Citation for published version (APA): Biemans, J. A. A. M. (2005). Het begrijpen van de vorm. (Oratiereeks). Amsterdam: Vossiuspers UvA.

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het begrijpen van de vorm Biemans, J.A.A.M. Link to publication Citation for published version (APA): Biemans, J. A. A. M. (2005). Het begrijpen van de vorm. (Oratiereeks). Amsterdam: Vossiuspers UvA. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 07 Dec 2018

2 Het begrijpen van de vorm

3 Vossiuspers UvA is een imprint van Amsterdam University Press. Deze uitgave is totstandgekomen onder auspiciën van de Universiteit van Amsterdam. Omslag: Nauta & Haagen, Oss Opmaak: JAPES, Amsterdam Foto omslag: Carmen Freudenthal, Amsterdam ISBN X Vossiuspers UvA, Amsterdam, 2005 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j0 het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

4 Het begrijpen van de vorm Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Wetenschap van het handschrift in relatie tot de beschavingsgeschiedenis, in het bijzonder van de Middeleeuwen ( ), gevestigd aan de Universiteit van Amsterdam vanwege de Prof. Mr Herman de la Fontaine Verwey Stichting en de Koninklijke Bibliotheek, op vrijdag 15 april 2005 door Jos A.A.M. Biemans

5

6 Mijnheer de Rector Magnificus, overige leden van het College van Bestuur, mevrouw de Decaan, leden van het bestuur van de Faculteit der Geesteswetenschappen, leden van het bestuur van de Prof. Mr Herman de la Fontaine Verwey Stichting, bestuur en directie van de Koninklijke Bibliotheek, leden van het Curatorium bij deze leerstoel, mijnheer de Bibliothecaris van onze Universiteit, zeer geachte collegae van de Faculteit der Geesteswetenschappen en van elders, zeer geachte vakgenoten, lieve Dieneke, Emma en Marc, beste familie en vrienden en ten slotte maar bovenal, beste studenten! In 1974 studeerde ik in Utrecht Middelnederlandse letterkunde en in het kader van een werkcollege nam professor dr W.P. Gerritsen ons, zijn doctoraalstudenten, mee naar de Universiteitsbibliotheek. Hij introduceerde ons bij de conservator handschriften en liet ons kennismaken met enkele voor ons onderzoek relevante Middelnederlandse handschriften, de middeleeuwse geheel met de hand geschreven boeken. Wij dienden zelf delen van het onderzoek uit te voeren en op 24 september van dat jaar begon ik voor het eerst met de bestudering van zo n middeleeuws boek: hs. Utrecht UB, Dat is een ongewoon boek, maar niet omdat de band daarvan twee handschriften uit de vijftiende eeuw bevat, want dat komt wel vaker voor. Het bijzondere is dat het om twee verschillende bijbelvertalingen gaat, die in de vakliteratuur ter onderscheiding van elkaar worden aangeduid als de Eerste respectievelijk de Tweede Middelnederlandse historiebijbel (afb. 1 en 2). Ieder die de afbeeldingen bestudeert en het schrift van beide met elkaar vergelijkt, zal het verschil tussen de twee boeken opmerken. Opmerkelijk is dat beide bijbels niet na elkaar zijn ingebonden maar door elkaar heen. Een zeventiendeeeuwse bezitter, Peter Oris, heeft de twee handschriften uit elkaar gehaald, in delen opgesplitst en die vervolgens min of meer in de goede volgorde tot één nieuw geheel samengevoegd en ingebonden in de huidige band. Gerritsen sprak later terecht van bizarre codicochirurgie. 1 Natuurlijk was één dag niet voldoende om alle vragen die bij het onderzoek van dit handschrift opkwamen te beantwoorden. De volgende dag, op 25 september, kreeg ik het boek weer in handen en een maand later, op 25 oktober, toen ik mijn 5

7 Jos A.A.M. Biemans 1. Het begin van het boek Habakuk in de Eerste Middelnederlandse historiebijbel, de vertaling van 1360, toegeschreven aan Petrus Naghel, prior van het kartuizerklooster te Herne; Utrecht, UB, hs. 1006, fol. 256r. 2. Het begin van het boek Genesis in de anonieme Tweede Middelnederlandse historiebijbel; Utrecht, UB, hs. 1006, fol. 2r. notities had uitgewerkt, nogmaals, en niet voor het laatst. U merkt, ik hield in die tijd nog bij welke handschriften ik wanneer raadpleegde, maar al snel was dat niet meer vol te houden, het middeleeuwse boek had me te pakken, ik was verkocht. Ook andere handschriften nam ik in ogenschouw, zowel in Utrecht, Leiden als Den Haag. Maar voor mij staat vast, dat de kennismaking met het Utrechtse handschrift 1006 en de ontdekking dat er van alles aan een handschrift valt te onderzoeken, mijn loopbaan en daarmee een belangrijk deel van mijn leven hebben bepaald. Tussen 1979 en 1984 heb ik immers meer dan vijfhonderd handschriften bestudeerd voor mijn boek over de handschriften met de diverse Middelnederlandse bijbelvertalingen, in de jaren 83 tot 88 zagen enkele publicaties over de 6

8 Het begrijpen van de vorm zeventiende-eeuwse Antwerpse boekenverzamelaar Peter Oris het licht, terwijl hs lang niet het enige geval van codicochirurgie bleek te zijn. 2 Dat alles wist ik in 1974 natuurlijk nog niet, ik moest eerst het vak nog leren. Op instigatie van mijn Utrechtse leermeester begon ik in Leiden aan de studie Paleografie en Codicologie, of eenvoudig: Handschriftenkunde. Ik volgde colleges bij professor dr J.P. Gumbert. Mijn Leidse leermeester liet aan zijn colleges altijd een besprekingscollege voorafgaan. In zijn kamer meer was het niet aan Rapenburg 106 was hooguit plaats voor acht stoelen en een tafel, maar tijdens het besprekingscollege puilde de kamer altijd uit. Nadat hij zich als docent had voorgesteld, begon Gumbert op zijn onnavolgbare wijze als volgt: Dames en heren, door uw aanwezigheid geeft u blijk van uw belangstelling voor het vak handschriftenkunde en dat waardeer ik zeer. Maar zijn er onder u ook psychologen? Als dat zo is, dan moet ik die teleurstellen. Wat wij hier doen is handschriftenkunde, geen handschriftkunde, dus geen grafologie, of zoiets. Vervolgens legde hij in het kort uit wat de handschriftenkunde is en doet, en daarna stroomde de kamer zowat leeg. Na tevreden te hebben rondgekeken, volgde dan een nieuwe vraag: Hoeveel stoelen zijn er nu nog tekort? Meestal was het aantal stoelen echter voldoende, althans in die tijd, later nam de belangstelling voor Gumberts stimulerende colleges aanzienlijk toe en gelukkig beschikte hij toen over een veel grotere werkruimte. Er is een overeenkomst tussen Gumberts besprekingscollege van toen en het openbare college van vandaag. Ook ik zal er waarschijnlijk goed aan doen uit te leggen wat handschriftenkunde is, in de hoop dat u daarna niet óók massaal de zaal verlaat: er zijn hier stoelen genoeg! n Al sinds eeuwen gebruiken wij als boektype de codex. Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst, omstreeks 1450, gaat het daarbij om de moderne, gedrukte vorm daarvan, kortweg: de druk. Vóór die tijd en nog even daarna, zo tussen ca. 500 en 1500, werden boeken nog geheel met de hand geschreven, versierd en soms geillustreerd. Een handschrift in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam, dat voor een conserverende behandeling uit elkaar genomen moest worden, biedt ons de 7

