Lorenzo Bernini het zoontje van beeldhouwer Pietro Bernini zou bezeten zijn van de duivel. Want welk kind is er op achtjarige leeftijd in staat een portretbuste uit het marmer te beitelen? Een portret van grote klasse ook nog. Het is kardinaal Maffeo Barberini de latere paus Urbanus VIII die hoogstpersoonlijk poolshoogte gaat nemen. Maar de duivel blijkt een engel. De kleine Gianni houwt ter plekke een klein meesterwerk uit het steen. De kardinaal fluistert verbaasd tegen senior: Hoedt u, Pietro Bernini, uw zoon zal u op grootse wijze gaan overtreffen. Waarop Pietro stoïcijns antwoordt: Ach, in dat geval zal de verliezer de winnaar zijn. Onze wandeling begint een dikke tien jaar later in de Galleria Borghese. In het grootste stadspark van Rome heeft kardinaal Scipione Borghese een lusthof voor de schone kunsten laten bouwen. Geen gebouw weerspiegelt beter in welke tijd we zijn beland. In de zeventiende eeuw is Rome in de ban van feestende pausen, overspelige kardinalen en hedonistische adellijke families. Kunst is het grote statussymbool. Scipione de meesterscout. En zijn kunsttempel moet worden gevuld. STEEN WORDT VLEES De eerste kennismaking met Bernini komt aan als een mokerslag. De zalen van de Galleria Borghese zijn volgepropt als het aanrecht van een studentenhuis. De kunst duizelt om je heen. Maar de werken die de jonge Bernini in opdracht van Scipione Borghese maakte, springen er direct uit. Als je door de Galleria dwaalt, begrijp je de euforie die zijn tijdgenoten moeten hebben gevoeld. Hier was iemand aan het werk die in de bewerking van het steen zelfs Michelangelo leek te overtreffen. Het beste voorbeeld is zijn beeldengroep Pluto en Persephone. Wie ervoor staat, kan nauwelijks geloven dat Pluto s hand van marmer is. Pluto grijpt het dijbeen van Persephone vast en de huid van het been plooit weg als zijde. De hand lijkt op het marmer te zweven. Zelfs als je er met je ogen maar een centimeter vanaf staat, lijkt het onmogelijk wat Bernini heeft geflikt. Het steen wordt vlees. De virtuoze behandeling van het marmer komt terug bij zijn Apollo en Daphne. De nimf Daphne vlucht voor de zonnegod Apollo en verandert langzaam in een laurierboom. De laurierblaadjes zijn zo fragiel dat ze bijna doorzichtig zijn. Zelfs met computergestuurde machines lukt het tegenwoordig niet het marmer zo dun te slijpen. Of neem de dikke kop van kardinaal Scipione. Zijn portretbuste, met de pafferige feestwangen en twinkelende ogen, wordt door sommige kunstkenners het meest levensechte portret aller tijden genoemd. Bernini is nog geen vijfentwintig en Rome eet uit zijn hand. ACHTEROP BIJ DE PAUS Overal in Rome kom je het pauselijke embleem met de twee sleutels tegen. Zo n beetje elk monument van belang lijkt gesponsord door een paus. Wie het in die tijd in Rome helemaal wilde maken had talent, maar vooral de zegen van de paus nodig. De sterren staan daarom gunstig voor Bernini. In wordt zijn vriend en ontdekker kardinaal Maffeo Barberini gekozen tot paus Urbanus VIII en volgen jaren van zeldzame pauselijke vriendjespolitiek. Met de woorden Bernini is gemaakt voor Rome en Rome is gemaakt voor hem, stelt hij Bernini aan als bouwmeester van de Sint Pieter. Zijn raffinement merk je nog steeds als je door de enorme kerk wandelt. Wat begint als een weinig subtiel voetbalveld van marmer, wordt richting het altaar steeds meer de Sint Pieter van Bernini. Tussen