STORIA 1. live LEERWERKBOEK

Transcriptie

1 STORIA 1 live LEERWERKBOEK

2 STORIA live De vernieuwing gaat verder Meer details en achtergrondinformatie mag u vast en zeker in het voorjaar van 2014 verwachten, maar vandaag kunnen we u al een gedetailleerde verschijningsplanning voorstellen. Voorjaar 2014 Storia Live 1 leerwerkboek Storia Live 3 ASO leerwerkboek Storia Live 3 TSO leerwerkboek Storia Live 6 TSO leerwerkboek Voorjaar 2015 Storia Live 2 leerwerkboek Storia Live 4 ASO leerwerkboek Storia Live 4 TSO leerwerkboek Voorjaar 2016 Storia Live 5 TSO leerwerkboek Beste leerkracht geschiedenis De vernieuwing van de succesvolle STORIA-reeks is niet te stoppen! Al geruime tijd is STORIA een gewaardeerde hoofdspeler in het geschiedenisonderwijs, maar ook in de toekomst wil STORI A een trendsetter en vernieuwer blijven. Daarom gunnen wij u vandaag al een blik op wat u vanaf 2014 mag verwachten. Vergeet tot slot zeker niet om het proefkatern van STORIA 1 leerboek/werkschrift in te kijken om ook daar de vernieuwing te ontdekken. Misschien bent u eerder gewonnen voor die aanpak? In elk geval, voor elk type klas en elke soort lesaanpak is er een STORIA, klaar voor de toekomst. Aan u de keuze! STORIA wil blijven inspelen op uw aanpak en noden als geschiedenisleerkracht en behoudt daarom het aanbod van STORIA leerboek/werkschrift enerzijds en STORIA Live leerwerkboek anderzijds. Zo kunt u zelf beslissen welke benadering van de geschiedenis u en uw leerlingen het best ligt. Op basis van heel wat persoonlijke gesprekken met enthousiaste gebruikers raken we evenmin aan het sterke basisconcept van STORIA Live. Het oefenen op historische vaardigheden en een focus op de ontwikkeling van de historische methode blijven de krachtlijnen van STORIA. Naast het praktische voordeel (één leerwerkboek) heeft STORIA Live heel wat te bieden. Overzichtelijke lesteksten, documenten, opdrachten en schema s zorgen voor een leerlingvriendelijke structuur. Een brede waaier van activerende werkvormen (groepswerk, rollenspel enz.) garanderen een dynamisch lesverloop en een grote betrokkenheid van uw leerlingen. Daarnaast krijgt het historische verhaal de plaats die het verdient in een leerboek geschiedenis, niet als extraatje, maar als een volwaardig en geïntegreerd onderdeel van de methode. Jeugdschrijver en geschiedenisfanaat Dirk Bracke schreef drie unieke verhalen voor elke STORIA Live van de 1e en 2e graad. Historica en schrijfster Aline Sax tekent dan weer voor aangrijpende verhalen in STORIA Live 5 en 6. Aan het eind van elke les kunnen de leerlingen zelf nagaan wat ze van de les kennen en kunnen, zowel via het afvinklijstje in het leerwerkboek als via het uitgebreide aanbod ICT-opdrachten. In dit proefkatern van STORIA Live 1 leerwerkboek, dat lessen 7 en 18 bevat, laten wij u graag zelf de vernieuwing ontdekken. Eerst en vooral gaat veel aandacht uit naar een heldere lay-out en structuur: - bij het begin van elke les krijgt de leerling een aantal vaste ankerpunten te zien (tijd, ruimte, domein, probleemstelling); - de les wordt nu eens uitgewerkt aan de hand van korte, leesbare lesteksten en dan weer met duidelijke maar gevarieerde opdrachten. Zowel in de lesteksten als in de opdrachten valt het verhaal van de geschiedenis voortaan meer op dankzij de lichtblauwe achtergrond; - de lay-out van de lessen staat helemaal in functie van een goede leesbaarheid en tekstbegrip. Bovendien krijgt de inhoud een stevige update op basis van recente wetenschappelijke inzichten. Zo hebben onze auteurs een aantal lessen, zoals les 7 in dit katern, helemaal herschreven. U mag dus op beide oren slapen, met STORIA Live zijn u en uw leerlingen helemaal mee Ten slotte is er ook ruimte bij het begin van elke les om een link te leggen naar een of meer kaarten uit onze historische atlassen. Met vriendelijke groeten Jan Depraetere Uitgever geschiedenis STORIA Live, meer dan een leerwerkboek Onlinelesmateriaal, waarin o.m. Kennen en Kunnen grondig wordt ingeoefend Toetsenmaker voor de leerkracht Spelkaartjes bij de handleiding Les 16 - Reeks 1 Kaart 1/26 Van In Storia Live 1 De farao Ga op het bureau van de leraar staan. Ik ben de farao. Ik bestuur het rijk met een onbeperkte macht. Ik ben uitverkoren om het werk van de goden op aarde te doen. Als belangrijkste priester smeek ik de hulp van de goden af. Jullie, mijn onderdanen, vereren mij als een god. Alles wat jullie hebben, hebben jullie aan mij te danken. Ik bezit heel Egypte. Iedereen woont of werkt dus op mijn grond en moet mij daarom belastingen betalen. Tijdens de overstromingstijd moeten de boeren voor mij werken aan grote bouwprojecten. Ik heb ook plichten: ik ben verantwoordelijk voor het welzijn in de wereld. Ik zal mijn volk beschermen en zorgen voor de regeling van de bevloeiing en de aanleg van de voedselvoorraden.

3 7 De evolutie van de mens De mens ontstaat in Afrika tijdens de EUROPA AFRIKA 7 à 6 m.j.g. EERSTE MENSACHTIGEN 4,5 m.j.g. AUSTRALOPITHEKEN 2,5 m.j.g. VROEGE HOMO j.g. HOMO SAPIENS SAPIENS Prehistorie en evolueert verder in de loop van de geschiedenis. dagen. De dinosaurussen verschenen dus in de nacht van 25 december en stierven uit in de nacht van 29 december. En op 31 december, om een uur of zes s avonds, leefde de gemeenschappelijke Wanneer zijn de eerste mensen voorouder van mens en aap. Vijf minuten voor middernacht ontstond de homo sapiens en om 23 ontstaan? uur, 59 minuten en 35 seconden werd de laatste mammoet geveld. Welke verschillen bestaan er tussen mensen en dieren? Wat weten we allemaal over de eerste mensen? Bewerking uit: Govert Schilling, Wat was er voor de oerknal?... en andere kwesties die het voorstellingsvermogen te boven gaan, 1995 Lees de tekst en duid aan op de kalender. Je vindt de symbooltjes op het stickervel. Kaartnr(s). de oerknal de dinosaurussen (begin tot einde) DOE DE TEST! Je weet ongetwijfeld al heel wat over geschiedenis. Dingen die je hebt onthouden uit het basisonderwijs of uit gesprekken, boeken, films, games Ook woordenschat is daarbij belangrijk. Wat weet je al over deze les? Doe de test! Juist of onjuist? Omcirkel. 1 De Tyrannosaurus Rex maakt minstens een drietal menselijke slachtoffers per maand. Juist / onjuist 2 Een astronaut zoekt naar overblijfselen van de eerste mensen. Juist / onjuist 3 Homo is Latijn voor mens. Juist / onjuist Score 1 of 2 fouten Je hebt een prima voorkennis voor deze les! Meer dan 2 fouten Hou je vast! Je zult deze les heel wat bijleren! 1 De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde OPDRACHT 1 De mens leeft al zeer lang op aarde. Men schat dat de eerste mensachtigen 6 à 7 miljoen jaar oud zijn. De eerste mensen zijn ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden ontstaan. Toch is de mens vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde en andere levende wezens. Onze planeet ontstond 4,54 miljard jaar geleden en aan het tijdperk van de dinosaurussen bijvoorbeeld kwam al 63 miljoen jaar geleden een einde. Het volgende document geeft daarvan een mooi beeld. ( ) Stel het je voor: we brengen de geschiedenis van het heelal terug tot één jaar. Op 1 januari de oerknal, in maart de eerste sterrenstelsels, half augustus het ontstaan van de aarde. Even wachten hoor. De oerknal vond ongeveer twaalf miljard jaar geleden plaats, zei jij, dus als je de geschiedenis van het heelal terugbrengt tot een jaar, komt één maand overeen met één miljard jaar. Precies. Elke dag duurt dan ongeveer dertig miljoen jaar en een uur is 1,4 miljoen jaar. De eerste zoogdieren ontstonden op 24 december rond de middag. Hoe zit dat dan met de dinosaurussen? Reken maar uit. Dertig miljoen jaar is een dag, dus vijfenzestig miljoen jaar is iets meer dan twee de eerste zoogdieren de eerste sterrenstelsels het ontstaan van de aarde de mens Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December LES 7 DE EVOLUTIE VAN DE MENS B DE PREHISTORIE 81