9 Jos A.A.M. Biemans 3. Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), hs. I G 50. gelegenheid de samenstellende delen goed te bekijken (afb. 3). Rechtsonder ziet u een dubbelblad, links een aantal gevouwen dubbelbladen die al enigszins in elkaar liggen en zo een katern gaan vormen, en erboven liggen enkele complete katernen. Het geheel ligt te wachten om opnieuw te worden ingebonden. Het is dit type boek, het middeleeuwse handschrift, dat centraal staat in mijn onderzoek en onderwijs. Natuurlijk heeft dat boek in de tussenliggende duizend jaar veranderingen ondergaan en natuurlijk bestonden er regionale verschillen tussen boeken van boven en beneden de Alpen, tussen continentale handschriften en codices van de Britse en Ierse eilanden. Het schrift onderging meer dan eens forse veranderingen, de decoratie en illustratie kennen eveneens zeer verschillende stijlen. Het middeleeuwse handgeschreven boek vertoont een eenheid in verscheidenheid. Zowel de veranderende vorm als de gevarieerde inhoud van dat boek, plus de samenhang daartussen, alsook tal van ontwikkelingen ten aanzien van de productie, de ver- 8

10 Het begrijpen van de vorm spreiding en het gebruik van het middeleeuwse boek, behoren tot de sterk uiteenlopende onderzoeksaspecten voor de codicoloog of handschriftenkundige. Vanzelfsprekend zijn er specialisten die zich met de talloze teksten en tekstgenres in de handschriften bezighouden, specialisten op het gebied van de decoratie en illustratie van het handschrift, specialisten voor het onderzoek van boekbanden, enzovoorts. Met hen werken wij codicologen samen bij de bestudering van een handschrift als geheel, ons specialisme. En met ons werken zij samen bij de bestudering van hun specialisme, de tekst of het beeld in een handschrift, dan wel de boekband. Misschien dringt de vraag zich bij u op wat een codicoloog dan meer of anders doet met een handschrift dan bijvoorbeeld een filoloog of een kunsthistoricus. Ik geef u twee voorbeelden uit de praktijk. Een van de topstukken in de Universiteitsbibliotheek van Groningen is het Maerlant-handschrift, zo genoemd omdat de meeste teksten in dit boek door de dichter Jacob van Maerlant geschreven zijn, zoals de Rijmbijbel, dan wel aan hem worden toegeschreven, zoals enkele strofische gedichten. Het is een flinke codex van ruim 235 bladen stevig perkament, in totaal dus 470 bladzijden tekst. Hoeveel kopiisten het moeizame schrijfwerk hebben verricht, laat zich niet zo een twee drie vaststellen, we zien duidelijke verschillen en overeenkomsten in het schrift van de diverse handen. Het schrift, de decoratie en de illustratie lijkt het werk te zijn van professionals, de kwaliteit is voortreffelijk (afb. 4). 4. Groningen, Universiteitsbibliotheek, hs. 405, fol. 23r. 9

11 Jos A.A.M. Biemans Wellicht is u bekend dat middeleeuwse handschriften gewoonlijk niet kant en klaar in een winkel of een atelier gekocht konden worden. Een handschrift kon op bestelling vervaardigd worden door een professionele boekenmaker, voor de opdrachtgever zelf of als een geschenk voor iemand anders. Wie minder kapitaalkrachtig was, nam zelf de pen ter hand. Het werk van een doe-het-zelver hoeft overigens niet minder van kwaliteit te zijn dan een professioneel gemaakt boek. Kloosters voorzagen meestal in de eigen behoefte aan boeken. Als u dat al wist, dan weet u vast ook wel dat de meeste middeleeuwse handschriften, anders dan de latere gedrukte boeken, niet vermelden waar en wanneer zij gemaakt zijn. Alleen door onderzoek van inhoud en vorm kunnen we proberen de origine en de ouderdom van handschriften bij benadering te bepalen. Bij het Groningse Maerlant-handschrift is dat niet zo gemakkelijk. Gelukkig biedt het beginjaar van de tabel voor de paasdata voorin het boek een mooi aanknopingspunt voor de datering: Nu nog de lokalisering. Maerlant was een Vlaming, maar dit handschrift stamt niet uit Vlaanderen. Uit gegevens die de belangrijkste kopiist van het handschrift in het boek noteerde, blijkt dat er van meet af aan een relatie geweest moet zijn tussen het handschrift en de familie Van Zuylichem. De filoloog P. Leendertz Jr, die tussen 1895 en 1897 een paar artikelen over het handschrift publiceerde, wees op de evidente band van enkele Van Zuylichems met het norbertijnenklooster Mariënweerd te Beesd aan de Linge. 3 Zou het boek daar gemaakt zijn? De paleograaf en codicoloog G.I. Lieftinck echter oordeelde in 1959 dat Mariënweerd een typisch agrarisch klooster was, waar van enig intellectueel of geestelijk leven [ ] geen spoor te vinden was. Hij wees erop dat de familie Van Zuylichem evenzeer nauw verbonden was met de stad Den Bosch. Het kwam hem waarschijnlijk, in ieder geval zeer aannemelijk voor, dat het boek in 1339 of kort daarna te s-hertogenbosch is geschreven en verlucht door beroepsschrijvers en -verluchters in die stad. Het boek is bestelwerk geweest [ ], aldus Lieftinck. 4 Duidelijke taal, maar is het ook zo? Codicologen kijken altijd naar de opbouw van een codex, dat wil zeggen naar de katernen en hun samenstelling, naar de overgangen tussen de schrijfhanden en naar de plaatsen waar teksten of onderdelen van teksten beginnen of eindigen, om slechts drie aspecten te noemen. Het mooiste is natuurlijk als uit dat onderzoek naar voren komt, dat de grens tussen katernen samenvalt met de wisseling van schrijfhand en met het begin en einde van een tekst. We kunnen dan spreken van codicologische eenheden die corresponderen met tekstuele eenheden. 10

