UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vrede of Vrijheid? Dilemma s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West- Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig Miedema, C. Link to publication Citation for published version (APA): Miedema, C. (2015). Vrede of Vrijheid? Dilemma s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West- Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig Amsterdam: Amsterdam University Press General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 05 Jan 2019

2 University of amsterdam Dissertation Christie Miedema Vrede of Vrijheid? Dilemma s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West-Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig

3 Vrede of Vrijheid?

4 Afbeelding voorpagina: Protestdemonstratie in Amsterdam op 19 december 1981 tegen het uitroepen van de staat van beleg. Bron: Nationaal Archief, Rob C. Croes/ANEFO, , bestanddeelnummer , licentie CC-BY-SA. Lay-out: Crius Group, Hulshout Ontwerp omslag: Coördesign, Leiden C. Miedema / Amsterdam University Press B.V., Amsterdam 2015 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Vrede of Vrijheid? Dilemma s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West-Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnifijicus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het College voor Promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Agnietenkapel op donderdag 21 mei 2015, te uur door Christine Miedema geboren te Amersfoort Amsterdam University Press

6 Promotiecommissie: Promotor: prof. dr. A.J.J. Nijhuis Universiteit van Amsterdam Overige leden: prof. dr. M. Fennema Universiteit van Amsterdam prof. dr. J.C. Kennedy Universiteit van Amsterdam prof. dr. M. van Leeuwen Universiteit van Amsterdam prof. dr. B.A. de Graaf Universiteit Utrecht dr. I. Goddeeris Katholieke Universiteit Leuven Faculteit: Geesteswetenschappen

7 Inhoudsopgave Inleiding 11 1 Accommodatie en conflict tussen Oost en West 49 I. Ontspanning, vrede en de tweede Koude Oorlog 50 Van Koude Oorlog naar ontspanning in de jaren veertig tot de jaren zeventig 50 De tweede Koude Oorlog en de tweede fase van de ontspanning in de jaren tachtig 58 Van De Russen komen tot Liever een Rus in mijn keuken dan een kruisraket in mijn achtertuin 63 Nuttige idioten van Moskou? De vredesbeweging tussen Oost en West 70 II. De Oost-Europese oppositie tussen accommodatie en conflict : afscheid van de hoopvolle blik naar het Westen : het einde van het revisionisme : de uitzonderlijke jaren van Solidarność 81 Denken over de dilemma s in de Oost-Europese oppositie 91 2 Polen in het Westen 99 I. De Poolse oppositie in het Westen 99 Poolse tradities van emigratie: tussen emigrant, gastland en thuisland 99 Solidarność za granicą 102 Solidarność in Nederland 107 Solidarność in de Bondsrepubliek 112 Poolse emigranten in het Westerse publieke debat 120 II. De Poolse crisis in het Westen 132 Harde hand of ontspanning? Westerse regeringen en de Poolse crisis 132 De maatschappelijke reactie op Polen: Nederland en West- Duitsland 141 Linkse strategieën tegen ongemakkelijke gevoelens 149

8 Niet loyaal aan Oost of West, maar aan elkaar: de vredesbeweging 3 Het verkalkte denken in bloksystemen op de proef stellen 163 Het IKV op zoek naar de natuurlijke bondgenoot I. Dilemma s in het Oost-Westdebat 164 Het IKV, de ontwapeningsstrategieën en Oost-Europa 164 Keerpunten 1981 en 1985: een nieuwe omgang met Oost-Europa 168 Kritiek op de koerswijzigingen 172 De proef op de som: de solidariteit van de eigen vredesstrijd 180 II. Misverstanden en meningsverschillen in de transnationale dialoog 183 Op weg naar een tweesporenbeleid: de zoektocht naar bondgenoten 183 Tussen applaus en Einreiseverbot: de moeizame contacten met de machthebbers 187 De dialoog met de natuurlijke bondgenoten 189 Twee sporen aan één tafel? De bemiddelingspogingen van het IKV 194 De naïviteit van de vredesbeweging : kritiek van de emigranten Malko en Korzec 199 Uitleg, bemiddeling en kritiek: de samenwerking met Minkiewicz en Zielonka 202 Misverstanden, meningsverschillen en lessen uit Oost-Europa 207 Tot slot Hätten wir doch mehr auf die polnische Ratschläge gehört 221 Het Oost-Westbeleid van de Grünen tussen twee radicale kampen I. Dilemma s in het Oost-West debat 222 Vrede en mensenrechten in de Grünen: tussen de appels van Krefeld en END 222 Wer Polen sagt muss auch El Salvador sagen : Grünen en Solidarność 232 Historisch belast? De Duitse kwestie en de Duits-Poolse betrekkingen 242 De proef op de som: Protest, ondersteuning en solidariteit 245 II. Misverstanden en meningsverschillen in de transnationale dialoog 250 Alexanderplatz en het bezoek aan Honecker: het begin van de grüne Oost-Westdialoog 250 Offfijiciële contacten met slachtofffer- en Oostblokland Polen 254

