De Morgenster Dienst van Woord en Tafel 17 juni 2018 Derde zondag na Trinitatis Herkenning bij het breken van het brood.

Transcriptie

1 De Morgenster Dienst van Woord en Tafel 17 juni 2018 Derde zondag na Trinitatis Thema: Herkenning bij het breken van het brood Voorganger: ds. Erik van Halsema Organist: Cees van der Poel M.m.v. Morgensterkoor o.l.v. Peter Hartman Orde van dienst: Inleidende orgelmuziek Zingen: Laten wij zingend deze dag beginnen [212] Couplet 2 en 4: koor Groet en bemoediging Drempelgebed Zingen: Hoe goed, o Heer, is t hier te zijn [972] Kyriegebed, besloten met zingen van 301-f Gloria: Kom laat ons op deze dag [672], couplet 1, 3, 4 en 5 Gesprek met de kinderen, besloten met het zingen van De tafel van samen [385] Eerste schriftlezing: Genesis 28: Zingen: Het eerste licht raakt Jakob aan [815] Tweede schriftlezing: Lucas 24: Zingen: De Heer is onze reisgenoot [646] Overweging Wij zingen staande bij wijze van geloofsbelijdenis: Ik geloof in God de Vader [Hemelhoog nr. 523] Tekst J. Zijlstra, op de melodie van Wat de toekomst brengen moge Dankgebed, voorbeden en stil gebed. Mededelingen Inzameling van gaven, waaronder de avondmaalscollecte Nodiging Gezongen tafellied: Gij die de stomgeslagen mond verstaat Instellingswoorden Gebed over brood en wijn Gezongen Onze Vader Wij wensen elkaar de vrede van Christus toe Delen van brood en wijn Tijdens de communie zingen we 103 e Dankgebed Slotlied: Het brood in de aarde gevonden [390] Zending en zegen

2 Overweging Een beroemd boek van de Nederlandse Amerikaan Henri Nouwen [1] gaat over het verhaal van de verloren zoon. In dat boek speelt een schilderij van Rembrandt een grote rol. Nouwen vertelt hoe hij toestemming krijgt om in de Hermitage in Sint Petersburg urenlang alleen te zijn met het schilderij van de terugkeer van de verloren zoon. Hoe hij volledig gefascineerd is door dat schilderij. Iets dergelijks had ik vorig jaar in het Louvre in Parijs met het schilderij van dezelfde Rembrandt van de Emmausgangers. Wat opvalt aan dit werk dat is de alledaagsheid van het tafereel. Op een totaal onopgesmukte manier heeft Rembrandt de personen aan tafel geschilderd. Het is duidelijk dat het moment van herkenning geschilderd is, dat zie je aan de lichaamstaal van de twee zittende personen. Onze blik wordt automatisch getrokken naar de persoon van Jezus. Als in een soort stralenkrans is er licht om Jezus heen. Zijn ogen zijn enigszins naar boven gericht. Door het licht om hem heen worden we herinnerd aan een tekst uit het Johannes-evangelie, waar Jezus het licht van de wereld wordt genoemd. Rembrandt kiest er voor om de opgestane Christus enerzijds te schilderen als een gewoon mens, aan een eenvoudige tafel, anderzijds is hij meer dan gewoon, er gaat licht van hem uit, hij is het licht van de wereld, hij is òns licht. Misschien kunt u zich voorstellen hoeveel moeite ik had om mij los te rukken van dit schilderij. Maar ik moest wel, want er was nog zoveel moois in te zien in het Louvre Wat ik vanmorgen wil doen is eerst inzoomen op het verhaal van de Emmausgangers, en daarna het thematisch nog verder verdiepen. Dit ook met het oog op de bezinningsavond van komende dinsdag. Daar wil ik graag wat munitie voor geven. Het verhaal van de Emmaüsgangers is een fascinerend verhaal, een verhaal waar Lucas laat zien dat hij een meester-verteller is. Voor mijzelf is dit verhaal, en dan met name het moment waarop Jezus herkend wordt, een van de hoogtepunten binnen de evangeliën, qua verhaal, qua inhoud. Maar niet alleen dat, aan dit verhaal kun je ook zien wat de kern is van de christelijke liturgie. Twee dingen gebeuren