D-Bulletin nr D-Bulletin

Transcriptie

1 D-Bulletin nr D-Bulletin Nederlandse Vereniging voor Stereofotografie

2 04 Redactioneel 04 3D-Bulletin 183 Gert-Jan Wolkers 05 Mededelingen Bibliotheek Sophieke Nijhuis-Bouma 06 Verenigingsnieuws 06 Verslag van de 148e Verenigingsdag Gert-Jan Wolkers 10 De nieuwe N.V.v.S. e-groep Bestuur 10 Routebeschrijving Het Visnet Ledenmutaties Jan Broeders 11 Verenigingsactiviteiten 11 Programma 149-ste verenigingsdag Roland de Raeve 12 Open Dag 2009 Bestuur 14 ISU congres Gmunden 2009 (3) Hermine Raab / Gert-Jan Wolkers 16 Driedimensionaal 16 SDM Gert-Jan Wolkers 20 Macrobox (2) Willebrord Dorresteijn 22 Stereo Portfolio (5) Job van de Groep 27 Stereo Portfolio (6) Gerrit Frylink 32 Wat wist Wheatstone over stereoscopie? Abram Klooswijk 36 De tastbare verte (4) Wim van Keulen 36 Projectie-instellingen Jaap van Loon 42 Content 42 Verzoeken en gegevens m.b.t. het aanleveren van artikelen en plaatjes 42 Vraag & Aanbod 42 Vraag & aanbod 43 Wegwijzer 43 Adressenoverzicht leveranciers van 3D artikelen 03 Inhoud - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 OMSLAG VOORZIJDE: KINDERDIJK IN WINTER (GERT-JAN WOLKERS) EN OP DE ACHTERZIJDE : PA FRIJLINK (GERRIT FRYLINK).

3 04 Redactioneel 3D-Bulletin 183 Redactioneel - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 Voor u ligt het eerste nummer van Het is weer gelukt om het blad te vullen met een gevariëerd aanbod aan artikelen en plaatjes. Dank aan allen die een bijdrage hebben aangeleverd. En bij deze natuurlijk ook het verzoek om daar mee door te gaan. Liefst tekst aanleveren in onopgemaakte vorm. Dat scheelt mij een boel conversietijd. Namens het bestuur wens ik u een gelukkig en gezond Voor mij begon het nieuwe jaar zeer interessant met een vijfdaags bezoek aan de Sloveense stereovereniging. Een klein clubje (zo n 30 leden) van enthousiaste en heel actieve digitalisten. De meesten werken daar met via Stereo Data Maker (SDM) gekoppelde camera s. Vanaf blz. 16 kunt u in dit bulletin lezen over deze techniek en mijn bevindingen tijdens een korte test in Italië. Op 3 en 4 januari werden in Ljubljana twee stereo avonden georganiseerd met veel Nederlands materiaal en de belangstelling was erg hoog. Naast veel bezoekers kwamen er zelfs twee nationale TV-stations op af. En zo heb ik zelfs een interview mogen geven. En nu maar hopen dat de belangstelling wordt omgezet in meer leden voor de Sloveense club. Meer leden hopen wij ook te werven tijdens onze Open Dag van 28 maart Daarover kunt u lezen vanaf pagina 12. We hopen natuurlijk weer veel bezoekers te krijgen. In ieder geval zullen er 3 Slovenen zijn die een tegenbezoek komen brengen. Ik verwacht de komende jaren meer uitwisseling van ervaringen tussen onze clubs omdat de Slovenen overwegen om het ISU congres van 2013 te gaan organiseren en dus in 2011 in Egmond aan Zee het stokje van ons over zullen nemen. Over het ISU congres van dit jaar in Gmunden kunt u weer wat lezen op pagina 15. Daar zullen wij het stokje van de Oostenrijkers gaan over nemen en ik hoop dan ook dat veel van de N.V.v.S.-leden daar getuigen van zullen zijn. De omgeving van Gmunden is schitterend en dus zeer geschikt voor een kleine vakantie. Ook met familie. In dit bulletin treft u twee portfolio s aan van eigen bodem. Eén van ons immer enthousiaste en hyperactieve lid Job van de Groep die schijnbaar digitale series aan de lopende band produceert. De tweede belicht het stereoverleden van Gerrit Frylink die heel wat verschillende fotografische technieken heeft beoefend. Johan Steketee en Jaap van Loon hebben daar een digitale draai aan gegeven zodat het materiaal keurig in dit bulletin kon worden opgenomen. Reeds eerder aangekondigd, maar nu na minimaal twee verhuisperioden te hebben doorstaan beschikbaar gekomen, begint in dit bulletin Abram Klooswijk aan een serie artikelen met als thema Wat wist Wheatstone over Stereoscopie?. Historisch leesvoer. Het is mij bekend dat veel leden dat interessant vinden en dus kunt u op dat gebied uw hart ophalen vanaf pagina 32. Wim van Keulen volgt vanaf pagina 36 met al weer het vierde artikel over De tastbare verte. Jaap van Loon geeft aan het slot van dit blad nog wat aanwijzingen met betrekking tot het aanleveren van digitale series. Kortom, ook deze keer weer genoeg materiaal om uw gedachten bezig te houden tot de stereodag van 31 januari. Ik hoop velen van u daar weer te zien! Gert-Jan Wolkers