zijn twee virtuoze grafmonumenten voor de pausen Urbanus VIII en Alexander VII, de heilige stoel van Petrus en het beeld van Longinus, straalt de Heilige Geest je in de vorm van een lichtgevende duif toe. Tussen wolken, zonnestralen en tientallen engelen van puur goud. Boven alles uit torent zijn vermaarde bronzen baldakijn van twintig meter hoog. Waarvan de gedraaide zuilen zulke grote hoeveelheden brons vereisten dat Bernini het antieke Romeinse reliëf van het Pantheon liet af- Pluto ontvoert Persephone. Het zijn de handen van Pluto waaraan de virtuositeit van Bernini te herkennen is. en Barokke muurmedaillons kom je in het oude Rome in bijna elke straat tegen. In de Chigi-kapel onderdeel van de kerk Santa Maria del Popolo zijn zelfs de lampjes van Bernini s hand. Alle engelen die de Ponte Sant Angelo of wel de Engelenbrug opsieren zijn ontworpen door Bernini, maar maken deed hij slechts twee beelden zelf. Het Sint Pietersplein werd tussen en 7 aangelegd door Bernini en is 0 bij 0 meter. De twee enorme zuilenrijen symboliseren uitgestrekte armen die bezoekende pelgrims omhelzen. Foto volgende pagina: vanuit de koepel zie je de mooiste werken die Bernini voor de Sint Pieter maakte in één oogopslag. Midden onderin het dak van het bronzen baldakijn, links in de nis het grafmonument voor Alexander VII, achterin het raam met de oplichtende Heilige Geest, daaronder de stoel van Petrus en rechts daarvan in de nis het grafmonument voor Urbanus VIII. REIZEN MAART 00

3 RE00 Rome :7 Pagina 8 slopen om het om te smelten. Voor het eerst kreeg het wonderkind kritiek. Wat de barbaren in Rome niet vernielden, deed de familie Barberini wel, murmelde het volk. Maar zijn hemelse handen maken hem voorlopig onkwetsbaar. Zo ontketent zijn Tritonfontein op het Barberini een architectonische revolutie. Een fontein was tot dan toe niet meer dan een statisch bouwwerk dat slechts ter versiering diende. Maar Bernini maakt van de fontein een op zichzelf staand kunstwerk. De gespierde zeegod Triton rust majestueus op de staarten van vier dolfijnen. Zelfs 0 jaar later, overdekt door mos en een beetje verloren gelegen op een te groot en irritant druk verkeersplein, is de compositie nog steeds pakkend. En let op de oenige dolfijnen: Bernini was duidelijk geen begiftigd bioloog, zijn dolfijnen zijn een soort misvormde karpers.. Met het baldakijn in de Sint Pieter ontketent Bernini nog een andere revolutie. Meer ingrijpend dan hij misschien zelf beseft. De transformatie van een strak, recht gelijnd bouwwerk naar een meer golvend en organisch concept. Het zwierige baldakijn is het eerste echte barokke monument in de geschiedenis. REVANCHE OP HET PIAZZA NAVONA Net als Bernini de zwierige lijnen begint te ontdekken, krijgt zijn carrière een gevoelige knauw. Vriend en werkverschaffer paus Urbanus VIII sterft in en de nieuwe paus Innocentius X ziet Bernini als de verpersoonlijking van de spilzuchtige familie Barberini. Pas drie jaar later krijgt hij kans op revanche als Innocentius X besluit om het Navona te verfraaien. Vijf kunstenaars wordt gevraagd een ontwerp te maken voor een fontein. Maar tot grote woede van Bernini zit hij daar niet bij. En dan is geen enkele list hem te laag. Via zijn vriend Niccolo Ludovisi die met een nichtje van de paus is getrouwd weet Bernini op de dag van de presentatie het ontwerp van zijn Vierstromenfontein het pauselijke paleis