namelijk in dit verhaal: het ontvouwen van de betekenis van de Schriften en het breken van het brood. Woord en Tafel, dat zijn de twee momenten waar het om gaat. Om het verhaal goed te begrijpen moeten we om te beginnen letten op de beweging die er wordt gemaakt. Het begint met een beweging van Jeruzalem af. De mannen, of een man en een vrouw, dat kan ook, Kleopas en zijn ongenoemde metgezel, hadden van vrouwen gehoord over het lege graf. Zij gaan weg van Jeruzalem, naar een dorp dat Emmaüs heet. Aan het eind van het verhaal keren ze terug op hun schreden, en gaan weer terug naar Jeruzalem. En dat is maar goed ook, want voor Lucas is Jeruzalem de plek van waaruit het allemaal verder zal gaan. Het is in Jeruzalem dat bij het Wekenfeest de Heilige Geest zich zal openbaren, in tongen van vuur. Kleopas en zijn metgezel gaan dus in de eerste zin van het verhaal eigenlijk de verkeerde kant op. Hun stemming is somber, ja uiteraard, want ze zijn getuige 2

3 geweest van de kruisiging, en wat betekent toch dat bericht van een leeg graf? Een derde persoon voegt zich bij hen. Het is Jezus vertelt Lucas, maar ze herkennen hem niet want hun blik werd vertroebeld. De grote vraag in het verhaal is nu: hoe zal het komen van niet zien en niet herkennen naar wél zien en wel herkennen? In de tweede scène vertellen Kleopas en zijn metgezel aan de derde persoon wat er gebeurd is. Ze vertellen over het proces en de kruisiging, hun hoop die de grond in is geboord, en de verwarrende berichten rond het lege graf. Het is een en al verwarring voor Kleopas en zijn metgezel. Maar dan gebeurt er iets bijzonders. Die vreemdeling die kennelijk van niets wist die gaat hun uitleggen vanuit de Schriften, beginnend bij Mozes en de profeten, wat de betekenis van dit alles is. De vreemde metgezel blijkt over een bijzondere kennis te beschikken, vanuit de Schriften Aan welke teksten zal Lucas gedacht hebben toen hij dit opschreef? Dat weten we niet, maar we kunnen wel raden. Kleopas noemde Jezus een machtig profeet in woord en daad. Maar dit valt voor hen op geen enkele manier te rijmen met de manier waarop Jezus aan zijn eind is gekomen. In de Schriften, in datgene wat wij het Oude Testament noemen, gaat het echter ook over profeten die vanwege hun woorden en daden verzet opriepen, rechtvaardige mensen die vanwege hun rechtvaardigheid de woede van de machtigen oproepen en in groot lijden terechtkomen. Denk aan de lijdende knecht van God die in het boek Jesaja diverse malen beschreven wordt. Ongetwijfeld zijn dat de teksten geweest waar Lucas aan gedacht heeft. Dit moment van verheldering vanuit de Schriften is als het goed is ook wat elke zondag te midden van de verzamelde gemeente gebeurt. Vanuit de Schriften worden de machten ontmaskerd, vanuit de Schriften, nu van Oude én Nieuwe Testament worden er woorden van waarheid gesproken over onszelf, over onze wereld, worden onze dromen ontmaskerd voor zover ze op illusies stoelen en worden ons nieuwe dromen aangereikt. Dat alles is wat in de liturgie gebeurt, in ieder geval wat zou kunnen gebeuren. Wat laten we eerlijk zijn, niet altijd komen wij echt tot een nieuw verstaan vanuit de Schriften. Niet altijd durven we het aan om onszelf op het spel te zetten door de woorden van de bijbel werkelijk op onszelf te betrekken, op onze eigen wereld. We schrikken terug voor profetisch spreken, voor wat het voor ons persoonlijk zou kunnen betekenen, wat het ons zou kunnen kosten. En dat laatste bedoel ik uiteraard ook letterlijk. Aan het eind van de tweede scène zijn de ogen van Kleopas en zijn metgezel nog steeds niet helemaal geopend. De Schriften zijn geopend, maar