12 Het begrijpen van de vorm Lieftinck beschouwt de Maerlant-codex als het resultaat van één ontwerp. Naar zijn mening wordt de kern van het handschrift gevormd door het gedeelte van folium 5 tot en met folium 207, met als belangrijkste inhoud Maerlants Rijmbijbel en die miracle van onzer vrouwen, een gedeelte uit diens Spiegel historiael. Aansluitend, aldus Lieftinck, zijn aan dit hoofddeel nog enkele katernen toegevoegd, met onder meer de strofische gedichten: de folia 208 tot en met 232. Hoewel we zoals gezegd bepaalde delen kunnen onderscheiden, ziet het boek er toch als een eenheid uit. Verreweg het grootste deel is geschreven door een en dezelfde kopiist en ook de grote gouden beginletters of initialen die we verspreid door het boek tegenkomen, zijn van een en hetzelfde type. Een modern gedrukt boek komt gewoonlijk in één productieproces tot stand. Veel middeleeuwse boeken zijn eveneens het resultaat van één workflow, maar wie codicologisch onderzoek doet, kan zien dat heel wat codices in fasen vervaardigd zijn. Leendertz heeft nu al meer dan een eeuw geleden opgemerkt, dat zich op sommige plaatsen in het Maerlant-handschrift enigszins vuile bladen bevinden. Daar hoort een codicoloog op te letten. De katernen met de vuile bladzijden komen zonder uitzondering voor in de delen die Lieftinck als toegevoegd beschouwt, toegevoegd aan het grote stuk met de Rijmbijbel en die miracle van onzer vrouwen uit de Spiegel historiael. Die delen moeten enige tijd als zelfstandige delen bestaan en gefunctioneerd hebben voordat zij uiteindelijk met de andere delen tot één geheel werden samengebonden. Hun bestaan als zelfstandige codicologische en tekstuele eenheid verklaart hun wat bevuilde buitenbladen. Daarop voortbouwend viel me iets anders op. Uitsluitend in deze katernen gaan onder de fraaie gouden veldinitialen simpele rode initialen schuil. Dat springt niet onmiddellijk in het oog, maar het is voor wie goed kijkt toch zichtbaar, bijvoorbeeld bij de initiaal op folium 211r (afb. 5; rood wordt op zwart/ wit-afbeeldingen grijs). Rechtsboven en rechtsonder van het veld waarop deze gouden V prijkt, zien we de uitsteeksels van de horizontale lijnen boven en onder de oor- 5. Groningen, Universiteitsbibliotheek, hs. 405, fol. 211r, detail. 11

13 Jos A.A.M. Biemans 6. Groningen, Universiteitsbibliotheek, hs. 405, fol. 211v, detail. spronkelijke grote rode V die samen met de daaropvolgende kleine zwarte v de W vormde van het woordje Wapen. U ziet, de middeleeuwer kon de w schrijven door middel van twee v s; hij kende net als de Engelsen nog steeds de double u. Toen deze opwaardering van de grote initialen eenmaal was geconstateerd, volgde al snel een nieuwe ontdekking: ook de kleinere initialen in deze katernen waren oorspronkelijk alleen in rood en zonder penwerkversieringen uitgevoerd. Pas in tweede instantie heeft men deze beginletters om en om met blauwe verf overgeschilderd en daarna is het penwerk aangebracht, in blauw bij de rode initialen en in rood bij de blauwe (afb. 6). Belangrijker dan deze observaties is de vraag wat de betekenis is van de overschilderingen. Mijn interpretatie is dat het gedeelte dat Lieftinck als toegevoegd beschouwt in feite het oudste deel is van de codex zoals die ons is overgeleverd. Toegevoegd is het grote stuk met de Rijmbijbel en het deel uit de Spiegel historiael. Die delen kenden van meet af aan gouden veldinitialen en afwisselend rode en blauwe, met contrasterend penwerk versierde kleinere initialen. Nadat besloten was de delen bij elkaar te brengen, heeft men kennelijk omwille van de uniformiteit de oudere, sober uitgevoerde stukken aan het luxere Rijmbijbel-gedeelte aangepast. Deze visie steunt op codicologisch onderzoek, op het begrijpen van de vorm. De constatering dat het Maerlant-handschrift een gefaseerde genese kent, heeft consequenties. In de eerste plaats voor de datering. Het gedeelte met de tabel voor de berekening van de paasdata is van 1339, als geheel dateert de codex vermoedelijk uit de periode ; ik bespaar u de argumenten. 5 De plaats van ver- 12

14 Het begrijpen van de vorm vaardiging is punt twee. De gefaseerde genese, met tussenpozen tijdens een jaar of twintig, en de renovatie van de oude delen maken het onwaarschijnlijk dat de codex het resultaat is van één ontwerp en bestelwerk is geweest. Het handschrift is voor of door een Van Zuylichem geschreven, maar of dat in de stad dan wel in het klooster gebeurd is, valt niet te besluiten. Hetzelfde geldt voor het milieu waarin het boek gefunctioneerd heeft. Dat is jammer, maar ik geef er de voorkeur aan te zeggen dat ik iets niet weet als de feiten of aanknopingspunten ontbreken om het wel te kunnen weten. Een bekende voorstelling van zaken is dat zusters en lekenzusters in de vrouwenkloosters boeken in de volkstaal lazen (uitzonderingen zoals geleerde vrouwen daargelaten) en dat clerici dat wil zeggen: de tot priester gewijde mannen in de mannenkloosters Latijnse boeken lazen. En áls er Middelnederlandse handschriften in mannenkloosters aanwezig waren, dan waren die bestemd voor de lekenbroeders. Ik heb nooit begrepen waarom clerici geen boeken in hun moedertaal zouden lezen. Het Maerlant-handschrift kan behalve in een stedelijke omgeving ook heel goed in Mariënweerd gelezen zijn, alleen al gelet op het hoge Maria-gehalte van een aantal teksten. Zo bestaat het gedeelte uit Maerlants Spiegel historiael uitsluitend uit Maria-mirakelen. Nader onderzoek hiernaar is geboden. Mijn tweede voorbeeld van codicologisch onderzoek betreft een topstuk in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, het handschrift met de Lancelotcompilatie, een ingenieuze samenbundeling van maar liefst tien Middelnederlandse ridderromansin-verzen over de legendarische koning Artur en zijn ridders van de Ronde Tafel, waaronder Lancelot. Het zeer eenvoudig uitgevoerde maar om zijn inhoud onvervangbare handschrift dateert van ca en is geschreven door vijf kopiisten, waarvan er één, de hoofdkopiist, de leiding én het leeuwendeel van het schrijfwerk voor zijn rekening nam. Daarnaast is er een zesde, contemporaine hand zichtbaar, die gewoonlijk maar grotendeels ten onrechte wordt aangeduid als de corrector. Deze intrigerende persoon verbeterde weliswaar evidente fouten van de kopiisten, maar hij deed veel meer. Hij verving blijkbaar storende Vlaamse dialecteigenaardigheden door Brabantse en bracht talloze notities aan die hij zowel neerschreef tussen de regels als in de marges voor en na de verzen (afb. 7). Veel van zijn annotaties zijn geschreven in verkorte vorm of bestaan slechts uit 13