binnengesmokkeld te krijgen. Paus Innocentius heeft de wisseltruc niet door en kiest vrijwel direct de Vierstomenfontein tot zijn favoriet. Totdat hij krijgt ingefluisterd dat het een werk van Bernini betreft. De paus trekt wit weg van woede en er valt minutenlang een doodse stilte. Dan schalt zijn stem door het pauselijke paleis: De enige manier waarop je het werk van Bernini kunt negeren, is door er niet naar te kijken. Geef hem die opdracht! En zo verrijst op het Navona de Vierstromenfontein. Ook vandaag de dag nog de zwijmelfontein voor verliefde stelletjes en fotogekke toeristen. Met de vier figuren die de rivieren Ganges, Donau, Nijl en Rio de la Plata voor moeten stellen. De massieve obelisk erboven. En het detail waarmee de rancuneuze Bernini nog even een trap na gaf aan zijn grote rivaal Borromini. De figuur van de Nijl die in de richting kijkt van de Sant Agnese-kerk heeft zijn gezicht bedekt omdat hij 8 REIZEN MAART 00 REIZEN MAART 00 9

4 RE00 Rome :7 Pagina 0 zoveel lelijkheid niet kan aanschouwen. Ook de figuur van de Rio de la Plata deinst angstig terug. Want natuurlijk kon die kerk die door Borromini werd gebouwd elk moment instorten. SCHOKKENDE DEVOTIE Met de Vierstromenfontein en de rehabilitatie aan het pauselijke hof begint de triomftocht van Bernini. Langzaam maar zeker krijgt Rome zijn signatuur. Als je nu door de straten van Rome zwerft, kun je er niet omheen. Zwierige, golvende vormen en dik aangezette devotie. De hemel als een stralenkrans van goud en engelen. Devotie hevig en zeer zichtbaar. Grootse gebaren kunnen niet groots genoeg. Bernini s barokke stijl wordt door honderden kunstenaars overgenomen en op elke straathoek van Rome vind je er wel iets van terug. Muurmedaillons met dikke opgepompte engeltjes. Kerken met waaierende gevels. Fonteinen als watervallen. Soms bijna humoristische kitsch omdat veel navolgers de virtuositeit van Bernini misten. En dan zie je opeens de engelenbeeldjes terug die je zo bij Intratuin of Blokker in de schappen zou kunnen vinden. De echte Bernini s zijn echter onmiskenbaar. De zuilenrijen die het Sint Pietersplein als weidse armen lijken te omsluiten, de Barcacciafontein bij de Spaanse trappen, de Fontein van de moor op Navona, het Palazzo Barberini, de olifantobelisk achter het Pantheon, talloze beelden in andere kerken en zelfs zijn eigen barokke briljantje, de kerk Sant Andrea al Quirinale. Maar ook een van Bernini s grootste meesterwerken balanceert op het randje van de kitsch. In de overladen barokkerk Santa Maria della Vittoria geeft Bernini in de Cornarokapel zijn eigen theatervoorstelling. In de Extase van Teresa zien we hoe Teresa in volledige verrukking op een wolk ligt. Haar extase is zo expliciet uitgewerkt met half open mond en gesloten ogen dat tijdgenoten van Bernini totaal geschokt waren bij de onthulling van het werk. Dit leek een stapje verder te gaan dan extase alleen. Maar Bernini zocht maximaal effect en ging nog verder. Hij ontwierp een verborgen raam dat een mysterieus geel licht op het werk laat neerdalen, en hij wist het gewaad van Teresa zo virtuoos uit te beitelen dat het lijkt alsof het in beweging is en Teresa sidderend van devotie voor je ligt. Vreemd genoeg wordt dit meesterwerk nauwelijks door toeristen bezocht. En ook in de kerk San Francesco a Ripa, waar Bernini dezelfde devotie oproept bij de heilig verklaarde non Ludovica Albertoni, is