het is niet genoeg. Nog steeds herkennen ze Jezus niet. Inmiddels zijn ze het dorp Emmaus genaderd, begin van de derde scène. Nog steeds begeven ze zich weg van Jeruzalem. Ze dringen aan, en Jezus blijft bij hen. En dan gebeurt het: terwijl hij met hen aanligt aan tafel, neemt hij het brood, spreekt hij het zegengebed uit en geeft het hun. Op dat moment worden hun ogen geopend en herkennen ze hem. De lezers van het evangelie van Lucas herkennen deze scène, het is uit een eerder hoofdstuk, waar Jezus 5000 mensen te eten geeft, en daarna de vraag aan zijn leerlingen stelt: wie ben ik? Kleopas en zijn metgezel herkennen Jezus dus niet aan de wonden bij zijn handen, ze herkennen hem als hij hetzelfde doet als bij het voeden van de vijfduizend, waar hij met een gul, ja koninklijk gebaar al die mensen te eten geeft. Op dat moment wordt Jezus onttrokken aan hun blik. Op het moment dat ze Jezus werkelijk zien als degene die hij werkelijk is: de lijdende messias die uitdeelt, op het moment dat zij hem eindelijk herkend hebben, verdwijnt Jezus uit hun 3

4 blik. Maar er is, even, dat moment van transparantie geweest, alsof er een luik open is gegaan. Vandaar dat de makers van het rooster meer dan 40 jaar geleden bedacht hebben om als vaste lezing naast dit verhaal het verhaal van de Jakobsladder te leggen. In dat verhaal is ook zo n moment van ultieme herkenning. Ik citeer: Toen werd Jakob wakker. Dit is zeker, zei hij, op deze plaats is de EEUWIGE aanwezig. Dat besefte ik niet. Eerbied vervulde hem. Wat een ontzagwekkende plaats is dit, zei hij, dit is niets anders dan het huis van God, dit moet de poort van de hemel zijn! Zo is ook voor Kleopas en zijn metgezel bij het breken van het brood een poort, een luik geopend geweest. Jezus is de gast geweest die op een soevereine manier de gastheer is geworden. Maar hij laat zich verder niet claimen. We moeten het doen met de herinnering aan hem. Dat is genoeg. Lucas vertelt daarmee iets dat niet alleen de hem bekende gemeente aangaat, maar ook alle andere gemeenten, inclusief de onze: de gemeente opent bij hun bijeenkomsten de Schriften, vindt daarin helderheid over haar bestaan, en deelt vervolgens het brood. Precies zo zal het bij de gemeente van Paulus in Corinthe zijn gegaan waar het hier de vorige week over ging: openen van de Schriften, delen van een maaltijd en het breken van het brood. U kunt zich misschien herinneren dat dat vervolgens dus mis ging, daar in Corinthe. Kleopas en zijn metgezel zijn tot herkenning gekomen. Nu komt het verhaal echt in beweging! Zoals als het goed is ook wij als gemeente in beweging komen na het delen van brood en wijn. Kleopas en zijn metgezel keren direct terug naar Jeruzalem, en ontmoeten de overige leerlingen. En Lucas bedoelt beslist ook dat Kleopas en zijn metgezel tot degenen behoorden die er bij waren met Pinksteren. En vast en zeker zijn zij daarna uitgetrokken om het goede nieuws verder te vertellen. En waar zij kwamen zullen zij ook verteld hebben van dat ene moment dat onze landgenoot Rembrandt van Rijn in 1648 zo prachtig wist te verbeelden: het moment van herkenning. Tot zover het verhaal van de Emmausgangers. Daar wil ik nog enkele woorden aan toevoegen, als basis voor verder gesprek komende dinsdagavond. Als wij straks brood en beker delen, dan worden wij betrokken in een gebeuren dat verleden, heden en toekomst omspant. Dat zit ook in de woorden die vast in het tafelgebed klinken: Zijn dood gedenken wij, zijn opstanding belijden wij, zijn toekomst verwachten wij. Maranatha. Die drieslag is ook te vinden bij het Joodse vieren van het paasmaal. Het Joodse paasfeest is een