9 Onafhankelijke contacten: nachtelijke discussies met WiP 259 Grünen en emigranten 264 Misverstanden, meningsverschillen en lessen uit Oost-Europa 271 Tot slot 281 De prijs van vrede en ontspanning: de sociaaldemocratie 5 Waar blijft die bestelauto? 287 Het ad hoc Oost-Westbeleid van de PvdA I. Dilemma s in het Oost-Westdebat 288 Een ideologisch geladen generatieconflict 288 Vrede of mensenrechten? 291 De Poolse gebeurtenissen: solidaristen en detentisten in de PvdA 295 Selectieve sympathie en verontwaardiging? 303 De proef op de som: de hulp aan Solidarność en Charta s vliegende universiteit 306 II. Misverstanden en meningsverschillen in de transnationale dialoog 313 Het eerste spoor: offfijiciële contacten met de machthebbers in de jaren tachtig 313 Het tweede spoor: contacten van onderop 318 Wie zijn je partners in Oost-Europa? Sociaaldemocraten en de vredesbeweging 321 De kritische emigranten Korzec en Malko en de bemiddeling van mijn vriend Jan M. 324 Het Polenoverleg: echte invloed voor emigranten of slechts een Polenklubje? 329 Misverstanden, meningsverschillen en lessen uit Oost-Europa 333 Tot slot Kein Ziel rechtfertigt den Krieg 339 De Realpolitik van de SPD I. Dilemma s in het Oost-Westdebat 340 Voorgeschiedenis: de eerste Ostpolitik en de verzoening met Polen 340 De tweede fase van de Ostpolitik: vrede, mensenrechten en gemeinsame Sicherheit 344 Non-interventie en stabiliteit: de reacties op Solidarność 350

10 II. De proef op de som: stille diplomatie aan de top vs. individueel initiatief 362 Misverstanden en meningsverschillen in de transnationale dialoog 368 Offfijiciële contacten: groot vertrouwen in de machthebbers 368 Onafhankelijke contacten: angst voor schade aan de ontspanning 376 Oost-Europese emigranten en de SPD 387 Misverstanden, meningsverschillen en lessen uit Oost-Europa 391 Tot slot 402 Vooral niet schaden : de vakbeweging 7 Doodskus? 409 De FNV tussen terughoudendheid en solidariteit I. Dilemma s in het Oost-Westdebat 410 Vakbonden tussen Oost en West 410 Ontspanning, vrede en mensenrechten 413 Houdingen tegenover Solidarność: solidariteit of terughoudendheid? 415 De proef op de som: Hulpverlening tussen terughoudendheid en solidariteit 419 II. Misverstanden en meningsverschillen in de transnationale dialoog 429 De dialoog met werknemersorganisaties in Oost-Europa 429 De FNV en de onafhankelijken in Oost-Europa 434 Emigranten in actie: contactpersoon Minkiewicz 439 Dichter bij de bron: Jerzy Milewski en Iwona Tuge 447 Misverstanden, meningsverschillen en lessen uit Oost-Europa 449 Tot slot Abenteuertum nicht gefragt? 457 Het stille activisme van de DGB I. Dilemma s in het Oost-Westdebat 457 Van Kontaktverbot naar Begleitschutz für die Entspannungspolitik 457 Freiheit und Ordnung : de DGB en het verschijnen van Solidarność 464 De proef op de som: stille solidariteit en gecentraliseerde humanitaire hulp 469

11 II. Misverstanden en meningsverschillen in de transnationale dialoog 484 Offfijiciële contacten: gevoel voor symboliek in de brede Oost-Westdialoog? 484 Onafhankelijke contacten: goede betrekkingen en visumproblemen 492 De DGB en de chaos van de Poolse emigrantengemeenschap in de Bondsrepubliek 497 Misverstanden, meningsverschillen en lessen uit Oost-Europa 505 Tot slot 511 Conclusie 515 Dankwoord 541 Archievenlijst 545 Literatuurlijst 591 Samenvatting 624 Summary 631 Personen- en organisatieregister 637