helemaal niemand. Behalve dan het toeristenstelletje dat het werk ademloos staat te bekijken. Hij: Tsjonge, wat een devotie. Zij: Als dat devotie is, dan heb ik dat ook regelmatig. POPSTER IN FRANKRIJK Bernini zit rond op de top van zijn roem. Op uitnodiging van de Franse koning Lodewijk XIV vertrekt hij naar Parijs om een ontwerp voor het Louvre te maken. In steden als Florence en Lyon wordt hij onthaald als een held en juichen duizenden mensen hem onderweg toe. Bernini is de popster van zijn tijd. Maar binnen luttele weken weet hij de Fransen tegen zich in het harnas te jagen door de Franse kunst te bestempelen als hopeloos inferieur en de hele Franse architectuur naar de schroothoop te verwijzen met de historische oneliner: Huizen bouw je met hersens, niet met geld. Dat Bernini snel weer thuis is, zal niemand verbazen. Zijn missie lag tenslotte in Rome. Waar hij de laatste jaren van zijn leven nog als een bezetene aan het werk gaat en de stijl ontwikkelt die bekend zal worden als Late Barok. Bernini wordt langzaam maar zeker de meester van de overdrijving. Een stijl die door zal dringen tot in Zuid-Duitsland en direct herkenbaar is aan de overvloed aan grote witte engelen, dikke gipsen cherubijntjes en de heftig krullende gewaden. Wie vanuit het centrum van Rome naar het Vaticaan loopt, ziet hoe effectief Bernini s late werk was. Van de saaie voetgangersbrug over de Tiber bij de Engelenburcht weet hij enkel en alleen door het plaatsen van tien levensgrote EXTRA - BRIEF BERNINI In deze gratis brief bespreken we vijf bijzondere werken van Bernini. Ontvangen? Stuur een met als onderwerpregel EB00 Bernini naar reizen@anwb.nl. Let op: de brief wordt uitsluitend gestuurd naar het adres van de afzender. Opmerkingen en/of vragen in uw mail worden niet gelezen. De exotische olifant op het plein achter het Pantheon (op de achtergrond zie je de koepel) is door Bernini ontworpen als een symbool voor intelligentie en vroomheid. De extase van Ludovica Albertoni met open mond en achterovergebogen hoofd schokte tijdgenoten en maakt nog steeds grote indruk. Maar omdat de kerk San Francesco a Ripa nogal uit de route ligt in de wijk Trastevere aan de overkant van Tiber komt er bijna niemand. De Barcacciafontein ligt onderaan de Spaanse trappen en is bij toeristen zeer geliefd. Omdat de waterdruk op dit punt erg laag was kon Bernini geen grote fontein aanleggen. Hij koos voor een ingetogen ontwerp van een lekkend bootje (Barcaccia = waardeloze, oude boot) dat half onder water in een ondiepe vijver ligt. De engel die bij Bernini s extase van Teresa op het punt staat haar hart met een pijl te doorboren roept al eeuwenlang vragen op. Glimlacht hij of heeft hij juist een wrede grimas? De Vierstromenfontein op het Navona is een van de meest gefotografeerde monumenten van Rome. REIZEN MAART 00

5 RE00 Rome :7 Pagina ROME 7 8 Galleria Borghese Santa Maria della Vittoria Sant' Andrea al Quirinale Palazzo Barberini Fontane delle Api Tritonfontein Sant' Andrea delle Fratte Barcacciafontein 9 San Lorenzo in Lucina 0 Olifantobelisk Bernini's werken in de Sint Pieter A grafmonument paus Urbanus VIII B grafmonument paus Alexander VII C de stoel van Petrus (Cattedra Petri) D beeld heilige Longinus E raam met symbool Heilige Geest F bronzen baldakijn G standbeeld van Constantijn A E C F B D De mooiste Bernini's Fontein v/d moor Via Cola di Rienzo INTERNET Bernini.htm