4 Mededelingen Bibliotheek 05 De bibliotheekcollectie van de N.V.v.S. is opnieuw uitgebreid, o.a. door overname van een boek van ons lid mevrouw Topy Wolf. Ze had ook nog enkele andere boeken in de aanbieding, maar die waren reeds aanwezig in de bibliotheekcollectie of minder interessant voor de bibliotheek van de N.V.v.S. Hieronder worden deze boeken te koop aangeboden. De geschiedenis van de Fotografie Camfield en Deirdre Wills beschrijven de geschiedenis van de fotografie van daguerreotypie tot instantfoto. Het boek verscheen in 1981 als Nederlandstalige uitgave. De oorspronkelijke titel History of Photography verscheen een jaar eerder. De auteurs geven in 187 pagina's een fraai geïllustreerd beeld van de geschiedenis van de fotografie. Hierin komen zowel techniek en esthetiek van de fotografie als fotografie in de praktijk en opbouwen van een fotografische collectie aan bod. In de hoofdstukken De fotografische praktijk en Het verzamelen staan de auteurs ook stil bij de stereofotografie. Al met al een waardevolle aanwinst voor de bibliotheek en Namens Topy Wolf wordt het volgende te koop aangeboden: interessant voor mensen die vanuit het digitale tijdperk terug willen kijken naar een stukje historie en ontwikkeling. 3-D Hollywood Van een geheel andere orde dan het voorgaande is het boek 3-D Hollywood. In 65 stereofoto's geeft Harold Lloyd ( ) ons een beeld van de filmsterren uit de jaren , onder wie Marilyn Monroe. Zijn kleindochter Suzanne Lloyd Hayes heeft uit zijn nalatenschap deze selectie gemaakt en de foto s voorzien van een voorwoord waarin ze o.a. schrijft dat alle foto s zijn gemaakt met de Stereo Realist. Voor de liefhebber van filmklassiekers is dit een aanrader, maar ook voor leden die veel genoegen beleven in het bekijken van stereofoto s, is dit boek de moeite waard. De nieuwe aanwinsten zijn vanaf de a.s. verenigingsdag in januari 2009 te leen. Sophieke Nijhuis-Bouma Bibliothecaris Stereokameras von 1940 bis Eine dokumention von Werner Weiser. In deze publicatie (84 pag. ) worden alle stereocamera's uit die periode uitvoerig beschreven: 1 pagina technische informatie en 1 pagina foto's van de camera. Prijs: 3,00 euro: een koopje voor wie geïnteresseerd is in analoge stereocamera's! 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 The price guide to photographic cards. In de in 1982 verschenen publicatie (132 pag.) beschrijft H.A. James zo'n 140 stereokaarten. Deze kaarten zijn (uiteraard?) ook afgebeeld. Vooral de verzamelaar van stereokaarten zal veel plezier kunnen beleven aan dit boek. Prijs: 3,00 euro. De opkomst van de fotografie. In 144 pag. beschrijft Brian Coe in 1976 als conservator van het Kodakmuseum de geschiedenis van de fotografie in de periode In 13 hoofdstukken gaat de auteur in op allerlei aspecten van de fotografie. In het hoofdstuk Diepte en decoratie (8 pag.) komt ook de stereofotografie aan bod. Met een uitgebreide begrippenlijst is dit boek interessant voor wie nog geïnteresseerd is in de ontwikkeling van de analoge fotografie. Prijs: 5,00 euro. Geïnteresseerden dienen zich te melden bij: Sophieke Nijhuis-Bouma, Joh. de Kruijfstraat 5, 3981 DA Bunnik. Telefoon: / a.s.nijhuis-bouma@hetnet.nl

5 06 Verenigingsnieuws Verslag van de 148e Verenigingsdag Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 De 148 verenigingsdag ging van start met een hoge deelname. Ik weet niet of dat kwam door het vooraf aangekondigde analoge ochtendprogramma. Dat moest helaas vanwege omstandigheden (Gerrit en Sophieke waren op het laatste moment verhinderd te komen) worden beperkt tot 1 bijdrage. Met de serie Westbound USA van Wim van Slooten gingen we van start. Het was allemaal keurig ingeraamd en ondanks de grote afstand tot het scherm bleven de plaatjes in de regel goed helder. Wim liet goed zien een oog voor 3D compositie te hebben. Vooral de indrukwekkende beelden van de noordzijde van de Grand Canyon zijn mij bij gebleven. Jammer was dat het live commentaar in combinatie met stoppen en opstarten van de muziek wat rommelig over kwam. Wat ook wat rommelig over kwam was de start van de ISU CODE 2. De tweede internationale potpourri van digitale beelden wilde niet meteen starten. Van deze show waren op het internet drie versies te downloaden en helaas kregen wij de versie te zien waarin nog een enkele pseudo was te zien. Voor mij onbegrijpelijk dat clubs dit soort dingen blijven inzenden! Gelukkig was de bijdrage van onze club foutloos. Van Nancy en Ray Moxom hadden we nog twee digitale serietjes op de plank liggen die vervolgens werden geprojecteerd. Waarin Royal Coach te kort schoot, namelijk variatie, maakte A Digital Snapshot dit weer ruimschoots goed. Chrystal Palace van Wim van Keulen en een opgeschoond monobeeld weer omgezet naar stereo. Daarna volgde een verhandeling over door Jaap uitgevoerde correcties aan een psychodelisch stereobeeld gemaakt door Job van de Groep. Job had in het zuiden van Argentinië zijn camerakabeltje gesloopt en was toen op een langs een gletsjer schommelende boot cha-cha opnamen gaan maken. Maar, als een moderne Mozes wist Jaap van Loon de wateren te scheiden en dimensionaal te corrigeren. Het hierop volgende gecorrigeerde serietje van Job was het aanzien meer dan waard. Ik zou het nog verder inkorten en alleen die zeer fraaie beelden van de gletsjerwandeling laten zien. Tot slot liet Jaap nog een 1280x720 pixels groot videofragment zien gemaakt met zijn nieuwe van Ekeren Panasonic FX500. Een camera waarmee geloof ik onderhand de hele regio-west nu uitgerust is. De in de 3D video er wild op los hamerende beiaardier bleef tot het einde mooi synchroon. Johan Steketee had ongetwijfeld weer heel veel tijd gestoken in zijn met Gugle gemaakte 2D-3D conversie naar aanleiding van een Kuyper herdenking in Maassluis. Johan liet ons schitterende conversies zien en hield ons tot aan het einde in spanning of de plaquette zou worden onthuld of abusievelijk het aan dezelfde gevel bevestigde naastgelegen (uit piëteit ook afgedekte) condoomapparaat. Tijdens de lunchpauze arriveerde ons Belgische lid Luc de Rop die een enorme digitale kijkkast had meegenomen. Net als de COBOX gebaseerd op twee beeldschermen. Nu echter van een spiegelsysteem voorzien waardoor een polabril niet nodig is. Ik heb heel wat leden zien aanzitten. Het rijk gevulde middagprogramma ging van start met een serie experimenten. Zo had Jaap van Loon de digitale techniek losgelaten op het En toen kwam wat mij betreft de verrassing van de dag; de eerste serie van John Klooster. In Zuidkust Australië kregen we stuk voor stuk perfecte stereo-opnamen te zien van Sydney, de Blue Mountains, de zuidkust en meer. Door enige opnamen verder te croppen (uitsnijden) en hier en daar wat meer beeldbewerking toe te passen wordt het een serie om jaloers op te zijn. En zeker een goede bijdrage om te laten zien tijdens de Open Dag van 28 maart 2009!