15 Jos A.A.M. Biemans 7. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, hs. 129 A 10, fol. 4v, detail. tekentjes die in hun context geïnterpreteerd moeten worden om de juiste betekenis ervan vast te stellen. Sinds een halve eeuw al trachten verschillende filologen een bijdrage te leveren aan het begrijpen van de vorm, door deze notities op te vatten als aanwijzingen voor de voordracht van de teksten en het handschrift te bestempelen als een boek dat bedoeld is dan wel geschikt gemaakt is om gebruikt te worden als voorleeshandschrift. 6 Daarvoor hebben zij zwaarwegende argumenten aangevoerd. Binnen de handschriftenkunde wordt echter ernstig getwijfeld aan die visie. Middeleeuwse handschriften waren multifunctioneel: zij konden dienen voor particulier 14

16 Het begrijpen van de vorm gebruik evenals om uit voor te lezen aan een kleine dan wel grote groep toehoorders. Maar nog afgezien daarvan, het is bij de Lancelot-codex in de Koninklijke Bibliotheek nauwelijks voorstelbaar dat iemand in staat is op basis van een dergelijke partituur met zovele beknopte instructies de tekst steeds correct voor te dragen; dat geldt mijns inziens zowel voor moderne voorlezers als voor hun collegae van bijna zevenhonderd jaar geleden. Niet voor niets zijn die aanwijzingen nota bene: vanuit filologische hoek betiteld als ingenieuze cryptogrammen die ontcijferd moeten worden. 7 Ik vraag om enig krediet. Mijn oplossing voor deze oude kwestie bied ik de collegae filologen en codicologen aan in een binnenkort te verschijnen artikel. Ik licht nu slechts een tipje van de sluier op: de activiteiten van de corrector zijn mijns inziens niet een boekhistorisch probleem maar een filologisch vraagstuk. Ik hoop vanuit de codicologie dit raadsel de wereld uit te helpen en leg mijn argumenten op tafel voor een filologische interpretatie van de vorm, door verder te gaan op de weg die Willem Jonckbloet al 150 jaar geleden insloeg. Er zijn overigens méér problemen die op de verkeerde tafel liggen. Zo is bij het uitgeven van Middelnederlandse teksten de beruchte kwestie over de weergave van de korte en de lange i en van de u, v en w geen taalkundige maar een paleografische zaak en daarmee in feite een non-probleem. n Tot dusverre ging het om de bestudering van handschriften in hun middeleeuwse context. Na de uitvinding van de boekdrukkunst veranderde de rol van het handschrift. Zo n jaar of zeventig waren het handgeschreven boek en het gedrukte boek de twee gebruikelijke gedaanten van het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne boek. Onderzoek heeft geleerd dat het gedrukte boek rond 1520 definitief zijn eigen weg heeft gevonden, zich dan ook uiterlijk in tal van opzichten onderscheidde van het handschrift en de bijna exclusieve normvorm van het boek geworden is. Dit had grote gevolgen voor het middeleeuwse boek, zij het voorlopig nog niet voor Latijnse boeken, want die verouderen niet zo snel. Bij Middelnederlandse handschriften ligt dat anders. Veel handschriften waarvan de inhoud in zestiendeeeuwse of latere ogen echt achterhaald was, waarvan het middeleeuwse Nederlands onverstaanbaar was geworden of waarvan het schrift inmiddels onleesbaar werd geacht, zijn gewoon weggegooid, vooral eenvoudige boeken. Het verzame- 15

17 Jos A.A.M. Biemans len van Middelnederlandse handschriften, als historische voorwerpen, uit belangstelling voor het oude boek, voor de boekschilderkunst of uit wetenschappelijke interesse, kwam pas later op gang. Van het eerste getuigt de collectie boeken van de Antwerpenaar Peter Oris, de zeventiendeeeuwse verzamelaar die we al tegenkwamen in hs. Utrecht Hij bezat ten minste acht Middelnederlandse handschriften, zeven gedrukte boeken van vóór 1500 en drie zestiende-eeuwse drukken, steeds met Nederlandstalige teksten. Zijn belangstelling gold het oude boek uit de Nederlanden. Hij verzamelde niet alleen om het hebben, hij las zijn boeken en maakte er talloze aantekeningen in. 8. Inscriptie in Universiteitsbibliotheek Is Oris in zijn tijd nog een uitzondering, in Amsterdam (UvA), hs. I G 44, schutblad. de achttiende eeuw zijn er meer verzamelaars van, onder meer, middeleeuwse handschriften. Mijn belangstelling voor één van hen is altijd latent aanwezig, onder andere omdat ik zijn identiteit niet kan vaststellen. Zijn boeken zijn beter te identificeren, want hij liet ze veelal inbinden in identieke banden. De achttien handschriften die hij ten minste bezat, zijn vooral bijbels en delen van de bijbel, alsmede godgeleerde boeken, alles in het Middelnederlands. Maar wat moet iemand met vier inhoudelijk vrijwel identieke exemplaren van de vier evangeliën? Al zijn boeken bevatten inscripties in een zwierig handschrift (afb. 8). Behalve hun inhoud wordt vaak vermeld dat het handschrift afkomstig is uit een middeleeuws klooster. Een handschrift met de psalmen van David komt uit het klooster van de Elfduizend Maagden te Amsterdam, een levensbeschrijving van Christus uit het Catharinaklooster te Alkmaar en een theologisch boek komt uit het oude nonnenklooster te Weesp. Onlangs verraste dr Gerard Jaspers me met het bericht dat hij eigenaar geworden is van een tot dusver onbekend, prachtig handschrift dat ook in de collectie van mijn anonieme verzamelaar thuishoorde. Opnieuw gaat het om een Middelnederlandse bijbel en ook daarin komt zo n fraaie inscriptie voor. Dit hand- 16