4 2 Archeologen zoeken naar de stamboom van de mens Alle levende wezens op aarde evolueren, ook de mens. De vraag is dus hoe onze voorouders 2 Het lichaam vergaat en de botten raken verspreid. er enkele miljoenen jaren geleden uitzagen. Om die vraag te beantwoorden, zoeken archeologen fossiele resten en andere sporen. OPDRACHT 2 Je hebt misschien al eens naar een tekenfilm van The Flintstones gekeken. Daarin maak je kennis met een aantal knotsgekke mensen uit 3 De botten raken begraven na een vulkaanuitbarsting, een de Prehistorie. Er komen echter heel wat gege- overstroming of iets dergelijks vens in voor die niet overeenstemmen met de werkelijkheid. De figuurtjes dragen bijvoorbeeld erg en er vindt fossilisatie plaats. moderne kleren. Maar de prehistorische mensen droegen beslist nog geen stropdas! Kijk naar het fragment en geef nog drie andere voorbeelden van zaken die niet met de werkelijkheid overeenstemmen. 4 Een archeoloog vindt het fossiel. Wat zijn fossielen? OPDRACHT 3 Het begrip evolutie Duid het juiste antwoord aan. In deze les bedoelen we met evolutie: Wat zoeken archeologen nog in de bodem om hun kennis over de eerste mensen op te bouwen? de geleidelijke groei van baby s tot volwassen personen. de geleidelijke biologische verandering van planten en dieren doorheen de miljoenen jaren geschiedenis. de geleidelijke ontwikkeling van een pre-industriële tot een 3 De stamboom van de mens is eerder een warrige struik industriël e samenleving. Het is een hele puzzel om de juiste stamboom van de mensachtigen en mensen op te stellen. De moeilijkheid is dat verschillende soorten tegelijkertijd voorkwamen en dat heel wat soorten uit- In 2009 werd de 150e verjaardag van de evolutietheorie gevierd! In Groot- stierven (= doodlopende takken in de stamboom). Hieronder vind je de grote lijnen van de evolu- Brittannië werd er zelfs een nieuwe munt uitgegeven ter ere van Charles tie van onze voorouders. Darwin. Als je meer wilt weten over de evolutietheorie, surf dan naar het onlinelesmateriaal. OPDRACHT 4 Hoe ontstaan fossielen? OPDRACHT 5 Wat maakt van een mens een mens? We gaan hier dieper in op de ontwikkelingsfasen van de mens. Maar wat maakt van een mens een mens? Een mensachtige loopt rechtop. (Chimpansees, gorilla s, de mens en enkele uitgestorven soorten zoals de Australopithecus zijn mensachtigen.) Een mens loopt rechtop, heeft voldoende hersenen en vervaardigt werktuigen. (De huidige mens, de homo sapiens sapiens, is de enige overlevende mensensoort.) 1 Een mensachtige gaat dood. Waarom wordt taal niet gebruikt als kenmerk om de mens te onderscheiden, denk je? 82 LES 7 DE EVOLUTIE VAN DE MENS B DE PREHISTORIE 83

5 OPDRACHT 6 Ontwikkelingsfasen van de mens Australopithecus 4,5 m.j.g. tot Homo habilis 2,3-1,4 m.j.g. Homo erectus 1,8 m.j.g j.g. Homo sapiens neanderthaler j.g. Homo sapiens sapiens j.g. - nu 1,5 m.j.g. Vergelijk de verschillende mensensoorten met elkaar. Je merkt dat het uiterlijk van onze voorouders sterk is geëvolueerd. We bestuderen een aantal uiterlijke kenmerken. Bekijk elke mensensoort aandachtig. Wat verandert er? Omcirkel het telkens in de tabel. Oogkas lichter zwaarder = herseninhoud Gebit en kin meer vooruitstekend minder vooruitstekend Voorhoofd hoger lager Schedeldak afgeplat rond Welk verband bestaat er tussen rechtop lopen en de ontwikkeling van de schedelinhoud? Twee stellingen zijn juist, één stelling is onjuist. Zet een kruisje in de juiste kolom. Hoeveelheid hersenen minder meer Lichaamsbeharing minder meer Juist Onjuist Verhouding armen-benen armen worden korter armen worden langer Werktuigen eenvoudiger verfijnder Lichaamslengte groter kleiner Omdat de mens rechtop loopt, wordt de schedel gedragen op de schouders en zijn er minder sterke spieren nodig die de schedel omhullen dan bij viervoeters. Door het afnemen van de spiermassa rond de schedel kan die zich gaan ontwikkelen. Rechtop lopen is moeilijker dan voorovergebogen lopen. Je moet er al je spieren voor aanspannen. Baby s lopen ook eerst voorovergebogen, want rechtop lopen vereist meer Welk verband bestaat er tussen de herseninhoud van mensen en de manier waarop ze werktuigen vervaardigen? herseninhoud. Rechtop lopen betekent dat je je handen kunt gebruiken voor andere dingen. Dat stimuleer t de ontwikkeling van de hersenen. 84 LES 7 DE EVOLUTIE VAN DE MENS B DE PREHISTORIE 85

6 OPDRACHT 7 De verspreiding van de moderne mens (homo sapiens) LES 7 SCHEMA De evolutie van de mens 1 De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde Miljoen jaar geleden Ontstaan van de aarde 63 Uitsterven van de reuzenreptielen 7 à 6 De eerste mensachtigen 2,5 De eerste homo-soorten 2 Archeologen zoeken naar de stamboom van de mens Alle levende wezens op aarde evolueren. Uit welk continent komen de eerste mensen? We beschikken over twee informatiebronnen over de eerste mensen: overblijfselen van mensen (bv. beenderen); sporen van menselijke handelingen (bv. werktuigen). In welk continent arriveert de mens het eerst? 3 De stamboom van de mens is eerder een warrige struik Wat je na deze les moet kennen en kunnen: KENNEN 1 de begrippen evolutie, archeoloog, fossiel, mens en mensachtige uitleggen 2 de twee belangrijkste bronnen voor onze kennis over de prehistorische mens opnoemen 3 het onderscheid tussen mensen en mensachtigen met drie kenmerken aantonen 4 de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen 5 de evolutie van de uiterlijke kenmerken van onze voorouders beschrijven 6 het continent waar de mens is ontstaan, noemen KUNNEN 1 inzien dat de mens vrij jong is in vergelijking met de leeftijd van de aarde 2 de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde plaatsen 3 aan de hand van afbeeldingen twee uiterlijke kenmerken van onze voorouders opnoemen 4 informatie uit historische kaarten halen Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je via het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, dan zet je daar een kruisje voor. Een mens onderscheidt zich door drie kenmerken: voldoende hersenen, rechtop lopen, werktuigen vervaardigen. Verschillende mensensoorten kwamen tegelijkertijd voor, heel wat soorten stierven uit. De ontwikkelingsfasen van de mens: Mensachtigen Australopithecus (= zuidelijke mensachtige) Mensen Homo habilis (= handige mens) Homo erectus (= rechtopstaande mens) Homo sapiens neanderthaler Homo sapiens sapiens (= wijze mens) 86 LES 7 DE EVOLUTIE VAN DE MENS B DE PREHISTORIE 87