6 07 John had alle opnamen gemaakt met een door Co van Ekeren gekoppelde Sony H2 camera met mm zoom equivalent. Het stuwcomplex te Hagestein was weer een zeer educatieve van Job van de Groep. Voor de nauwkeurige toeschouwer waren er helaas enige asynchroniteiten te ontdekken en dat is jammer. Misschien drukt Job nog steeds in enthousiasme te snel af of laat hij zijn camera tussen het maken van de opnamen aanstaan. Dat laatste is een recept voor het produceren van asynchroon werk. Tijdens de Digitale dia s van Leden vertoning werd er weer veel gelachen. Wim van Keulen was behoorlijk alert en beschuldigde Job van de Groep, die als student te Leiden in een hofje een elftal oude dames had moeten bewaken, van hofmakerij. De altijd actieve Job lanceerde ook een MoF (Minute of Fame) proefballon in de vorm van zijn korte bijdrage Ter kerke gaan. Wat mij betreft een perfect uitgevoerd werkstukje waarin een duidelijk thema kort werd belicht. Jaap Zonneveld trakteerde ons op een transseksueel werkstuk waarin naast een gedicht de ene mathematische vorm over ging in de andere. Na de theepauze was het ook nog gezellig druk en gingen we van start met een trilogie van Roland de Raeve. De serie mei 1945 kwam op mij wat vreemd over. We zagen een reeks (veelal na-oorlogse) militaire voertuigen over gaan van zwart-wit naar subtiel kleur. Come fly with me beviel een stuk beter. Goed op de muziek gesynchroniseerd. Jammer van een enkel niet al te scherp plaatje. Misschien is dat nog na te bewerken. Sinterklaas was der Hammer zoals onze Oosterburen dat zo treffend noemen. Er werd heel wat gelachen om de potpourri aan geluidsopnamen die op ons werd losgelaten. En de beelden waren daar weer perfect bijgezocht. Helaas komt de Sint in de donkere tijd van het jaar resulterende in lange sluitertijden en daardoor niet altijd ragscherpe opnamen. Maar gelukkig komt hij volgend jaar weer en misschien biedt dat de kans om deze al fantastische serie nog verder te vervolmaken! Luc de Rop liet ons een op het laatste moment nog ingelaste serie zien met opnamen gemaakt tijdens een medische cruise in het Mediterrane gebied. Het was een zeer fraaie serie die bestond uit de door Luc zeer geliefde en kundig gemaakte hyper-stereo s van wolken en landschappen. En dat omlijst door zeer fraaie begin- en eindtitels. De dag werd afgesloten met een 3D demonstratie van de hemellichamen door Paul Vauterin van de volkssterrenwacht in Gent (B). Paul loodste ons veilig door sterrenstelsels en metheorieten wolken. Ook cirkelden we nog even om het internationale ruimtestation ISS heen. Tenslotte liet Paul onze ogen hard werken om een stereopointer die de zaal in kwam te kunnen blijven volgen. Het was allemaal zeer indrukwekkend! Gelukkig heeft Paul (natuurlijk onder voorbehoud) toegezegd om op onze Open Dag te verschijnen en de demonstraties nogmaals te laten zien. Ik zou willen vragen; zegt het voort! Want we willen natuurlijk weer een hoge deelname bereiken en veel nieuwe leden maken. Het was een heel fijne stereodag. Gert-Jan Wolkers Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3