18 Het begrijpen van de vorm schrift blijkt eveneens uit een klooster van de Elfduizend Maagden afkomstig, maar nu dat in Haarlem. Kennelijk ging het deze achttiendeeeuwse collectioneur om antiquiteiten uit Noordhollandse kloosters. Er blijven onbeantwoorde vragen rond deze bijzondere collectie en haar nog steeds anonieme eigenaar. Was hij misschien toch een handelaar in dit soort boeken? Hoe dan ook, verzamelaars Peter Oris, onze anonymus en Gerard Jaspers inbegrepen verdienen onze grote dank omdat zij door de eeuwen heen een bijdrage leveren aan het bijeenbrengen en daardoor bewaard doen blijven van ons middeleeuwse, culturele erfgoed. Dat geldt evenzeer voor een verzamelaar uit de negentiende eeuw, Willem Moll, maar die was toch uit ander hout gesneden (afb. 9). Hij 9. Willem Moll ( ), lithografie door L. de Koningh uit had nauwelijks aandacht voor het boek als zodanig, het ging hem hoofdzakelijk om de inhoud. Bij hem zal ik wat langer stilstaan. Moll was hoogleraar theologie en kerkgeschiedenis aan onze universiteit. Zijn belangstelling betrof het godsdienstig leven in ons land gedurende de vijftiende eeuw. Dat verklaart de interesse van deze protestantse kerkhistoricus voor middeleeuwse handschriften uit de kring van de Moderne Devotie, met hun toch katholieke inhoud. Het zijn heel eenvoudig uitgevoerde handschriften waar de liefhebbers van prachtige miniaturen niet naar omkeken, maar die met hun stichtelijke inhoud de perfecte bron vormden voor Molls onderzoek. Na zijn dood kon de Universiteit van Amsterdam uit zijn bezit een collectie van 92 handschriften aankopen, grotendeels Middelnederlandse handschriften.veel handschriften steken in stevige perkamenten bandjes; die zijn minder kwetsbaar dan leren bandjes en lenen zich goed om met studenten aan te werken in de colleges Toegepaste handschriftenkunde die ik samen met collega dr Willem Kuiper verzorg. Onze doelstelling is studenten in de praktijk vertrouwd te maken met multidisciplinair onderzoek van middeleeuwse handschriften. Bovendien wil ik ook als conservator van de handschriften graag meer te weten komen over de unieke collectie handschriften die Moll bijeengebracht heeft. Het 17

19 Jos A.A.M. Biemans 10. Titelpagina van de veilingcatalogus met de diverse verzamelingen van Jan Schouten ( ); exemplaar Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), Collectie- KVB, Nv 1716-I. is, in modern bibliotheekjargon, zowel een herkomstcollectie als een thematische collectie. Voor bestudering in ons college viel de keus op de handschriften die Moll in november 1852 kocht bij Weddepohl te Amsterdam, waar de omvangrijke boekerij van Jan Schouten geveild werd. Schouten was scheepsbouwmeester te Dordrecht, politiek zeer actief in stad en provincie, en daarnaast verzamelaar van boeken, kaarten, prenten, enzovoorts. De titelpagina van de veilingcatalogus geeft een uitvoerige opsomming van al het mooie dat hij bij leven verzameld had en nu onder de hamer kwam (afb. 10). Dat Moll op die veiling handschriften kocht, dat weten we omdat hij dat in elk van zijn aanwinsten noteerde. Maar er is ook een andere bron. Onderzoek naar de provenance van handschriften impliceert dat we ook de veilingcatalogi daarbij betrekken, zeker als iemand daarin bij elk boek de naam van de koper en de prijs heeft aangetekend. Zulke geannoteerde catalogi vinden we bijvoorbeeld in de rijke verzamelingen van veilingcatalogi in de Koninklijke Bibliotheek, in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese in de UB- Leiden en in de bibliotheekcollectie van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (de KVB) in de UB-Amsterdam. In de laatstgenoemde collectie vinden we een 18

20 Het begrijpen van de vorm exemplaar van de catalogus-schouten mét aantekeningen, en daaruit blijkt dat Moll op die auctie in totaal vijf handschriften heeft gekocht. Twee daarvan zijn gemakkelijk in de catalogus terug te vinden. De beschrijving van nr. 12 der Godgeleerde manuscripten begint aldus: Hyr begynt de voorrede in den boeke des levens onzes lieve Heren J.C.. Iets lager in de beschrijving wordt het jaartal 1438 vermeld. En wat u al vermoedde, is juist: de beschrijving begint met een citaat want de tekst in handschrift I G 8 in de UB opent als volgt: Hijr begynt de vorrede in den boike des levens unses leven heren ihesu christi. De catalogus geeft dus geen letterlijk citaat, het Nedersaksische dialect is vrijwel verloren gegaan, maar voor wie nog aarzelt over deze identificatie, aan het slot noteerde de kopiist dat zijn werk is Gheendet up sunte gereon und victor Int xxxviijste iaer ; dat is op 10 oktober 1438, want dat het schrift vijftiende-eeuws is, lijdt geen twijfel. Drie aankopen van Moll op de veiling-schouten kan ik niet terugvinden in de catalogus en dat ondanks de gedetailleerde informatie die de dames en heren studenten daarover hebben vergaard. Dat komt deels door de weinig specifieke gegevens in de catalogus, maar ook door iets anders. Tegenover de drie vage omschrijvingen in de auctiecatalogus staan maar liefst acht handschriften met de eigenhandige vermelding door Moll, dat hij ze op de veiling-schouten kocht. U raadt het misschien al: onze brave kerkhistoricus heeft zich bezondigd aan codicochirurgie: hij liet deze drie aankopen opsplitsen in achten. Het zal u niet verbazen, dat ik mij aan een reconstructie van de oorspronkelijke handschriften zette. De inhoud hielp me niet op weg. De afmetingen van de boekjes evenmin, want de boekbinder van Moll maakte de boekjes allemaal even groot, of zo u wilt: allemaal even klein. Gelukkig zijn er voor codicologisch onderzoek bruikbare aanknopingspunten. Om te beginnen is er het schrift: sommige handschriften of delen daarvan bleken door dezelfde kopiist geschreven te zijn (vergelijk de afbeeldingen 11 en 12: niet alleen het algehele aspect van deze handschriften is hetzelfde, in tal van details stemt het schrift overeen, het gaat om een en dezelfde hand). Natuurlijk is een identieke hand geen doorslaggevend argument dat twee handschriften ooit samenhoorden. Maar als ook andere verschijnselen overeenkomen, wordt de argumentatie steviger. In twee bandjes liet Moll een stukje leer inplakken van de originele bandbekleding met daarop een bijzondere stempelversiering waarin de naam van Adrianus van Hoolwick en het jaartal 1528 voorkomen. De stempelafdruk daarop is identiek en het lijdt geen twijfel dat het ene stukje leer van het voorplat en het andere van het achterplat van een en de- 19