7 ST1-deelC :44 Pagina 80 De Egyptische godsdienst Je weet al dat de farao wordt vereerd 18 als een god. De Egyptenaren vereren nog honderden andere goden. Waarom dat enorme aantal? Hoe stellen de Egyptenaren de goden voor? Hoe vereren ze hun goden? Blijft hun godsdienst 3000 jaar lang ongewijzigd? Je hebt geleerd dat de farao beschouwd wordt als de god-valk Horus, zoon van Osiris v.c v.c. HET OUDE RIJK De Egyptenaren vereren nog honderden andere goden. Hoe verklaart men dat enorme aantal? Hoe stellen zij hun goden voor? Hoe vereren ze de goden? Is hun godsdienst 2134 v.c v.c v.c v.c. HET MIDDENRIJK 1070 v.c. HET NIEUWE RIJK DE GODEN 712 v.c. VREEMDE HEERSERS 332 v.c. 30 v.c. PTOLEMAEËN 1 ROMEINSE PROVINCIE jaar lang ongewijzigd gebleven? Kaartnr(s). DOE DE TEST! Bij welke godsdienst kun je de volgende woorden plaatsen? Schrijf ze in de juiste kolom. CULTUREEL 3100 v.c. POLITIEK tempels monotheïsme polytheïsme priesteressen leven na de dood kerken Godsdienst van het Oude Egypte Christendom Score 1 of 2 fouten Je hebt SOCIO-ECONOMISCH een prima voorkennis voor deze les! Meer dan 2 fouten Hou je vast! Je zult deze les heel wat bijleren! De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden OPDRACHT 2 Lees het verhaal Het Opetfestival van Dirk Bracke op blz Wat leert het verhaal ons over het belang van de godsdienst voor de Egyptenaren? 2 De goden worden op verschillende manieren voorgesteld 2640 v.c. 1 In Egypte aanbidt men veel verschillende goden HET OUDE RIJK 1 Oorspronkelijk heeft iedere nederzetting haar 2134 v.c. eigen goden. Na de eenmaking van Egypte blijven de meesten van die goden behouden. Op 2040 v.c. In Egypte is de godsdienst alomtegenwoordig HET een bepaald ogenblik stijgt hun aantal zelfs In het leven van een Egyptenaar MIDDENRIJK zijn twee dingen belangrijk: de verering van de goden en de boven de tweeduizend! Men noemt dat polytheïsme of veelgodendom. Voor alles en nog dood. Dat klinkt misschien gek, 1650 maar v.c. toch is het de waarheid. De Egyptenaren zijn er heilig van overtuigd dat alle geluk op aarde 1540 te v.c. danken is aan de goden. En bovendien geloven ze dat de dood niet het einde is, maar juist een nieuw begin. De wat goddelijke heeft men krachten wel een moeten god. dan In de ook loop van de HET voortdurend door verering worden gesterkt. Daarom Egyptische worden ze dagelijks geschiedenis geëerd is met het speciale aanzien van sommige de gewone goden Egyptenaren nu eens gestegen, thuis. dan weer NIEUWE rituelen door de priesters in de tempels, maar ook door RIJK OPDRACHT v.c. Maak van de lestekst een mindmap. gedaald. Oorspronkelijk moet Horus als de god van het licht en de wereld een belangrijke rol hebben gehad. In het Oude Rijk wordt de zonnegod Ra over heel Egypte vereerd. Egyptische 88 LES 18 DE EGYPTISCHE GODSDIENST goden zijn vaak verbonden met de natuur, de zich: tekens die hun belangrijkheid aantonen. Je D DE STROOMCULTUREN v.c. VREEMDE landbouw, het dagelijkse leven en de dood. Het resultaat is een kleurrijke godenwereld. Op een bepaald moment worden in Egypte zelfs dieren symbool voor kracht meer dan of zijn tweeduizend verbonden goden vereerd. Maar geen enkele Egyptenaar aanbidt al deze goden. met typische natuurverschijnselen. Het belang van Zo een wordt god is de erg streekgebonden en varieert ook in de tijd. De goden worden als dier, als mens, als een combinatie van beide of als hemellichaam voorgesteld. Meestal kan een ibis aanbeden als de god Thot. Die watervogel god op verschillende manieren worden afgebeeld (bv. Amon als mens, nijlgans of ram). Op de verblijft in Egypte tijdens de overstroming van de volgende bladzijden maken jullie kennis met de belangrijkste Egyptische goden. Nijl. De Egyptenaren denken daarom dat de ibis de overstroming en de goede oogst aankondigt. Thot is de god van het schrift en de wijsheid. Soms wordt hij als een mens met de kop van een ibis voorgesteld, soms beeldt men hem af als een dier (ibis of zelfs een baviaan). Ook de grote godin Hathor wordt op verschillende manieren voorgesteld. Enkele goden die vaak als dieren worden voorgesteld zijn Anoebis (jakhals), Sobek (krokodil), Chepri (de mestkever of scarabee), Bastet (kat). Goden hebben vaak een aantal attributen bij hebt zo het levensteken of anch-teken, een scep-

8 OPDRACHT 3 Vul het kruiswoordraadsel in. Bestudeer de afbeeldingen en zoek de namen van de volgende belangrijke goden. opdracht 2 1 God van de vruchtbaarheid en het eeuwige leven en heerser van de onderwereld. Hij wordt Vul het kruiswoordraadsel vaak in het groen in. afgebeeld. (Groen is de kleur van de vruchtbaarheid.) Hij draagt in zijn Bestudeer handen afbeeldingen een herdersstaf en zoek en de een namen dorsvlegel. van de Op volgende zijn hoofd belangrijke heeft hij goden. de witte kroon van Opper- Egypte met veren aan elke kant. Zijn lichaam is gewikkeld in een witte stof, die verwijst naar de 1 God van mummie de vruchtbaarheid die hij was. en het eeuwige leven en heerser van de onderwereld. Hij wordt vaak in het groen afgebeeld. (Groen is de kleur van de vruchtbaarheid.) Hij draagt in zijn handen een herdersstaf en 2 een God dorsvlegel. van het Op schrift zijn hoofd en de heeft wijsheid. hij de Hij witte wordt kroon voorgesteld van Opper-Egypte als een mens met veren met de aan kop elke van kant. een Zijn lichaam ibis en is ook gewikkeld in de gedaante in een witte van een stof, ibis die of verwijst een baviaan. naar de De mummie ibis, een die watervogel, hij was. is vaak te zien tijdens de overstroming van de Nijl. De Egyptenaren denken daarom dat deze vogel de overstroming het schrift en dus en de de goede wijsheid. oogst Hij aankondigt. wordt voorgesteld als een mens met de kop van een ibis en 2 God van ook in de gedaante van een ibis of een baviaan. De ibis, een watervogel, is vaak te zien tijdens de overstroming 3 Godin van de liefde, Nijl. De de Egyptenaren schoonheid, denken vreugde, daarom het dat deze moederschap. vogel overstroming De meeste afbeeldingen oogst tonen aankondigt. een jonge vrouw met het hoofd van een koe of met koeienhoorns met daartussen de en dus de goede zonneschijf. Ze wordt ook wel afgebeeld als een koe. Ze is na Isis de machtigste godin. 3 Godin van de liefde, de schoonheid, de vreugde, het moederschap. De meeste afbeeldingen tonen een 4 jonge Een angstaanjagende vrouw met het hoofd god, van symbool een koe voor of met kracht. koeienhoorns Hij wordt met voorgesteld daartussen als de een zonneschijf. krokodil of Ze wordt een ook man wel afgebeeld met het hoofd als een van koe. een Ze krokodil. is na Isis Daarom de machtigste symboliseert godin. hij ook de vruchtbaarheid van de Nijl. 4 Een angstaanjagende god, symbool voor kracht. Hij wordt voorgesteld als een krokodil of een man met het hoofd van een krokodil. Daarom symboliseert hij ook de vruchtbaarheid van de Nijl. 5 Echtgenote en zus van Osiris en aanbeden als ideale moeder en echtgenote. Ze wordt afgebeeld met een kroon in de vorm van het hiërogliefenteken voor een troon. Ze wordt ook vaak voorgesteld met haar kind Horus op de schoot. 6 Zoon van Isis en Osiris en god van de hemel. Hij is ook een symbool van macht. De farao is de menselijke gedaante van deze god. Hij wordt afgebeeld als een valk of als een mens met het hoofd van een valk. 7 Schepper en zonnegod. Hij wordt gelijkgesteld aan Ra. Vanaf het Middenrijk wordt Amon-Ra de hoofdgod van Egypte. Hij wordt afgebeeld als een man gekroond met twee hoge struisvogelpluimen of als een ram of een nijlgans. 8 God van het balsemen. Hij speelt een belangrijke rol bij de overgang naar het hiernamaals. Hij wordt afgebeeld als een jakhals of met de kop van een jakhals. Amon Isis Horus Anoebis 5 Sobek P L Y Welk woord zie je nu in de blauwe vakjes verschijnen? Wat betekent het? Thot Thot osiris Osiris Hathor 90 LES 18 DE EGYPTISCHE GODSDIENST D DE STROOMCULTUREN l es 18 De e gyptische godsdienst