Lijst met bijna alle werken van Bernini erop met doorkliks en foto s. Niet bijzonder mooi, wel redelijk compleet. Prachtig vormgegeven Rome-website met info over accommodatie, bezienswaardigheden, transport, evenementenagenda en suggesties voor wandelingen (o.m. door barok Rome). Leuke site met veel info, die echter bij doorklikken vaak een beetje oppervlakkig blijft. Wel met goede hotelzoekmogelijkheden. Vaticaanstad Engelenburcht G = 'wandelroute langs de mooiste Bernini's' Tiber Tiber Cavour Navona del Popolo Trastevere Via del Corso Panthéon 0 Villa Borghese Venezia 00 m Alle topstukken van de jonge Bernini Overdadige barokkerk met de Extase van Teresa Prachtig symmetrisch rond interieur van gekleurd marmer. Let op de engeltjes die uit de koepel lijken te vallen Gedeeltelijk ontworpen door Bernini Met de bijen uit het wapen van de familie Barberini Bernini's eerste fontein is niet van marmer maar travertijn De kerk met de originele beelden van de Engelenbrug De meest ingetogen barokke fontein van Rome onderaan de Spaanse Trappen Fabuleus borstbeeld van Gabriele Fonseca, de lijfarts van paus Innocentius X. Let op het contrast met de vrome (en saaie) bisschop Luigi in de nis ernaast Symbool van de wijsheid, door Bernini met zijn kont naar een klooster geplaatst vanwege zijn hekel aan Benedictijnen Zijn tweede fontein op Navona. Bernini ontwierp de zeegod in het midden Spaanse trappen 7 Via dei Fori Imperiali Forum Romanum Circus Maximus Vierstromenfontein Engelenbrug Sint Pietersplein Sint Pieter Santa Maria Maggiore 7 Santa Maria del Popolo 8 San Francesco a Ripa Barberini Via Nazionale della Repubblica Via Cavour Colosseum Via Claudia Via XX Settembre 7 Santa Maria Maggiore Station Termini ROME Hotels Albergo Césari Ponte Sisto Paus Innocentius X stelde een belastingheffing in op brood om de fontein te financieren en maakte zich daarmee bijzonder impopulair De beelden op de brug zijn eigenlijk zwakke kopieën. Voor de echte Bernini's zie 7 Met maar liefst 7 zuilen en 0 heiligbeelden. Zoek de steen met 'Centro del Colonnato', ga erop staan en kijk om je heen. Door de perfecte symmetrie lijkt de helft van de zuilen te verdwijnen Let op de sokkels van het baldakijn (F), waarop Bernini een vrouw met barensweeën afbeeldt, volgens de roddels de minnares van paus Urbanus VIII. Op de laatste sokkel verschijnt een baby In de Chigi-kapel zijn zelfs de lampjes van Bernini Zijn sobere graf ligt onopvallend naast het altaar Sfeervolle kerk in Trastevere. Let op de lompe gipsen engeltjes die naar Bernini's 'Extase van Ludivica Albertoni' staren, ze zijn pas later aangebracht BERNINI IN ROME PRAKTISCH HOE KOM JE ER? Auto: afstand Utrecht-Rome 0 km. Vliegtuig: Alitalia vliegt dagelijks keer (09.0,.0 en 8. uur) op Rome v.a. 9. Reserveren via , website: GALLERIA BORGHESE Let op: de Galleria Borghese mag je absoluut niet missen, maar is alleen toegankelijk als je vooraf reserveert via (009) 0-80 (voorkeuzetoets voor Engelstalige medewerker). Reserveer ruim van tevoren. Entree 8,0 voor een bezoek van twee uur. ACCOMMODATIE Goede hotels in het centrum van Rome zijn duur. De beste optie om voor een enigszins redelijke prijs een redelijke kamer te boeken is via Nederlandse touroperators of via een aanbieding op internet. Twee prima hotels om rechtstreeks te boeken maar dus wel prijzig zijn het uitstekende Albergo Césari. -pk v.a. 7. Adres: Via di