21 Jos A.A.M. Biemans 11. Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), hs. I G 31, fol. 38v. Een andere hand dan de kopiist bracht correcties aan met aan weerszijden daarvan drie onder elkaar geplaatste punten. Dergelijke correcties komen ook voor in hs. I G 24; vergelijk afbeelding

22 Het begrijpen van de vorm 12. Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), hs. I G 24, fol. 115r. Zie voor de correctie in de bovenmarge ook afbeelding 11 en het onderschrift daarbij. 21

23 Jos A.A.M. Biemans 13. Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), hs.: acht handschriften in de Collectie-Willem Moll, ingebonden volgens diens instructie in uniforme bandjes. zelfde oorspronkelijke band afkomstig is. Met andere woorden: die twee handschriften horen bij elkaar. Twee andere handschriften hebben een gedetailleerd eigendomsmerk van het Agnes-klooster te Gorcum gemeen. In weer een ander van de acht handschriftjes noteerde Moll onder meer het volgende: In den ouden band, waarin deze stukken gebonden waren, was een tractaet van 1465 dat met dezelfde hand was geschreven als de hier voorkomende geschriften. Dat traktaat was ik al tegengekomen in een ander bandje. Het slot ervan luidt als volgt: Dit is gheeynt int jaer ons heren M cccc lxv des saterdaechs na sinte michiel. Daarmee waren opnieuw twee stukken bij elkaar gebracht. Bij weer twee andere handschriften bleken ook de katernsignaturen aan te sluiten. Om een lang verhaal dat ik vanzelfsprekend nog wel eens zal opschrijven kort te maken: de acht handschriften kunnen tot drie codices herleid worden, de volgorde van de codicologische en tekstuele eenheden daarin kan grotendeels worden vastgesteld en, afgezien van enige restproblemen, we hebben weer een beeld van de oorspronkelijke boeken, in de vorm waarin Moll ze kocht, vóór hij er het mes in liet zetten (afb. 13). We krijgen bovendien zicht op het waarom van Molls codicochirurgie. Handschriften die in verhouding tot hun tamelijk kleine formaat nogal dik waren, ver- 22

24 Het begrijpen van de vorm deelde Moll over enkele bandjes, waarbij hij gebruikmaakte van de bestaande grenzen tussen de verschillende codicologische eenheden daarin. Tegelijk lette hij erop dat hij zoveel mogelijk teksten bijeenplaatste die een inhoudelijke samenhang vertonen. Misschien deed hij dat ook ten behoeve van zijn promovendi. Mevrouw Willeumier-Schalij, die een prachtig artikel schreef over Willem Moll en zijn handschriften, merkte op dat de professor zijn handschriften niet alleen kocht en gebruikte voor eigen werk, maar dat hij er ook zijn leerlingen van liet profiteren. 8 Nog steeds maken studenten en andere onderzoekers dankbaar gebruik van deze collectie, die te raadplegen is op de Prof. Mr Herman de la Fontaine Verwey-zaal van onze Universiteitsbibliotheek. Uit het onderzoek van deze handschriften valt ook een algemene les te trekken. Sinds een jaar of tien bestaat er grote belangstelling voor het bestuderen en uitgeven van Middelnederlandse teksten in hun handschriftelijke samenhang. Dat leidde onder andere tot de reeks uitgaven van Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden (MVN). De casus-moll maakt duidelijk dat de huidige handschriftelijke context een andere kan zijn dan de oorspronkelijke. De schitterende collectie handschriften van Willem Moll is in dit opzicht voor een nog onbekend deel een mijnenveld. Daarin valt echter veilig te werken nu we weten dat er mijnen liggen en hoe wie die kunnen uitschakelen. De noodzakelijkheid van codicologisch onderzoek hoop ik in het voorafgaande geillustreerd te hebben. De genese van een handschrift, de datering en lokalisering van een handschrift, het functioneringsmilieu en het feitelijk gebruik van een handschrift, zowel in de Middeleeuwen als in latere eeuwen, zijn aan de orde geweest of aangestipt. Graag had ik u ook verteld over het fascinerende onderzoek naar identieke handen teneinde de productiecentra van de Middelnederlandse handschriften in kaart te brengen. Of over andere aspecten met literair-historische betekenis, zoals de quantitatieve en de qualitatieve codicologie. Het is voor wie een literatuurgeschiedenis van onze middeleeuwse letterkunde schrijft toch van belang te weten dat in Maerlants tijd, de tweede helft van de dertiende eeuw, het aantal handschriften met zijn vele en omvangrijke werken heel klein geweest moet zijn en dat in het eerste kwart van de veertiende eeuw vele tientallen handschriften met zijn werk vervaardigd zijn. Hij werd dus na zijn dood op een veel ruimere schaal gelezen dan daarvoor. De literair-historische implicatie daarvan is, dat Maerlant weliswaar een dertiende-eeuwse dichter was, maar evenzeer een veer- 23

25 Jos A.A.M. Biemans tiende-eeuws verschijnsel. Verklaart dat niet mede de voortzetting van zijn oeuvre door Lodewijk van Velthem? Of het incorporeren van tekstonderdelen uit zijn werken in nieuwe werken door bijvoorbeeld Jan van Boendale en Claes Heynenzoon? En willen wij niet weten wie de handschriften bezaten en lazen met de werken van Maerlants hand? 9 Over mijn plannen kan ik kort zijn. Het onderwijs staat voorop. Daarnaast nodig ik mijn collegae uit samen te werken aan het verzamelen en uitwerken van gegevens over de productie, verspreiding en het gebruik van in de Nederlanden vervaardigde handschriften. Ik zou daarmee graag een bijdrage willen leveren aan een Bibliopolis van het handgeschreven boek, als aanvulling op de Bibliopolis van het gedrukte boek die met steun van de Koninklijke Bibliotheek vele boekhistorici en andere belangstellenden informeert over een belangrijk aspect van ons culturele verleden. Dat streven spoort met de bouw van een digitale omgeving waarin alle 8000 middeleeuwse handschriften binnen onze landsgrenzen geïnventariseerd worden, het door NWO gefinancierde project From Parchment to Portal, dat eveneens door de nationale bibliotheek getrokken wordt, in nauwe samenwerking met de conservatoren van de handschriftencollecties in ons land. En zoals u al begrepen zult hebben, het gaat mij niet alleen om het middeleeuwse boek. In navolging van Prof. Mr Herman de la Fontaine Verwey, de Amsterdamse bibliothecaris en hoogleraar in de boekwetenschap naar wie deze leerstoel vernoemd is, beschouw ik het boek als een van de invalshoeken waaronder we de geschiedenis van onze cultuur kunnen bestuderen. Door zoals hij de relatie te leggen tussen de boekwetenschap en de beschavingsgeschiedenis hoop ik tevens invulling te geven aan het mission statement van het Instituut voor Cultuur en Geschiedenis van onze Faculteit der Geesteswetenschappen. Zeer geachte toehoorders! n Aan het einde van dit openbare college gekomen wil ik graag enige dankwoorden uitspreken. In de eerste plaats dank ik het College van Bestuur van onze Universiteit van Amsterdam voor de bereidheid om deze bijzondere leerstoel in stand te houden en in te stemmen met mijn benoeming. Ik dank ook de decaan, de direc- 24