9 OPDRACHT 4 De goden en de farao hebben vaak een aantal attributen bij zich: dat zijn symbolen of voorwerpen met een bepaalde betekenis. Zoek telkens de juiste afbeelding op je stickervel. De staf en de vlegel zijn symbolen van de farao. De staf verwijst naar de rol van de farao als herder van zijn volk. De dorsvlegel naar zijn verplichting om het volk van voedsel te voorzien. Deze symbolen linken de farao ook aan Osiris. Het ankh-teken of ankh-kruis staat symbool voor het eeuwige leven. De goden dragen dit als symbool van hun onsterfelijkheid. OPDRACHT 5 Amenhotep IV bedenkt een plan om de macht van de Amon-priesters te breken. Kort na zijn troonsbestijging in 1365 v.c. verbiedt hij alle goden en vervangt ze door de god Aton, de zichtbare zonneschijf. Zo komt er een korte periode van monotheïsme: een godsdienst waarbij men maar één god vereert. Traditionele tempels worden gesloten en de hoofdstad wordt verplaatst naar een nieuwe stad (het huidige El-Amarna). De kunststijl wordt meer naturalistisch. Farao Amenhotep verandert zijn naam in Achnaton, wat betekent: Hij die de zonneschijf welgevallig is. Dit alles leidt tot politieke en economische instabiliteit. Na zijn dood in 1348 v.c. aanbidden de Egyptenaren opnieuw de vroegere goden. Onderstreep de kernwoorden in de lestekst. De dubbele kroon van de farao is een combinatie van de witte kroon van Opper-Egypte en de rode kroon van Neder-Egypte. De kroon symboliseert de heerschappij over het eengemaakte Egypte. Farao Achnaton en zijn echtgenote Nefertete koesteren zich in de zonnestralen van Aton, de zonneschijf. Bij elk van hen zit een dochtertje. ONWAARSCHIJNLIJK! De Egyptenaren stellen zich één grote godenfamilie voor met menselijke gevoelens en problemen. Alles wat de goden meemaken, geeft verklaringen voor het leven op aarde. 3 De Egyptische tempels zijn woningen voor de goden De Oude Egyptenaren bouwen prachtige tempels die dienen als woningen voor hun goden. De ijver waarmee de Egyptische bevolking deze bouwwerken realiseert, toont duidelijk aan hoe gelovig de Egyptenaren wel zijn. Elke Egyptische arbeider is er heilig van overtuigd dat de bouw van een mooie tempel van het allergrootste belang is, want enkel als de god de tempel als woning aanvaardt, blijft het geluk op aarde verzekerd. De Egyptische tempels zijn dus geen plaatsen waar gelovigen samenkomen, zoals bijvoorbeeld kerken of moskeeën. Enkel de priesters die de god vereren, mogen de tempel betreden. In het centrum van de tempel staat het beeld van de godheid. Meestal staan er rond de tempel nog verschillende gebouwen: plaatsen om offers te brengen, heiligdommen, magazijnen enz. Al die gebouwen worden onderhouden door de priesters. De Amon-priesters van de tempelstad in Karnak worden door hun rijkdommen enorm machtig en vormen dus een bedreiging voor de farao s. De tempelstad in Karnak Maak even kennis met een Egyptische mythe. Geb, de god van de aarde en zijn zus Noet, de hemelgodin, hebben samen vier kinderen: Osiris, Isis, Seth en Nepthys. Osiris en Isis huwen en heersen als rechtvaardige vorsten over Egypte in een tijd van vrede en welvaart. Maar hun broer Seth, god van de chaos, woestijn en onvruchtbaarheid, wordt jaloers. Hij bedenkt een plan om Osiris te vermoorden en zelf de troon van Egypte op te eisen. Seth laat een prachtige lijkkist voor Osiris maken en nodigt zijn broer uit voor een feestmaal. Tijdens het feest gaat Osiris door een list in de kist liggen. Zodra hij neerligt, gooien de samenzweerders zich op hem en spijkeren ze het deksel dicht. Daarna werpen ze de lijkkist in de Nijl. Osiris verdrinkt. Isis slaagt er echter in de kist met haar dode echtgenoot terug te vinden. Met behulp van toverkracht zorgt ze ervoor dat Osiris haar bevrucht. Maar Seth geeft zich niet gewonnen. Woedend pakt hij het lichaam van zijn dode broer en snijdt het in 14 stukken, die hij over heel Egypte verspreidt. Isis gaat op zoek naar de stukken en vindt ze allemaal, op één na: zijn penis, symbool van levenskracht, is verloren. Ze zet de stukken weer in elkaar en balsemt en mummificeert het lichaam met de hulp van Anoebis. Zo verkrijgt Osiris, door de zonnegod Ra voorbestemd als Koning van de Onderwereld, het eeuwige leven. Door te paren met de dode Osiris, heeft Isis vrij letterlijk nieuw leven uit de dood opgewekt. Ze noemt het kind Horus en voedt hem in het geheim op. De volwassen Horus wil zijn vader wreken en eist de troon op van Seth, die op een wrede manier over Egypte heerst. Na een reeks meedogenloze gevechten krijgt Horus de troon van de goden. Seth aanvaardt de beslissing en gebruikt vanaf dat moment zijn enorme kracht om Ra elke nacht te beschermen wanneer die met zijn zonnebark door de onderwereld reist. 92 LES 18 DE EGYPTISCHE GODSDIENST D DE STROOMCULTUREN 93