7 08 Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3

8 Australië door John Klooster 09 Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3

9 10 Hoe komt u in t Visnet te Huizen? Met de auto vanuit Amsterdam of Amersfoort over de A-1. Afslag Huizen nemen. Na het passeren van de gemeentegrens bij het tweede stoplicht naar rechts. Na 100 meter links afslaan. Alvorens de De Ruyterstraat in te gaan kunt u uw auto al parkeren. Met het openbaar vervoer: Vanaf station Naarden/Bussum bus 107 nemen (gaat ongeveer elk kwartier). Uitstappen halte Karel Doormanlaan. Of de regioliner bus 100. Uitstappen halte Prins Bernhardplein te Huizen. Het adres van zaal Het Visnet : De Ruyterstraat 7, 1271 SR Huizen. Telefoon: Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 Ledenmutaties Nieuwe leden: Jeffrey Sipma te Amsterdam Günter Fuhrbach te Ennigerloh (D) G. van der Veen te Haren Overleden: M. Talaber te Haarlem Nieuw adres: P. Hartlief, Park de Kotten 130, 7522 EG Enschede Cees Kuijt, Carneoolstraat 50, 2332 KC Leiden Ere leden: Henk Reijnders Hugo de Wijs Klaas Zuidersma Jaap van Loon Johan Steketee Word lid van de N.V.v.S. e-groep! Sedert medio juni bestaat er de nieuwe nvvs e-groep. De e-groep heeft als doel informatie sneller naar de leden te krijgen en ook de onderlinge communicatie tussen de leden te bevorderen. Zo wordt het mogelijk om tussen het verschijnen van de 3D-Bulletins door zaken als interessante 3D activiteiten bekend te stellen. Word dus snel lid! Hoe is dat mogelijk? 1. Ga naar 2. In de zoekbox nvvs intypen. 3. Klik op het blauwe veld aan de rechterzijde waarop staat Join this Group!. 4. Volg de verdere aanwijzingen. JAN M. BROEDERS LEDENADMINISTRATEUR NVVS Voor de duidelijkheid: Alleen N.V.v.S. LEDEN kunnen lid worden van de e-groep.

10 Verenigingsactiviteiten 11 Programma 149e verenigingsdag Zaterdag 31 januari uur: Opening door de voorzitter. ANALOOG BLOK: uur: Sophieke Nijhuis-Bouma met Back to my roots (vorige keer vervallen) uur: Gerrit Frylink met Tuindorpen in Nederland (vorige keer vervallen). 1ste DIGITALE BLOK uur: John Klooster met Down Under - Tasmania en South Australia uur: Lunchpauze. 2de DIGITALE BLOK uur: Regio West met Rond de Waterweg deel uur: Gert-Jan Wolkers met Icelandic Vegetation, Pergamon Museum en Kinderdijk in Winter uur: Roland de Raeve met ex-ddr (hybride serie) en Love uur: Digitale opnamen van leden met beoordeling door Wim van Keulen uur: Theepauze. 3de DIGITALE BLOK uur: Geschilderde 3D-beelden van Gabe Fagenson uur: Travels on Next to Nothing (oude stereokaarten) uur: Ledena Jana van Peter Gedei uur: Zanimivi poizkusi van Damir Vrancic (video). EXPERIMENTEN uur: Roland de Raeve met Van figuratief tot abstract. Verenigingsactiviteiten - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/ uur: Sluiting door de voorzitter. ROLAND DE RAEVE NVvS- verenigingsdata Zaterdag 28 maart 2009 (OPEN DAG!) Zaterdag 30 mei 2009 Zaterdag 26 september 2009 Zaterdag 28 november 2009

11 12 Open Dag 2009 Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 Op de OPEN DAG van de NVvS op 28 maart 2009 willen we net als vorige jaren weer iets vroeger beginnen dan gebruikelijk op een NVvS-bijeenkomst. "Het Visnet" in Huizen zal haar deuren reeds om 10 uur voor het publiek openen. Iedereen, dat geldt voor zowel leden als niet-leden, is van harte welkom! Wat we als bestuur van de NVvS op deze dag willen bereiken is het toegankelijk maken van onze boeiende hobby voor een groter publiek. Daarom zal er naast STEREOPROJECTIE in de grote zaal, bestaande uit digitale series (c.q. gescande diaseries) met een maximale duur van 10 minuten en een resolutie van 1400x1050 pixels per beeld), uitvoerig kans worden gegeven aan onze knutselaars en handelaars om hun spullen in zaal 1.4 onder de aandacht te brengen. Hiervoor zijn GRATIS tafels beschikbaar die echter van te voren dienen te worden gereserveerd bij de secretaris van de NVvS (zie hiervoor Tafelwensen dienen zo snel mogelijk kenbaar te worden gemaakt. Op de "bonnefooi" komen heeft als risico dat er geen tafel meer beschikbaar is voor u!!!. "Het Visnet" zal reeds vanaf 9 uur toegankelijk zijn om uw spullen naar binnen te brengen en op te stellen. Onder voorbehoud zullen aanwezig zijn: 1. Paul Vauterin van de volkssterrenwacht uit Gent met een spectaculaire demonstratie van ons zonnenstelsel in 3D!!!!! heel hoge opkomst. Natuurlijk hopen we ook veel nieuwe leden te kunnen werven. Inschrijfformulieren zullen op een aparte tafel in de hal gereed liggen. En voor alle belangstellenden nogmaals: TOEGANG GRATIS!!!. Het dagprogramma: uur Opening door de voorzitter uur Projectiedeel 1. Bezoek knutselgedeelte uur Projectiedeel 2. Bezoek knutselgedeelte uur Projectiedeel 3. Bezoek knutselgedeelte uur Projectiedeel uur Afsluiting door de voorzitter. Tijdens de vier projectiedelen in de grote zaal wordt een ieder verzocht te gaan zitten. Voor de veiligheid wordt u verzocht alleen buiten de stereoprojecties de grote zaal in en uit te lopen. We willen geen valpartijen en bovendien werkt het verstorend voor de bezoekers die daar al reeds zitten te kijken naar de stereoprojectie! 2. De firma "The Amazing Card" waar u voor een gering bedrag een stereokijker met uw eigen foto erin kunt laten maken!!!!! Bestuur NVvS Activeer uw familie, kennissen, collega's en buren!!! We willen er ook deze keer een heel bijzondere dag van maken en hopen op een