26 Het begrijpen van de vorm teur van de Faculteit der Geesteswetenschappen en het Curatorium bij deze bijzondere leerstoel. Tegelijkertijd dank ik het bestuur van de Prof. Mr Herman de la Fontaine Verwey Stichting voor zijn grote bereidheid mij te benoemen en de vervulling van dit bijzonder hoogleraarschap ook daadwerkelijk mogelijk te maken. De directie en het Algemeen Bestuurscollege van de Koninklijke Bibliotheek dank ik voor de even royale uitbreiding van mijn aanstelling, zodat ik me nu twee dagen per week geheel kan wijden aan onderwijs en onderzoek. Ook de bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam dank ik voor zijn medewerking bij mijn benoeming; de hoofdconservator en de collegae bij de Bijzondere Collecties, die van de handschriftenafdeling voorop, jullie dank ik voor de collegiale samenwerking, die met sommigen van jullie al dateert vanaf 1991: ik hoop dat we met elkaar aan de Oude Turfmarkt een hoe dan ook prachtige voorziening zullen realiseren waar de Bijzondere Collecties van de Universiteit adequaat geconserveerd en voor onderwijs en onderzoek beschikbaar gesteld zullen worden. Ik keer terug naar de Faculteit en dank ieder met wie ik sinds mijn aantreden in 1986 als docent handschriftenkunde mocht samenwerken. Van de oude garde boekwetenschappers, die wegens pensionering of het aanvaarden van een leerstoel elders inmiddels de stokjes heeft doorgegeven, heb ik veel geleerd, zoals van Hannie van Goinga, Frans Janssen, Paul Hoftijzer en mijn voorganger op deze leerstoel: Piet Visser. Beste Lisa, Marika, Esther, August en Piet, ik voel me zeer met jullie verbonden en het verheugt me dat wij ieder afzonderlijk en als team ernaar streven om, zoals elke nieuwe garde moet willen, vernieuwende impulsen te geven aan de beoefening van ons vak. Het gaat allemaal niet vanzelf, maar het perspectief is goed. Ook hier is samenwerken het sleutelwoord en daarbij denk ik graag nationaal en internationaal. Sinds jaar en dag beleef ik plezier aan de gemeenschappelijke activiteiten en de even professionele als hartelijke contacten met mijn Groningse collega Jos Hermans, met Anne Korteweg, intussen toch echt the grand old lady van de Koninklijke Bibliotheek, met Hans Kienhorst en Eef Overgaauw, met Jan Willem Klein, met Herman Mulder, Erik Kwakkel en anderen in het vak. Dat geldt in het bijzonder voor Peter Gumbert, wiens permanente belangstelling voor mijn doen en laten mij altijd inspireert en stimuleert tot beter kijken en scherper nadenken. Ik dank ook de collegae-boekhistorici in het buitenland, vooral in Brussel, Gent, Leuven, Antwerpen en Berlijn. Tegelijkertijd dank ik alle conservatoren van handschriften en gedrukte werken in Nederland en België: door jullie collegiale medewerking bij het raadplegen van aan jullie zorgen 25

27 Jos A.A.M. Biemans toevertrouwde stukken is het werken in jullie instellingen buitengewoon plezierig en komt soms het onmogelijke binnen handbereik. Bij de uitvoering van de hiervoor geschetste plannen hoop ik dat we taken en plezier zullen kunnen blijven delen met elkaar. Opnieuw keer ik terug naar de Faculteit, en wel om de vele collegae met wie ik mag samenwerken, bijvoorbeeld in het kader van gastcolleges, voor hun collegialiteit te danken. Ik zie er wijselijk vanaf namen te noemen, op twee uitzonderingen na. Prof. dr Claudine Chavannes-Mazel dank ik voor de hartelijke samenwerking en het vertrouwen dat spreekt uit het feit dat ik sinds lang veel van haar studenten in de kunstgeschiedenis mag inwijden in de geheimen van de handschriftenkunde. Voorts noem ik nogmaals dr Willem Kuiper, een uitzonderlijke docent met wie ik al enkele jaren de colleges Toegepaste handschriftenkunde verzorg. Willem, samenwerken, letterlijk, aan colleges, artikelen en boeken, is voor ons beiden veelal een spannende bezigheid, maar het levert altijd meer op dan waartoe we elk afzonderlijk in staat zouden zijn. Ik hoop dat, nu Jourdein van Blaves te paard is geholpen, we ook toekomen aan een mooie publicatie over onze ideeën aangaande een moderne, wetenschappelijk geheel verantwoorde methode van uitgeven van Middelnederlandse teksten. Nog twee andere collegae, maar nu van elders, wil ik graag noemen, omdat ook zij veel meer zijn dan alleen vakgenoten: dr Ludo Jongen te Leiden en dr Bart Besamusca te Utrecht. Hoe verschillend wij ook zijn, ik waardeer jullie zeer om wie jullie zijn en om de gesprekken die we met elkaar gevoerd hebben, ook als het mij bijvoorbeeld niet echt meezat. Jullie behoren tot degenen die mij herinnerden aan wat iedere zeiler weet, namelijk dat je bij tegenwind toch vooruit kan komen. Dames en heren, een academische toga is een even bijzondere als kostbare dracht. Een tweedehands exemplaar is soms nog waardevoller dan een nieuwe, zeker als de vorige eigenaar een collega was of op een andere manier de continuïteit in de wetenschap lijkt zichtbaar te maken. Binnen de boekwetenschap zijn daarvan mooie voorbeelden aan te wijzen. Ik dank de familie Overdiep, vooral wijlen mevrouw Overdiep-de Vreese. Op haar voorstel schonk u mij de toga en baret van haar broer en uw oom Koen de Vreese, die van 1960 (zo oud zijn deze jas en hoed dus al) tot 1976 aan onze universiteit verbonden was als hoogleraar in Nieuw-Indische talen en haar letterkunde. De naam De Vreese en vooral de per- 26