10 Dit reliëftafereel uit de tempel van Dendera toont de mummificatie van Osiris en de wonderbaarlijke bevruchting van Isis. De godin is te zien als een vogel boven de tot leven gewekte fallus van haar echtgenoot. LES 18 SCHEMA De Egyptische godsdienst 1 In Egypte is de godsdienst alomtegenwoordig De Egyptenaren vereren vele goden = polytheïsme Godsdienst is heel belangrijk: de goden zorgen voor alle geluk ze worden dagelijks vereerd de dood is een nieuw begin 2 De goden worden op verschillende manieren voorgesteld De goden worden afgebeeld: als dier als mens als een combinatie van mens en dier als een hemellichaam De goden dragen attributen met zich mee. Wat je na deze les moet kennen en kunnen: KENNEN 1 de begrippen polytheïsme, monotheïsme, attributen, ankh en dubbele kroon uitleggen 2 het belang van de godsdienst voor de Egyptenaren uitleggen 3 de rol van een tempel in Egypte uitleggen 4 de aparte positie van farao Achnaton in de Egyptische godsdienst verklaren KUNNEN 1 aan de hand van een beschrijvin g de afbeelding van de god herkennen 2 bronnen met elkaar vergelijke n Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je via het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, dan zet je daar een kruisje voor. Wil je meer weten over de Egyptische tempels? Surf naar de ICT-les Tijd en tempels. 3 De Egyptische tempels zijn woningen voor de goden De Egyptische tempels = woningen voor de goden Taak van de priesters: de goden vereren offers brengen de tempel onderhouden Tempelstad in Karnak ter ere van Amon-Ra bestaat uit: cultusplaatsen, heiligdommen, magazijnen de Amon-priesters worden zeer machtig Tijdens de regering van Achnaton (1365 v.c.) wordt één god vereerd: Aton, de zonneschijf. = monotheïsme 94 LES 18 DE EGYPTISCHE GODSDIENST D DE STROOMCULTUREN 95

11 LES 18 VERHAAL Het Opetfestival Over het belang van goden en tempels tijdens het Nieuwe Rijk Met een zwierig gebaar hield Merti met beide handen Nehi s lendendoek voor zich uit. Geen spatje vet of modder zat er nog op het witte linnen. Nehi knikte tevreden toen hij de lendendoek van zijn vrouw overnam en die rond zijn middel bond. Merti boog zich om een denkbeeldig stofje weg te knippen en toen ze zich oprichtte, keek ze hem fier aan. Dat de koning jou heeft uitverkoren om van dichtbij het Opetfestival te volgen, zei ze voor de zoveelste keer met ongeloof en fierheid in haar stem. Ze draaide haar hoofd naar hun kinderen die voor de hut waren samengetroept. Het is een grote eer voor jullie vader en voor ons. De kinderen waren naakt en ze popelden om terug in de Nijl te gaan zwemmen, maar hun moeder wilde per se dat ze vader zouden uitwuiven. De ogen van de koning zijn overal, zei Nehi. Zijn dienaars zullen ook gemerkt hebben dat ik een goede werker ben. Zowel op de akker als aan de tempel. Hij stak zijn vinger belerend in de lucht. Onze koning is een zoon van de god Amon die onder de mensen leeft. Daarom is zijn wijsheid immens. Merti knikte overdonderd. Ze kon het bijna nog steeds niet geloven dat haar man was uitgekozen. Zorg ervoor dat je lendendoek niet vuil wordt als je naar het voorhof van de tempel gaat Het voorhof van de tempel, herhaalde ze alsof ze het nog steeds niet kon geloven DIRK BRACKE Langzaam volgde Nehi het Nijlschip. Hij lette er wel op dat hij een behoorlijk eind uit de buurt van de met schilden en strijdknotsen bewapende soldaten bleef. Hoewel, op een feestdag als vandaag leken zelfs soldaten vredig terwijl ze op de oever met het schip meeliepen. De zeilen flapperden zachtjes in de wind en tientallen mannen trokken van op de oever met touwen het schip in de richting van de tempel van Amon in Luxor. Ook muzikanten met trommels en rinkelende sistrums begeleidden het schip en trompetten klonken boven alles uit. Mensen waren opgewonden en vrolijk nu het Opetfeest was begonnen. Het land snakte al weken naar water en nu zou de Nijl eindelijk weer uit haar oevers breken. Tussen al dat lawaai hoorde Nehi soms het loeien van de runderen die straks zouden geoffer d worden. Nehi keek zijn ogen uit. Het was allemaal nog veel indrukwekkender dan hij gedroomd had. Vroeger had hij de stoet soms van heel ver gezien en leek het enkel een lang lint dat vooruitgleed, maar nu Het was onvoorstelbaar. Hij had het zo druk met om zich heen kijken dat hij opeens tegen iemand aanbotste. Hei! riep de man terwijl hij struikelde en vlug zijn handen uitstak om niet op zijn gezicht te vallen. Hij viel in het zand en zijn zwart opgemaakte ogen keken Nehi boos aan. Ik had je niet gezien, verontschuldigde Nehi zich vlug en hij bukte zich om de man recht te helpen. Plots bleef hij verrast staan. Nee maar, Irsu! riep hij verbaasd. Ben jij hier ook? Als het Nijlwater over het land stroomde, werkten ze aan de tempel, die nooit afgewerkt leek. Vorig jaar hadden ze allebei in dezelfde zaal natte pleister aangebracht zodat de muren door de kunstenaars konden beschilderd worden. Ik mag op het voorhof staan als de koning aan de goden offert, zei Irsu terwijl hij terug opstond. Jij ook! riep Nehi. Hij voelde zich opgelucht. Hij was natuurlijk fier dat hij uitverkoren was, maar ook een beetje bang dat hij iets verkeerds zou doen of zeggen. Met Irsu erbij voelde hij zich een stuk zekerder. Soldaten vormden een rij om de mensen op het voorhof van de tempel op een afstand te houden Nehi keek zijn ogen uit. Nu stond hij op de heilige grond van de tempel en eerbiedig boog hij een beetje het hoofd. Er klonk muziek en hij keek snel in de richting van de hoofdpoort. Het schip was intussen aangemeerd en priesters hadden drie godenbarken van boord gehaald en droegen die door de pyloon naar het voorhof. De goden Amon, Moet en Chonsoe, herkende Nehi bewonderend de tekens op de barken en zijn adem leek te gloeien toen ze de barken langzaam in de richting van de tempel droegen. Begeleid door de opperpriesters, prinsen en hoge ambtenaren volgde de koning. Op zijn hoofd stond de dubbele kroon van Opper- en Neder-Egypte. Priesters droegen Nijlwater waarmee de koning gereinigd zou worden, verse bloemen die de koning zouden verjongen, wierook om hem te vergoddelijken. Een geweldig gejuich rolde over het voorhof en de tempel toen de mensen de koning verwelkomden. Merti en de kinderen zullen me niet geloven, dacht Nehi opgewonden. En toch is het allemaal echt. Een zwerm opgeschrikte eenden vloog laag boven de tempel en een kwakje stront viel op Nehi s schouder. Met een nijdige trek om zijn mond wreef Nehi de viezigheid weg en Irsu lachte. Gelukkig is het op jouw schouders gevallen en niet op de offergaven, plaagde Irsu lacherig. Anders moest de ceremonie opnieuw beginnen. NABESPREKING Op welk moment in het jaar wordt het Opetfestival gevierd? Geef de dubbele betekenis van het Opetfestival. Welke goden staan centraal in dit feest? Welk deel van de tempel mogen de uitgekozen Egyptenaren betreden? Waarom? vroeg Nehi terwijl hij zijn vingers over de stenen wreef om ze proper te maken. Als er iets verkeerd loopt met de ceremonie, breekt de chaos los. Dan keren de goden zich van ons af en komt er geen overstroming maar honger en ellende in ons land. De stoet schreed verder en de koning liep in de richting van de tempel. Straks zal hij oog in oog staan met zijn vader Amon, die hem zal kronen tot koning van beide landen, tot de volgende overstroming. Nehi rekte zijn hoofd om de koning tussen de zuilen te volgen tot hij uit het zicht verdween. Hoe weet jij dat allemaal? vroeg Nehi een beetje wantrouwig. Mijn zus is de vrouw van een tempelschrijver. Soms komt ze nog bij mijn moeder op bezoek en dan vertelt ze over de tempel en de priesters. Nehi keek hem plots met heel andere ogen aan. Een zus die met een tempelschrijver getrouwd is! Eigenlijk voelde hij zich een beetje jaloers. Zijn broers en zussen werkten net zoals hij op het land, en ook zijn kinderen zouden later op het land werken. Maar dit had hij dan toch mogen beleven. Tranen liepen van ontroering over zijn wangen toen hij de priesters in de tempel zag binnengaan. Morgen zou hij Merti en zijn kinderen vertellen wat hij had gezien en Nehi wist dat hij zich dit moment tot op zijn sterfdag zou herinneren. Je kunt het verhaal ook beluisteren via 96 LES 18 LEVEN NA DE DOOD D DE STROOMCULTUREN 97