12 13 OP DE OPEN DAG VERWACHTEN WE NAAST LEDEN EN ANDERE GEÏNTERESSEERDEN UIT NEDERLAND OOK WEER GASTEN UIT HET BUITENLAND. DEZE KEER ZULLEN NIET ALLEEN BELGEN, DUITSERS EN ZWEDEN ONZE OPEN DAG TE HUIZEN BEZOEKEN MAAR OOK 3 SLOVENEN. LINKS ZIET U DE VOORZITTER VAN DE SLOVEENSE CLUB MATJAZ POTJED EN RECHTS DE JOHAN STEKETEE VAN DE SLOVEENSE CLUB, DAMIR VRANCIC. DAMIR IS DE TECHNISCHE MAN ACHTER DE SLOVEENSE CLUB EN OOK IS HIJ BETROKKEN BIJ DE ONTWIKKELING VAN STEREO DATA MAKER (SDM). Minute-of-Fame (MoF) competitie (gewijzigd!) Op verzoek van de ALV 2008 volgt hier het reglement voor een competitie tussen de leden van de N.V.v.S. in het verenigingsjaar De competitie is gebaseerd op de zogenaamde Minute-of-Fame, een serie met een maximale duur van 1 minuut. Het bestuur zal zich nog beraden op de prijs voor de winnaars (de nummers 1 t/m 3). 1. De competitie staat alleen open voor leden van de N.V.v.S. 2. Per lid kunnen meerdere bijdragen worden ingeleverd. 3. Het onderwerp is vrij. 4. Een bijdrage bestaat uit een digitale serie in de vorm van een executable file (PtE, WP, etc.). Voor hybride (analoge originelen) bijdragen is ondersteuning voor scannen mogelijk. 5. Maximale duur van de bijdrage is 1 minuut. Een bijdrage bestaat uit een begin- en eindtitel en een vrij aantal beelden daartussen (aanbevolen wordt een maximum van 7). Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 6. De competitie start op de verenigingsdag van 6 december Bijdragen worden afgeleverd bij het projectieteam en na hun eerste vertoning op de dag van inlevering opgeslagen in de projectieserver. 7. De competitie wordt afgesloten op de verenigingsdag van 26 september Alle op die dag en daarvoor ingeleverde bijdragen worden na de ALV 2009 geprojecteerd. 8. De jurering zal door de N.V.v.S. leden plaatsvinden op 26 september 2009 d.m.v. een puntenwaardering (1 t/m 10) op een aan leden uitgereikt formulier in volgorde van vertoning. 9. De uitslag zal worden bekend gemaakt op de verenigingsdag van 28 november Dan zullen ook de prijzen worden uitgereikt.

13 14 Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3

14 GMUNDEN 2009 (3) 15 In dit derde deel ter voorbereiding op het ISU congres in Gmunden krijgt u enige wetenswaardigheden en informatie over de te houden excursies. bewonderen. Onder de meer dan 300 bijzondere en zeldzame stukken vindt u o.a. het bidet uit 1888 van de keizerin Elisabeth ("Sissi") en het jachttoilet van de keizer Franz Josef. Rondom het Traun meer leven veel watervogels. De belangrijkste zijn de zwanen. Zij zijn één van de symbolen van de stad Gmunden geworden. Het was de aartshertogin Elisabeth (uit de Hongaarse tak van het Habsburgse huis) die in de 19e eeuw een paar zwanen van het kasteel Laxemburg nabij Wenen naar Gmunden liet brengen. Daar verbleven ze in een kennel nabij de villa Toscana (plaats van het congres). De zwaan was in die tijd het symbool van waardigheid. Soms ontsnapten er, maar met veel moeite slaagde men erin ze weer te vangen. In 1880 werden de zwanen echter vrij gelaten en de populatie nam snel toe. In 1892 werden er al 50 geteld. Tegenwoordig kunt u het symbool van de zwaan terug vinden op de keramiek en ook het lokale basketbal team draagt hun naam. De fabricage van keramiek in Gmunden gaat 300 jaar terug en is de grootste van centraal Europa. Ieder stuk wordt met de hand bewerkt en geschilderd. Tijdens een te boeken stadswandeling zal de fabriek worden bezocht en kunt u zelf het typerende wit/groene keramiek bewonderen en eventueel in de winkel kopen. Ook zal het toilet museum "Klo&So" worden bezocht. In dit museum kunt u de mondiale ontwikkelingen rondom het kleinste kamertje Eén van de halve dagtochten zal bestaan uit een boottocht naar Traunkirchen, een kleine kloosterstad aan de oever van het Traun meer. We zullen worden vervoerd op de "Gisela", de oudste nog in bedrijf zijnde schoepenrad stoomboot ter wereld. De "Gisela", naamdrager van één van keizer Franz Josef's dochters, werd in 1871 in bedrijf gesteld. Het schip had een bemanning van 6 en kon 500 passagiers vervoeren. Ook was er het eerste drijvende postkantoor op te vinden. In Traunkirchen zullen we een kerk uit het jaar 1100 bezoeken die verschillende malen door brand verwoest werd. De huidige versie dateert uit het jaar 1773 en heeft een bijzondere houtsnede uit het jaar 1753 die de rijke visvangst uitbeeldt met de apostelen Jacobus en Johannes op de voorgrond en Christus en Petrus op de achtergrond. Het zal een tocht worden met veel interessante mogelijkheden voor stereo fotografie! Tot ziens in Gmunden!!! Hermine Raab (vertaling: GJW) Verenigingsnieuws - 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3