28 Het begrijpen van de vorm soon van de paleograaf en codicoloog Willem de Vreese, zijn vader en uw grootvader, loopt als een rode draad door mijn werk. 10 Ik ben u zeer erkentelijk. Het hoeft geen betoog dat Dieneke, Emma en Marc mij het meest na aan het hart liggen. Jullie nemen mij zoals ik ben, als partner, als vader en als iemand die, om het kort te formuleren, al jaren in het liefdewerk en oud papier zit. Ik leer nog steeds van jullie, vooral hoe je gezin en werk op een goede manier kan combineren en hoe je niet hoeft te lijden onder alles wat moet, integendeel, hoe je mag genieten van alles wat kan in het leven. Dankjewel. Ten slotte jullie, dames en heren studenten en oud-studenten. College geven en jullie begeleiden bij opdrachten, stages en scripties verschaft mij, zoals bekend, veel genoegen. Vooral als de discussies losbranden en het denken en zoeken begint, vind ik dat we het nuttige met het aangename verenigen. Ik dank jullie daarvoor. En aan de oud-studenten beken ik graag dat ik er trots op ben als ik ontdek dat jullie inmiddels werken bij een wetenschappelijke bibliotheek, bij een antiquariaat, bij een uitgever, bij een museum enzovoorts. Dat is jullie eigen verdienste, maar de gedachte terecht of ten onrechte dat wij als leerstoelgroep Boekwetenschap & Handschriftenkunde van de Universiteit van Amsterdam daaraan wellicht iets hebben bijgedragen, stimuleert me om steeds weer nieuwe lichtingen studenten welkom te heten en te begeleiden op het werkterrein van jullie en mijn voorkeur. Mijnheer de Rector Magnificus, dames en heren, misschien is het in strijd met de academische mores, maar ik zou deze openbare les, hoe gering in omvang en betekenis ook, graag aan iemand willen opdragen. Ik ga natuurlijk met mijn tijd mee en onttrek mij dus niet aan de huidige procedures bij het toekennen van awards door daarvoor eerst met nominaties te komen alvorens de winnaar bekend te maken. De genomineerden zijn, achtereenvolgens, uit het gezin: mijn vrouw Dieneke ja, Emma en Marc, jammer maar helaas!, uit mijn studietijd: mijn Leidse leermeester Peter Gumbert, uit de kring van conservatoren: mijn collega Anne Korteweg van de KB, uit het vak: Ton Croiset van Uchelen van onder andere de Verwey Stichting, uit de Faculteit der Geesteswetenschappen: mijn collega Willem Kuiper. U begrijpt dat ik me, gelet op de beschikbare tijd, heb beperkt tot het voorlezen van de namen op de short-list. Ik kan u verzekeren dat de jury, die geheel en al door mij gevormd werd, voor een onmogelijke opgave stond en pas na zorgvuldig wikken en wegen een keuze heeft kunnen maken. Alle genomineerden ko- 27

29 Jos A.A.M. Biemans men immers zonder meer in aanmerking. Het moment van de waarheid is aangebroken. Dames en heren, de winnaar is, iemand tja, alle gekheid op een stokje, ik meen het eigenlijk heel serieus. Ik draag deze oratie graag op aan iemand die niet alleen voor mijn carrière al jarenlang van grote betekenis is, maar die ook en al veel langer op diverse manieren een sleutelrol vervult binnen de boekwetenschap in Nederland en binnen de Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA) in het bijzonder, en dat is Ton Croiset van Uchelen. Het zou mij plezieren als het applaus dat gewoonlijk opklinkt na een oratie ditmaal vooral getuigt van uw instemming met deze opdracht! Ik heb gezegd

30 Noten 1. W.P. Gerritsen, Gheraert Leeu s Historie van Alexander en handschrift Utrecht U.B., 1006, in: H.F. Hofman, K. van der Horst, A.H.H.M. Mathijsen (red.), Uit bibliotheektuin en informatieveld. Opstellen aangeboden aan dr. D. Grosheide bij zijn afscheid als bibliothecaris van de Rijksuniversiteit te Utrecht. [Utrecht 1978.] Bibliotheek en documentatie 3, p , het citaat op p J.A.A.M. Biemans, Middelnederlandse bijbelhandschriften. Leiden Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten. Catalogus. Van de publicaties over Peter Oris noem ik alleen de laatste, met verwijzingen naar de andere artikelen: Jos A.A.M. Biemans, The seventeenth-century Antwerp book collector Peeter Oris: new discoveries and new questions, in: Quaerendo 18 (1988), p P. Leendertz Jr., Het Zutphens-Groningse handschrift, in: Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 14 (1895), p , 15 (1896), p en p , 16 (1897), p en p G.I. Lieftinck, Problemen met betrekking tot het Zutphens-Groningse Maerlant-handschrift. Amsterdam Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel 22, No. 2, achtereenvolgens p. 15, p. 24 en p Zie daarvoor Jos A.A.M. Biemans, Het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift. Over de noodzakelijkheid der handschriftenkunde, in: Queeste 3 (1996), p Als algemene inleiding op dit handschrift en de problematiek daarvan kan dienen Bart Besamusca en Frank Brandsma (red.), De ongevalliche Lanceloet. Studies over de Lancelotcompilatie. Hilversum Middeleeuwse studies en bronnen XXXVIII. 7. W.P. Gerritsen, Van oog tot oor. De Lancelotcompilatie als voorleesboek, in: Nederlandse letterkunde 1 (1996), p J.M. Willeumier-Schalij, Willem Moll en zijn handschriften ( ), in: J.A.A. M. Biemans, E. Braches, W.R.H. Koops, A.J.M. Linmans, C. Reedijk (red.), Boeken verzamelen. Opstellen aangeboden aan Mr J.R. de Groot bij zijn afscheid als bibliothecaris der Rijksuniversiteit te Leiden. Leiden 1983, p Zie voor vrijwel alle in deze alinea genoemde aspecten: Jos A.A.M. Biemans, Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten. 2 dln., Leuven Schrift en Schriftdragers in de Nederlanden in de Middeleeuwen, II-1/ De indianist prof. dr Koenraad Stanislaus Jan Marie de Vreese ( ) was een zoon van prof. dr Willem Lodewijk de Vreese ( ), neerlandicus, paleograaf en codicoloog, samensteller van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, al sinds lang 29