12 ATLAS Onmisbaar in uw geschiedenisles CONTACT Benieuwd naar Storia? A T LA S ATLAS VAN DE ALGEMENE EN BELGISCHE GESCHIEDENIS Hét naslagwerk voor de geschiedenisles van de algemene en Belgische geschiedenis ATL A S van de algemene en Belgische geschiedenis F. Hayt - J. Grommen - Dr. R. Janssen - A. Manet X. Adams - W. Moreau - L. Van Den Broeck De grondig herwerkte Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis is bijzonder gebruiksvriendelijk. Uniform kaartbeeld Eenvoudige symbolen Optimaal kleurencontrast Chronologische rangschikking Aansluiting bij leerplannen Nieuwe kaarten H I S T O R I S C H E HISTORISCHE ATLAS Een compacte atlas voor ieders budget H I S T O R I S C H E ATL AS Xavier Adams ATLAS De Historische atlas toont een mondiale opvatting van de wereldgeschiedenis, met aandacht voor de eigen en de Europese geschiedenis. Eenvoudig kaartbeeld Verhelderende rangschikking Tijdlijn bij elke kaart Nieuwe kaarten Asella De Vos asella.de.vos@vanin.be Provincie Oost-Vlaanderen (behalve postcodes en ), West-Vlaanderen, Antwerpen (postcode 2800) Veronique Verbruggen veronique.verbruggen@vanin.be Provincie Antwerpen (behalve postcode 2800), Oost-Vlaanderen (postcodes ) Cadeau voor uw vaklokaal Een aantrekkelijke en verhelderende poster over WO I voor in de klas! Surf naar en vraag uw gratis exemplaar* aan. Oorlogvoerende landen in ISBN geef meer dan les * actie geldig zolang de voorraad strekt STORIA Stijn Forier stijn.forier@vanin.be Provincie Limburg, Vlaams-Brabant, Oost-Vlaanderen (postcodes ), Brussels Hoofdstedelijk Gewest

13 STORIAlive 3ASO LEERWERKBOEK

14 STORIA live De vernieuwing gaat verder Meer details en achtergrondinformatie mag u vast en zeker in het voorjaar van 2014 verwachten, maar vandaag kunnen we u al een gedetailleerde verschijningsplanning voorstellen. Voorjaar 2014 Storia Live 1 leerwerkboek Storia Live 3 ASO leerwerkboek Storia Live 3 TSO leerwerkboek Storia Live 6 TSO leerwerkboek Voorjaar 2015 Storia Live 2 leerwerkboek Storia Live 4 ASO leerwerkboek Storia Live 4 TSO leerwerkboek Voorjaar 2016 Storia Live 5 TSO leerwerkboek Beste leerkracht geschiedenis De vernieuwing van de succesvolle STORIA-reeks is niet te stoppen! Al geruime tijd is STORIA een gewaardeerde hoofdspeler in het geschiedenisonderwijs, maar ook in de toekomst wil STORI A een trendsetter en vernieuwer blijven. Daarom gunnen wij u vandaag al een blik op wat u vanaf 2014 mag verwachten. Vergeet tot slot zeker niet om het proefkatern van STORIA 1 leerboek/werkschrift in te kijken om ook daar de vernieuwing te ontdekken. Misschien bent u eerder gewonnen voor die aanpak? In elk geval, voor elk type klas en elke soort lesaanpak is er een STORIA, klaar voor de toekomst. Aan u de keuze! STORIA wil blijven inspelen op uw aanpak en noden als geschiedenisleerkracht en behoudt daarom het aanbod van STORIA leerboek/werkschrift enerzijds en STORIA Live leerwerkboek anderzijds. Zo kunt u zelf beslissen welke benadering van de geschiedenis u en uw leerlingen het best ligt. Op basis van heel wat persoonlijke gesprekken met enthousiaste gebruikers raken we evenmin aan het sterke basisconcept van STORIA Live. Het oefenen op historische vaardigheden en een focus op de ontwikkeling van de historische methode blijven de krachtlijnen van STORIA. Naast het praktische voordeel (één leerwerkboek) heeft STORIA Live heel wat te bieden. Overzichtelijke lesteksten, documenten, opdrachten en schema s zorgen voor een leerlingvriendelijke structuur. Een brede waaier van activerende werkvormen (groepswerk, rollenspel enz.) garanderen een dynamisch lesverloop en een grote betrokkenheid van uw leerlingen. Daarnaast krijgt het historische verhaal de plaats die het verdient in een leerboek geschiedenis, niet als extraatje, maar als een volwaardig en geïntegreerd onderdeel van de methode. Jeugdschrijver en geschiedenisfanaat Dirk Bracke schreef drie unieke verhalen voor elke STORIA Live van de 1e en 2e graad. Historica en schrijfster Aline Sax tekent dan weer voor aangrijpende verhalen in STORIA Live 5 en 6. Aan het eind van elke les kunnen de leerlingen zelf nagaan wat ze van de les kennen en kunnen, zowel via het afvinklijstje in het leerwerkboek als via het uitgebreide aanbod ICT-opdrachten. In dit proefkatern van STORIA Live 1 leerwerkboek, dat lessen 7 en 18 bevat, laten wij u graag zelf de vernieuwing ontdekken. Eerst en vooral gaat veel aandacht uit naar een heldere lay-out en structuur: - bij het begin van elke les krijgt de leerling een aantal vaste ankerpunten te zien (tijd, ruimte, domein, probleemstelling); - de les wordt nu eens uitgewerkt aan de hand van korte, leesbare lesteksten en dan weer met duidelijke maar gevarieerde opdrachten. Zowel in de lesteksten als in de opdrachten valt het verhaal van de geschiedenis voortaan meer op dankzij de lichtblauwe achtergrond; - de lay-out van de lessen staat helemaal in functie van een goede leesbaarheid en tekstbegrip. Bovendien krijgt de inhoud een stevige update op basis van recente wetenschappelijke inzichten. Zo hebben onze auteurs een aantal lessen, zoals les 7 in dit katern, helemaal herschreven. U mag dus op beide oren slapen, met STORIA Live zijn u en uw leerlingen helemaal mee Ten slotte is er ook ruimte bij het begin van elke les om een link te leggen naar een of meer kaarten uit onze historische atlassen. Met vriendelijke groeten Jan Depraetere Uitgever geschiedenis STORIA Live, meer dan een leerwerkboek Onlinelesmateriaal, waarin o.m. Kennen en Kunnen grondig wordt ingeoefend Toetsenmaker voor de leerkracht Spelkaartjes bij de handleiding Les 16 - Reeks 1 Kaart 1/26 Van In Storia Live 1 De farao Ga op het bureau van de leraar staan. Ik ben de farao. Ik bestuur het rijk met een onbeperkte macht. Ik ben uitverkoren om het werk van de goden op aarde te doen. Als belangrijkste priester smeek ik de hulp van de goden af. Jullie, mijn onderdanen, vereren mij als een god. Alles wat jullie hebben, hebben jullie aan mij te danken. Ik bezit heel Egypte. Iedereen woont of werkt dus op mijn grond en moet mij daarom belastingen betalen. Tijdens de overstromingstijd moeten de boeren voor mij werken aan grote bouwprojecten. Ik heb ook plichten: ik ben verantwoordelijk voor het welzijn in de wereld. Ik zal mijn volk beschermen en zorgen voor de regeling van de bevloeiing en de aanleg van de voedselvoorraden.