gedachtenis van iets uit het verleden, maar dan zo dat het jezelf raakt. De rabbijnen zeggen: iedereen is verplicht zichzelf te beschouwen alsof hij zelf uit Egypte bevrijd werd. Het verleden wordt dus present gesteld in het heden; het heden verandert er door. Wie deelneemt aan het paasmaal verandert er door. De bevrijding van toen, lang geleden, wordt gevierd in het hier en nu: de vreugde van de bevrijding voel je zelf, lijfelijk en wel! Door zo het verleden present te stellen wordt de hoop aangewakkerd. We hopen op verdere bevrijding In het verhaal van de Emmausgangers zijn verleden, heden en toekomst ook aanwezig. Kleopas en zijn metgezel maken in het verhaal een soort bekering mee als 4

5 het gaat om het verleden. In hun zeer recente verleden heeft zich een ramp voltrokken: de dood van Jezus. De man die zich bij hun voegt legt vanuit de Schriften uit dat dit recente verleden ook anders geduid kan worden. Dan, in hun eigen heden, breekt de vreemde metgezel het brood. En dan gaan hun ogen open. Ze herkennen hem bij het breken van het brood. Zo ontstaat er toekomst. Bij het breken van het brood heeft Jezus zich voor hen geopenbaard als de levende. Ze keren terug op hun schreden, gaan terug naar Jeruzalem. Ook in dit verhaal: verleden heden toekomst. Nu, tot slot, naar onszelf. Net zoals joden aan het paasmaal zichzelf zien als hen die uit Egypte werden bevrijd, zo mogen wij onszelf zien als behorend tot de leerlingen voor wie Jezus het brood brak en de beker rond liet gaan. Elke keer als wij samen de maaltijd van de Heer vieren, doen we aan gedachtenis, denken we aan wat Jezus voor ons heeft gedaan. Maar het gaat niet alleen om gedachtenis van het verleden. Door samen te delen ontdekken wij onszelf in het hier en nu als mensen die incompleet zijn zonder Jezus. We ontdekken ook elkaar, ja nog breder, we ontdekken hen die veraf zijn en die we ook onze broeder of zuster mogen noemen. Aan de tafel verbinden wij ons met mensen die wij niet zelf zouden hebben uitgekozen. Wij gaan straks niet van onze plaats omdat wij vrienden van elkaar zijn. Nee, het is niet ònze tafel, het is de tafel van de Heer, en we weten: Jezus at graag met zondaars en tollenaars, met het uitschot van de natie. Ik las ergens: de vraag bij het vieren van de maaltijd is dan ook niet: wat geloof je precies van de reële presentie van Christus in de tekenen van brood en wijn? maar: willen we zo verenigd worden met de liefde in Christus dat wij ook in een liefdevolle band terecht komen met hen die wij niet zelf hebben uitgekozen, maar die die wel in de kerk horen omdat wij allen leven uit het ja van God in Christus? Durven we zo samen in het heden lichaam van Christus te zijn? [2] En tot slot zet het delen van de maaltijd ons aan tot hoop. Want de eenheid die we nu beleven is slechts de voorsmaak van een maaltijd waar alle volkeren welkom zullen zijn. Om opnieuw Paulus te citeren: wij verkondigen de dood van de Heer, totdat hij komt. Dezelfde Christus die het paasmaal deelt met zijn leerlingen is degene waarvan in het laatste bijbelboek wordt vermeld dat hij zegt: zie, ik maak alle dingen nieuw. Wij verlangen naar die nieuwe wereld, niet alleen voor onszelf. Christus schenkt ons brood en wijn als voedsel voor onderweg. Om het vol te houden. AMEN Gebruikte literatuur - J. Todd Billings, Remembrance, Communion, Hope. Rediscovering the Gospel at the Lord s Table. Grand Rapids: Eerdmans N.A. Schuman. Een reisverhaal. Leesoefeningen in Lucas. s Gravenhage, Boekencentrum 1981 Noten [1] Henri Nouwen, Eindelijk thuis. Gedachten bij Rembrandt s De terugkeer van de verloren zoon. [2] Vrije weergave van Billings p