15 16 Driedimensionaal SDM 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3 Al jaren ben ik een zeer tevreden gebruiker van Co van Ekeren digitale stereo camera's. Co maakte mijn eerste 3-Digicam in Het was een 3 megapixel Sony P32. De camera was behoorlijk synchroon en tijdens een reis naar Amerika waren de gemaakte stereo beelden zo goed dat ik vanaf dat moment geen enkele dia meer heb gemaakt. Tussen toen en nu heeft Co heel wat camera's voor mij gemaakt. In de meeste gevallen waren het Sony's, soms Panasonic's. Het probleem voor Co is dat modellen een kort leven zijn beschoren deze dagen. Meestal komt het opvolgende model al binnen een jaar, soms zelfs al na een paar maanden, op de markt. En al lijken ze op elkaar, het binnenwerk kan radicaal veranderd zijn. Koppelen is niet altijd mogelijk. Extra veel lof dus voor Co dat hij in deze modellenrace nog bruikbare stereo camera's weet te produceren! Er is echter sinds kort een andere weg en een ander concept. Daar waar Co camera's open maakt en daadwerkelijk doorverbindt is er nu een alternatief om de camera's onaangetast te laten. Die weg heet Stereo Data Maker (SDM) en is gebaseerd op het "hacken" van de camera software van Canon camera's. Om een stereo camera te maken moet SDM software zowel in de linker als rechter camera worden geladen. Die software varieert per model (oppassen dus!) en de daarin aanwezige softwareversie (extra oppassen!!!). De SDM software is gratis te downloaden vanaf de website. Verder is er een per USB-ingang op de camera's aan te sluiten schakelaar nodig (o.a. voor een euro of 30 te bestellen bij Werner Bloos in Duitsland) en een schuif c.q. bevestigingsplaat. Voor alle duidelijkheid: SDM werkt alleen voor Canon camera's en dan ook nog alléén voor de modellen waarvoor een software aanpassing beschikbaar is. Na het laden van de SDM software blijven de camera's gewoon als mono camera bruikbaar. Zoals altijd zijn er voor diverse oplossingen zowel voors als tegens op te sommen. In het geval van de camera's van Co kan gesteld worden dat ze plezierig te gebruiken zijn en zeer goede resultaten produceren. Bij meer recente modellen loopt echter het zoomen in een enkel geval niet geheel gelijk. Belangrijker is dat de camera na het maken van een opname uitgeschakeld moet worden en daarna weer opgestart om synchroniteit te waarborgen. Daardoor gaat soms een mooi moment verloren. SDM claimt extreem goede synchroniteit (tot 1/ seconde!), het kunnen maken van meerdere beelden achter elkaar (de camera kan gewoon aan blijven staan), synchrone zoom (vanaf SDM versie 1.72) en een effectieve flitsoplossing (beide camera's flitsen voor en de hoofdflits is bij één camera gereduceerd om de hinderlijke dubbele schaduw te voorkomen). Daar tegenover staat dat er draden buiten de camera's lopen, dat het afdrukken iets anders verloopt dan gebruikelijk (de camera gaat af tijdens het loslaten van de knop) en dat de schermpjes zwart worden tijdens het daadwerkelijk maken van de opname (een optische zoeker is dan onontbeerlijk, of toch niet?). Zoals reeds vermeld ben ik een tevreden gebruiker van Co's camera's. Toen ik in juli in Londen was toonde Bob Aldridge mij zijn zelf gemaakte SDM constructie. Zijn demonstratie was zo indrukwekkend dat ik toen besloten heb om een keertje "vreemd te gaan" en het zelf uit te proberen. Co was echter zo vriendelijk om mij een door hem gemaakte (zeer fraaie) Canon type 860 uit te lenen zodat ik het uit kon testen. Voor mijn "objectiviteit" had hij echter de SDM software uit de camera's verwijderd. Ik mocht alles zelf uitproberen.voor het installeren van de van het internet op geheugenkaart gezette software was gelukkig geen "rocket science" nodig. Je moet echter wel heél nauwkeurig de instructies opvolgen. En vooral goed opletten dat je de juiste software kiest. Voor een cameratype kunnen namelijk in de loop van de tijd verschillende software versies zijn vrijgegeven.

16 17 DE DRIE-MINUTEN-SYNCHRONITEITS-TEST. DE OPNAMEN ZIJN ZEER KLEINE UITSNEDEN UIT DE ORIGINELEN.