15 c De Socio-economie in het ancien régime mensen uit het verleden kennen de zeven tijden of zes samenlevingen niet. De term middeleeuwen bijvoorbeeld komt van geleerden uit de nieuwe tijd. Die beschouwen zichzelf als de echte erfgenamen van de klassieke oudheid. Zij kijken spottend neer op de duistere eeuwen die hen van de klassieke cultuur scheiden en die slechts tussenin liggen ( de middelste eeuwen ). De meeste historici vandaag vinden het zinvoller om te spreken over het ancien régime dan over de middeleeuwen en de Nieuwe tijd afzonderlijk. Ze gaan ervan uit dat er geen echte breuk is tussen de middeleeuwen en de Nieuwe tijd. Op socio-economisch vlak is dat alvast overduidelijk. In dit onderdeel bestudeer je dan ook enkele socio-economische ontwikkelingen doorheen het hele ancien régime. Deze lessen noemen we s. C1 In De evolutie van de bevolking het begin van de 21e eeuw telt de wereld ruim zes miljard inwoners. In Europa leven er ongeveer 728 miljoen mensen. Vlaanderen is een van de dichtstbevolkte regio s van de wereld. Wij zijn het gewoon dat we met velen zijn en dicht bij elkaar wonen. In het verleden telden onze gewesten, Europa en de wereld echter niet zoveel inwoners. ANCIEN RéGIME Hoe komt dat? Hoe evolueert de bevolking? Wat beïnvloedt de bevolkingsgroei? Kaartnr(s). atlas ANCIEN RéGIME OpDracHt 1 Om je te oriënteren in het ancien régime, delen we die samenleving in drie perioden in: opbouw ( ), OPBOUW BLOEI AFBOUW bloei ( ) en afbouw ( ). Vul die drie periodes in op de tijdband. OpDracHt 2 Welke zes onderwerpen horen thuis in het socio-economische domein? Omcirkel. 1 De bevolkingsgroei wordt bepaald door het geboorte en het sterftecijfer OpDracHt 1 - Vul de formule aan en denk even na over de betekenis ervan. schilderkunst landbouw de bevolkingsgroei in Europa = oorlogen bevolkingsgroepen het aantal geboorten wetenschap armoede - Wanneer daalt het bevolkingscijfer? bestuur leefgewoonten nijverheid godsdienst bevolkingsgroei welvaart De maand september - Wanneer stijgt het bevolkingscijfer? Uit: Breviarium Grimani, begin 16e eeuw De armen werken met gebogen rug op de wijngaarden van de heer. 54 les c x titel socio-economie in het ancien RéGiME c socio-economie in het ancien RéGiME 55

16 - Waarom geldt deze formule niet voor de actuele bevolkingsgroei? 2 vanaf de 15e eeuw blijft de bevolking groeien OpDracHt 3 Bestudeer de documenten en onderstreep telkens de juiste antwoorden. a Tabel gebaseerd op Engelse testamenten OpDracHt 2 De bevolkingsevolutie in Europa tussen 200 en 1900 aantallen in miljoenen Aantal niet-gehuwden Aantal kinderen die de volwassen leeftijd bereiken Gemiddeld aantal kinderen per gezin % % , % , % % ,18 b Oogstopbrengsten in Brussel en omgeving JARIGE OORLOG JARIGE OORLOG Relatief kouder klimaat Relatief warmer klimaat Tarwe Haver Rogge 2e helft 14e eeuw 1300 kg/ha 1400 kg/ha 1300 kg/ha 2e helft 15e eeuw 1900 kg/ha 1700 kg/ha 1800 kg/ha 150 Epidemie Het aantal gehuwden daalt / stijgt in de loop van de 15e eeuw. 120 Meer gehuwden betekent dat er meer / minder kinderen worden geboren INVALLEN GERMANEN INVALLEN ISLAMIETEN STOP INVALLEN jaartallen Vochtiger klimaat (veel neerslag) OpDracHt 4 Steeds meer / minder kinderen sterven. De bevolking in Engeland daalt / stijgt minder snel op het einde van de 15e eeuw. De bevolking stijgt wanneer het gemiddeld aantal kinderen per gezin groter is dan één / twee. De oogstopbrengsten zijn tussen ca en ca sterk gestegen / gedaald. Omcirkel de uitspraken die juist zijn. In de 11e eeuw gebruikte de Kerk haar invloed om het aantal oorlogen te doen afnemen. Vechten werd bijvoorbeeld op kerkelijke feestdagen verboden. - Vul op basis van de grafiek en de info de tabel aan. Periode Daling/stijging Oorzaken Vanaf de 15e eeuw stijgt het geboortecijfer omdat a het aantal gehuwden stijgt. In slechte tijden, zoals de 14e eeuw, huwen de mensen niet of pas op latere leeftijd. Men kon immers pas een gezin stichten als men er de middelen voor had. b het gebruik van anticonceptiemiddelen afneemt. c er voldoende voedsel is. Jongeren groeien dan sneller en zijn sneller geslachtsrijp, waardoor ze sneller huwen en sneller kinderen maken. Vanaf de 15e eeuw daalt het sterftecijfer omdat a de medische kennis sterk is toegenomen. b de hygiëne toeneemt. c er voldoende voedsel is. 56 les c1 de EVoLutiE Van de bevolking c socio-economie in het ancien RéGiME 57

17 OpDracHt 5 Maak hier een beknopt schema van de les. Onder de loep De pest De pest is de bekendste epidemische ziekte, maar lang niet de enige. Tot aan het begin van de 20e eeuw vormen ook pokken, lepra, tuberculose, syfilis en cholera een bedreiging voor Europa. Waar komt de pest vandaan? Waarom krijgen zoveel mensen de pest? Welke invloed had de pest op de samenleving? Hoe probeerde men de pest te bestrijden? Kaartnr(s). atlas ANCIEN RéGIME OPBOUW BLOEI AFBOUW OpDracHt 1 Je hebt er misschien nog niet bij stilgestaan, maar ons woord pest verwijst wel degelijk naar de ziekte: de pest. In ons huidige taalgebruik komt het woord veel voor in vaste uitdrukkingen. Ken je de uitdrukkingen die passen bij deze omschrijvingen? a Afschuwelijk stinken b Een hevige afkeer van iets of iemand hebben Wat je na deze les moet kennen en kunnen: kennen 1 de verschillende periodes in de bevolkingsevolutie van Europa tijdens het ancien régime geven 2 per periode weergeven of het om een daling of een stijging gaat 3 per periode een oorzaak voor de stijging of daling geven kunnen 1 uit tabellen en grafieken oorzaken voor bevolkingsstijging of -daling afleiden Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je bij het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. c Ergens een vreselijke hekel aan hebben d Het is ellendig. 58 les c1 de EVoLutiE Van de bevolking c socio-economie in het ancien RéGiME 59