Pietra 89, tel , cesari@venere.it, /roma/cesari. Of: Hotel Ponte Sisto, gerenoveerde villa vlakbij Campo de Fiori, -pk v.a. 00. Adres: Via dei Pettinari, tel , info@hotelpontesisto.it, GEORGANISEERDE REIZEN Prijsvoorbeelden: Holland International biedt dagen Rome v.a. in -sterrenhotel in het oude centrum, 7 dagen vanaf. Oad Reizen biedt dagen Rome v.a., en dagen v.a. 8. De Spaanse trappen LITERATUUR Mooiste algemene reisgids is Capitoolgids Rome (,90). De kunstschatten spatten van de bladzijden. Echter weinig aandacht voor Bernini. Wie dat wil is aangewezen op het Engelstalige kunsthistorische boek Bernini van Howard Hibbard ( 9, blz., ISBN 00987), waarin alle werken van Bernini worden besproken. Een mooie analyse van de geschiedenis van de stad is Rome, The Biography of a City van historicus Christopher Hibbert (ISBN , blz. 70, 0,0) met een hoofdstuk van 0 pagina s gewijd aan Bernini. INFORMATIE Italiaans Verkeersbureau 00-8, enitams@wirehub.nl. REIZEN ARRANGEMENT EXCLUSIEF VOOR LEZERS DAGEN ROME ONTDEKKEN 98 In samenwerking met REIZEN stelde Valerius Reizen voor onze lezers een exclusief Rome-arrangement samen. U vliegt per Alitalia en wordt na aankomst naar het -sterrenhotel Patria gebracht. Het hotel is gevestigd in een prachtig gerestaureerd, laat 9de-eeuws Palazzo, midden in het historische centrum van Rome. Veel bezienswaardigheden liggen op wandelafstand. Ook kunt u in de directe omgeving stijlvol winkelen, bijvoorbeeld in de Via Veneto en de Via Nazionale. Het hotel beschikt over een lounge, bar en een ontbijtrestaurant. De 9 kamers zijn alle uitgerust met airconditioning, tv, minibar, haardroger en douche/toilet. Bij uw reispapieren ontvangt u een ANWB-reisgids Rome, met handige plattegrond en boordevol nuttige suggesties. Geldig bij vertrek op vrijdag of zaterdag in de periode maart t/m oktober 00 engelen een gracieus monument te maken. De engelen lijken de brug een beetje in de hoogte te tillen. Op zijn oude dag heeft Bernini nog maar één doel: de gelovige mens doordringen van zijn nederige positie. Het grafmonument voor paus Alexander VII in de Sint Pieter zegt alles. Een monument als een toneelpodium. Nog één keer toont Bernini zijn virtuositeit in de enorme paarse steenklomp waar het werk op rust. Het tonnen wegende roze marmer is omgevormd tot een bijna zwevend tapijt. Magere Hein komt onder het marmer vandaan gekropen met een zandloper in de hand. Om de op zijn knieën biddende paus tot zich te roepen. Het theater is helemaal af. En in 80 is het ook voor Bernini einde voorstelling. Het grote gebaar was vervolmaakt. Om te sterven met een piepklein gebaar. Geen kunstenaar ligt in Rome zo bescheiden begraven als Bernini. Een klein grafsteentje in de Santa Maria Maggiore is alles. Ach, hij had de stad al tot zijn monument gemaakt. Reacties of vragen: cvdheijden@anwb.nl ARRANGEMENTSPRIJS V.A. 98 P.P. INCL. vliegretour per Alitalia transfer airport-hotel en v.v. x overnachtingen met ontbijt ANWB-reisgidsje Rome NIET INCLUSIEF Luchthavenbelasting 0 p.p.; reserveringskosten ; Calamiteitenfonds,0; reis- en/ of annuleringsverzekering; eenpersoonskamertoeslag p.n. Van / tot /7 en van /9 tot / geldt er een hoogseizoentoeslag van p.p.p.n. Verlengen is mogelijk vanaf 0,- per persoon per nacht. BOEKING EN INFORMATIE Valerius Reizen B.V. Cornelis Krusemanstraat 07 NB Amsterdam Tel Fax info@valerius.nl REIZEN MAART 00 REIZEN MAART 00