17 18 Het installeren 1. Ga naar de website om de software te selecteren (zie de link aan het eind van dit artikel). 2. Download de software voor het juiste cameratype en unzip deze naar een folder. 3. Activeer de installatie door dubbel te klikken op de executable file sdminste.exe. 4. Installeer de software separaat voor links en rechts op beide geheugenkaarten. Volg de aanwijzingen. 5. Start de camera s op met de geheugenkaarten erin (in de lock stand) en sluit de schakelaar aan via de USB-ingangen. Blijf er even af om de installatie te laten uitvoeren. Wanneer dat gebeurt is gaan ze automatisch uit. SDM instellingen Het betreden van het SDM menu om instellingen te controleren c.q. te veranderen was een lastiger klus. Zo moest ik een alt mode activeren door een bepaalde knop van de camera in te drukken gevolgd door de normale menu-knop. Welke bepaalde knop dat moest zijn was mij een raadsel. Later werd mij via de SDM wiki op het internet duidelijk dat deze knop per camera kan verschillen. Zonder raadpleging van de wiki kom je er dus absoluut niet. Een nuttige (lees: onmisbare!) pagina bleek bij het installeren te zijn: CHDK_firmware_usage b. of de synchroniteit gewaarborgd bleef tijdens het maken van een serie opnamen zonder de camera tussentijds uit te hebben gezet; c. synchroon flitsen (zonder het optreden van dubbele schaduwen). De bevindingen Het antwoord op alle drie vragen is een volmondig ja. Ik had echter wel continu het gevoel dat ik stond aan te rommelen. Even naar de grond richten voor de belichting en de camera s daarna omhoog richten voor de uiteindelijke compositie is nagenoeg onmogelijk wanneer de schermpjes al op zwart zijn gegaan. Conclusie na deze test kan echter niet anders zijn dan dat een SDM Canon - na een aanzienlijke gewenning m.b.t. de curieuze bediening - een zeer goede stereocamera zal zijn. Hoe was het ook al weer bij die frisdrank reclame? Oh ja; "een beetje vreemd, maar wel lekker!". Hoe dan ook, ik vind een door Co gekoppelde camera een stuk eenvoudiger in het gebruik. Je hebt al die heisa van een extra complex menu niet en de vele modellen van Co die ik tot heden heb gebruikt voldeden allemaal prima! Zelf ook SDM proberen? Maar dan wel op eigen risico!!! Voor de software: Voor de schakelaar: De camera s bleken weerbarstig en de aanwijzingen op de website waren niet altijd even duidelijk. Het kostte mij heel wat moeite om de instellingen te maken. De test En na alle stappen te hebben gezet en diverse opnamen te hebben gemaakt resteert de beantwoording op de vragen of de SDM camera voldeed aan; a. synchroniteit tussen linker- en rechter beeld; Illustraties Gert-Jan Wolkers Bladzijde 17 van boven naar beneden: Een reeks opnamen in serie gemaakt over een periode van meer dan 3 minuten zonder de camera tussentijds uit te schakelen. Bladzijde 19: 1. Invulflits ingang hotel 2. Volle flits hotelkamer. 3. Volle flits op hotel sanitair (een zeer kritisch onderwerp met al dat wit). 4. Buitenopname.

18 19

19 20 DE HEER J. VAN OOSTEN UIT BLOEMENDAAL MAAKTE EEN BOOTREIS MET EEN TOT HOTEL OMGEBOUWD BINNENVAARTSCHIP VANUIT DORDRECHT NAAR HET LAND VAN ONZE ZUIDERBUREN EN FOTOGRAFEERDE VOOR ONS IN 3D: VERLOSSING UIT EEN SLUIS NAAR OPEN VERTE (BOVEN) EN HET PLAATSJE DENDERMONDE (ONDER). (GESCANNED DOOR ERWIN DAMMERS) MACROBOX (2) Naar aanleiding van het artikel van Johan Steketee in Bulletin op blz 8. hierbij mijn ervaringen met de door Co van Ekeren gebouwde macrobox met P200 van Sony in de macrostand. Met flitsadapter, camera met semi-spotmeting en op M, ISO 100, 1/160 seconde, diafragma 5,6 en de externe flitser op F = 4 zijn zeer bevredigende opnamen te maken. Als je het bestaande licht wilt laten meespelen kan de sluitertijd langer worden ingesteld. Bij mijn serie Under Sealevel gebruikte ik bijvoorbeeld 1/40 seconde. Paddestoelen heb ik bij bestaand licht vanaf statief gefotografeerd: camera met midden-af- - meting en op M, ISO 100, diafragma 5,6 en de tijd zo instellen dat 2/3 stop wordt onderbelicht. Bij naar beneden richten van het hulpstuk gaat dit perfect. Spotmeting is niet bruikbaar: er wordt op twee verschillende plekken in het beeld gemeten. Wordt er een stuk lucht meegenomen in het beeld dan kan het contrast te hoog zijn. Er kan dan ook een lichte zone onder in het rechter beeld ontstaan. Door op ca 20 cm vóór het hulpstuk met de hand (buiten beeld) het hemellicht tegen te houden wordt deze storing opgeheven. Hulpstuk op zijn kop kan natuurlijk ook, maar dat is lastig instellen. Bij half bewolkt weer (afwisselend zon en wolken) is het lastig instellen. Ik kies er dan voor om het object in de schaduw te stellen of te wachten tot een wolk voor de zon is gekomen. Met zon is het contrast veel te hoog: uitgebleekte hoge lichten en dichtgelopen schaduwpartijen als gevolg. Ik gebruik de AWB (autowitbalans) en zie soms kleurverschil tussen het linker en rechter plaatje. In SPM kan ik dan kiezen welke van de twee ik wil weergeven. Bij de onderwateropnamen koos ik steeds die met het meeste blauw. Op deze wijze heb ik resultaten bereikt die ik op de verenigingsdagen durf te laten zien. Willlebrord Dorresteijn