18 1 De pestepidemie richt een ware ravage aan - Onderstreep de twee maatregelen die de overheid nam om de verspreiding van de ziekte tegen te gaan. Kun je die maatregelen verklaren? Vul aan. Tussen 1347 en 1352 sterft een derde tot de helft van de West-Europese bevolking aan de pest (ca. 40 miljoen mensen). De pest wordt veroorzaakt door een bacterie, de pestbacil en komt voor onder drie vormen: builenpest, longpest en zwarte pest. De builenpest was de De pestbacil wordt verspreid Longpest kan overgedragen worden van meest voorkomende vorm. De pest wordt ook wel de Zwarte Dood genoemd, naar de derde OpDracHt 2 variant van de ziekte. Over welke variant van de pest gaat de omschrijving? a Na besmetting verspreidt de pestbacil zich in de bloedbaan en krijg je onderhuidse bloedingen, waardoor er donkere, bijna zwarte vlekken op het lichaam zichtbaar worden. b Na besmetting zwellen de lymfeklieren en vormen zich pestbuilen. Dat gaat gepaard met hevige pijn en hoge koorts. Als de pestbuilen etteren en daarna doorbreken, ontstaan 2 De pestepidemie verspreidt zich razendsnel Wij weten nu dat de pest wordt verspreid door een bacterie, maar de geleerden in het ancien régime weten helemaal niet dat er zoiets als ziektekiemen bestaat. De gebrekkige hygiëne is een ideale kweekbodem voor allerlei ziekten. De bevolking is bovendien verzwakt door voedseltekorten. Al vanaf het begin van de 14e eeuw kan de landbouw de bevolkingsgroei niet meer volgen. Tot overmaat van ramp mislukken de oogsten enkele jaren na elkaar. Door de hongersnood is de bevolking extra vatbaar voor ziekten. De pestbacil kwam via de handelsroutes vanuit het Oosten naar Europa. uitwendige bloedingen. OpDracHt 4 De verspreiding van de Zwarte Dood in Europa c De pestbacil tast de longen aan, waardoor je schuimend en helderrood bloed ophoest en nog maar moeilijk kunt ademen. Alle besmette personen sterven binnen de twee dagen na het uitbreken van de ziekte. OpDracHt 3 Longpest maakt derde slachtoffer De uitbraak van longpest in het noordwesten van China heeft een derde leven geëist. Zeker twaalf besmette patiënten liggen nog in het ziekenhuis, zo heeft de lokale gezondheidsdienst gemeld. De autoriteiten zijn overgegaan tot het verdelgen van ratten en vlooien, om de verspreiding van de ziekte tegen te gaan. Ook is in een straal van 28 kilometer rond de besmettingshaard in Ziketan in de provincie Qinghai een cordon (= veiligheids zone) gelegd waar niemand uit mag. Inwoners van Ziketan, dat inwoners telt, verklaarden dat veel winkels gisteren gesloten bleven. Longpest is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) een van de dodelijkste infectieziekten. Uit: De Standaard, 5 augustus 2009 De 14e-eeuwse pestepidemie verspreidde zich sneller dan eender welke gekende epidemische ziekte ooit. - Onderstreep de woorden die je niet begrijpt en vul ze aan in je persoonlijk woordenboek. - Waar en wanneer maakte de longpest recent nog slachtoffers? - Hoeveel dodelijke slachtoffers vielen er? Bestudeer de kaart en geef de juiste antwoorden. In welk jaar duikt de ziekte voor het eerst in Europa op? eind 1349 In welk jaar wordt de ziekte voor het eerst in onze streken opgemerkt? Hoe verspreidt de Zwarte Dood zich door Europa? - Weet je hoe besmette personen vandaag worden genezen? 60 onder de loep de pest c socio-economie in het ancien RéGiME 61

19 OpDracHt 5 De vicieuze cirkel hongersnood-ziekten OpDracHt 6 Onderzoek met behulp van deze bronnen waarom de pest zoveel slachtoffers kon maken in het ancien régime. 50 % van huishoudelijke uitgaven bestemd voor voedsel laag reëel inkomen lage landbouwopbrengsten voortdurende voedselcrisis chronisch gebrek aan dierlijke vetten en proteïnen ziekten hoog sterftecijfer = lage bevolkingsgroei a Dertienhonderdachtenveertig jaren zijn voorbijgegaan sinds de incarnatie van Gods zoon, wanneer in de prachtige stad Firenze, de mooiste van alle Italiaanse steden, een dodelijke epidemie neerstreek. Hetzij als gevolg van de bewegingen van de hemellichamen, hetzij door de toorn van God als straf voor onze zonden, was de epidemie vele jaren eerder in het Oosten ontstaan, alwaar ze ontelbare levens nam, nauwelijks rustend in de ene plaats voor ze naar de volgende trok en haar sterkte al westwaarts draaiende reusachtig toenam. Uit de inleiding van de Decamerone, Boccaccio, midden 14e eeuw b Rapport van de medische faculteit van Parijs, gedateerd oktober 1348 Men mag geen pluimvee eten, geen watervogels, geen speenvarken, geen oud vlees, in het algemeen geen dierlijke vetten. Dierlijk vlees met een warme en droge samenstelling zal gegeten worden, maar geen pikant vlees. Het is schadelijk om overdag te slapen ( ) Het is gevaarlijk om s nachts buiten rond te lopen tot 3 uur in de ochtend, wegens de dauw. Men zal geen vis eten. Te veel beweging kan schadelijk zijn. Men zal warme kleding dragen ter bescherming van koude, vochtigheid en regen. Niets zal in regenwater gekookt worden. Olijfolie in combinatie met eten is dodelijk. Gezette personen dienen zich aan de zon bloot te stellen. Een overdaad aan onthouding, opwinding, woede en drank is gevaarlijk. Diarree is ernstig. Baden is gevaarlijk. c Snaveldokter uit Rome slecht bestand tegen lichamelijke belasting lage arbeidsproductiviteit Overloop het schema samen met je buur en leg aan elkaar het verband uit tussen lage landbouwopbrengsten en ziekten. Doctor Schnabel von Rom, gravure van Paul Fürst, Rome onder de loep de pest c socio-economie in het ancien RéGiME 63

20 d Michel Serre, Vue de l hôtel de ville, hoogte 3,05 m lengte 2,77 m, detail - Omcirkel het juiste antwoord en onderstreep in de bronnen minstens één argument voor elke uitspraak. In het ancien régime weet men wel / niet dat besmette vlooien de ziekte verspreiden. Daardoor wordt de epidemie ondoeltreffend / doeltreffend bestreden. In de 17e eeuw beseft men wel / niet dat zieken moeten worden afgezonderd. - Door de gebrekkige medische kennis waren de meeste voorschriften nutteloos. Toch waren enkele maatregelen wel doeltreffend. Andere maatregelen daarentegen richtten nog meer schade aan. Zoek telkens twee voorbeelden en leg uit. Doeltreffend: 1 2 Want: De schilder is ooggetuige van de pestepidemie die de havenstad Marseille treft in Op enkele maanden tijd maakt de ziekte er tot slachtoffers op inwoners. De eerste doden vallen eind juni. Begin juli is het duidelijk dat het gaat om de pest. De inwoners krijgen de raad zwavel te verbranden om de lucht in hun huizen te zuiveren. Welgestelde mensen ontvluchten de stad. Maar dat wordt vanaf 31 juli onmogelijk. Het parlement van Aixen-Provence verbiedt elk contact met Marseille. Op dat ogenblik sterven er ca. 100 personen per dag. Een maand later bereikt de epidemie haar hoogtepunt en maakt ze dagelijks 1000 slachtoffers. De lijken stapelen zich op in de straten. Galeiroeiers (veroordeeld tot dwangarbeid) worden ingezet om de lichamen in massagraven te dumpen. Men belooft hen in ruil vrijheid, maar minder dan 10 % overleeft. 3 Schadelijk: 1 2 Want: De pest beïnvloedt de samenleving De grote pestepidemie heeft invloed uitgeoefend op de samenleving. Volgens sommigen ligt ze aan de basis van tal van maatschappelijke veranderingen vanaf de 14e-15e eeuw. e Het aderlaatmannetje Tot ver in de 18e eeuw wordt het aderlaten toegepast als methode om de balans van de vier lichaamssappen te herstellen, en zo ziektes te genezen. De astrologische kalender bepaalt wanneer het aderlaten het best kan gebeuren. Ram 21/3-20/4 Stier 21/4-20/5 Tweelingen 21/5-20/6 Kreeft 21/6-20/7 Leeuw 21/7-20/8 Maagd 21/8-20/9 Weegschaal 21/9-20/10 OpDracHt 7 Processie van flagellanten Bekijk de afbeelding op de volgende bladzijde. Zoek in de woordenlijst op wat een flagellant is. Waarom gaan er boeteprocessies rond tijdens de pestepidemie, denk je? Vissen 21/2-20/3 Schorpioen 21/10-20/11 Waterman 21/1-20/2 64 onder de loep de pest Steenbok 21/12-20/1 Boogschutter 21/11-20/12 c socio-economie in het ancien RéGiME 65