20 Stuw bij Hagesteijn door Job van de Groep 21

21 22 Stereo Portfolio (5) De aanschaf van de set Sony's P200 in maart 2005 heeft onmiskenbaar een enorme impuls gegeven aan mijn toen sluimerende stereo activiteiten. Daarvóór fotografeerde ik wel eens met een oude Iloca 3D, maar met een aanmerkelijk lagere frequentie. Hoe ik aan die oude stereocamera ben gekomen, heb ik beschreven in een artikel "Stereo in de wiskundeles" in 3D Bulletin 164. Tevens vertelde ik daarin dat mijn fascinatie voor stereo allicht iets te maken heeft met mijn belangstelling voor exacte vakken en voor wiskunde (stereometrie) in het bijzonder. Overigens is het niet zo raar te bedenken dat het mysterieuze van het fenomeen stereo (het op een plat doek tóch een extra dimensie laten verschijnen) ook wel enige relatie heeft met mijn andere 'magische' hobby: goochelen (met als specialiteit Gegoochel met getallen, waarover ik een boekje publiceerde en gastlessen en workshops verzorg); eveneens een werkelijkheid creëren, die er eigenlijk niet is. In dat artikel noemde ik ook de Nationale Wiskunde Dagen (NWD), een vermaard jaarlijks congres voor wiskundeleraren. Tijdens de NWD van 1999 had ik een workshop Gegoochel in de wiskundeles verzorgd en een paar jaar later, toen ik wat meer met de Iloca 3D was gaan fotograferen, had ik in een overmoedige bui het voorstel gedaan op de NWD van 2002 iets met stereofotografie te gaan doen. Achteraf kunnen de intensieve voorbereidingen voor dié workshop beschouwd worden als de feitelijke start van mijn stereofanatisme. Ik moest me immers echt goed gaan verdiepen in vooral de technische (lees: wiskundige) aspecten van de stereofotografie. Via via had ik gehoord van expert Hugo de Wijs. Het was handig dat hij ook in Vianen woonachtig was, want ik kon gemakkelijk even langs wippen en tegelijk de nodige kennis opdoen. Hij wees me op de NVvS-bijeenkomsten (en verkocht mij het boek "The World of 3D".). Op die bijeenkomsten bleek enorm veel nuttige knowhow en expertise aanwezig te zijn, waardoor ik vanzelf met het stereovirus werd besmet. Bovendien bevat het 3D Bulletin, naast de bijzondere stereo-opnamen, dikwijls een schat aan informatie. Dus besloot ik in 2002 lid van de stereovereniging te worden. Ondertussen was ik wat meer, maar onregelmatig, met de Iloca 3D gaan fotograferen. De eerste foto's met die camera, die in het Bulletin (nr. 160) zijn verschenen, waren van een rondreis door Turkije (zomer 2001). Was onze traditioneel zelfgemaakte nieuwjaarskaart voor 2001 nog voorzien van een stereofotopaar met de tamelijk obligate tekst "Een dubbel gelukkig 2001" (bij gebrek aan een stereoscoop en/of het niet kunnen parallelkijken, hebben maar weinigen deze wens ook echt ruimtelijk kunnen ervaren), die voor 2003-D en 2008 hebben wij als anaglyf, mét brilletje, verstuurd. Toen ik al veel eerder twee Rollei projectoren kocht om bij de presentaties van mijn (gewone) vakantiedia's te kunnen overvloeien, had ik bedacht dat ik die natuurlijk ook voor eventuele stereo-projecties zou kunnen gaan gebruiken. Omdat ik het netjes inramen van de stereodia's een ramp vond, kocht ik in 2004 van Chris Vissers een inraamprojector, waarvan ik uiteindelijk maar een jaartje gebruik heb gemaakt. Tijdens de NVvS-bijeenkomsten maakte Co van Ekeren ook mij lekker met z'n gekoppelde Sony's. Het gespaarde ( ) geld voor een digitale D70 heb ik toen toch maar besteed aan twee Sony's en daar heb ik géén spijt van gekregen! Tja, toen wilde ik natuurlijk méér en besloot in 2006 geen Cobox, maar twee Dell beamers te kopen, zodat ik per keer méér mensen kennis kon laten maken met spectaculaire 3D-beelden. Vandaag de dag word ik onregelmatig uitgenodigd een stereopresentatie te verzorgen! Job van de Groep

22 23

23 24

24 25

25 26

26 Stereo Portfolio (6) 27 Door de clubleiding word ik wel "het analoge monument" genoemd. Of dat denigrerend, badineren of lovend is bedoeld, laat ik in het midden. In ieder geval deed de voorzitter wel het voorstel om aan mijn analoge fotografische loopbaan een portfolio te wijden. Wel nu, het onderstaande is in dat kader opgeschreven. Ik ben geboren in 1923 en heb tot 1945 in Amsterdam gewoond. De crisisjaren in de jaren dertig van de vorige eeuw heb ik bewust meegemaakt. Mijn vader ging in die tijd wel eens naar een veiling waar hij dan goedkoop huisraad kocht. Een keer was bij die spullen een oude 9x12 cm platencamera. "Hier" zei hij, "sloop die lens er maar uit, dan heb je een vergrootglaasje". Toevallig was op dat moment bij ons een oom die een verwoed amateur-fotograaf was. "Niet slopen", zei hij "daar kun je nog best mee fotograferen". Door hem werd ik levenslang besmet met het medium fotografie. Hij demonstreerde mij het hele proces van de camera instellen en in de donkere camera het ontwikkelen, tussenspoelen, fixeren, spoelen, drogen en afdrukken. Het langzaam opkomen van dat zwart/wit beeld bij rood licht is mij altijd blijven fascineren. Die oom gaf mij het `Handboekje der practische fotografie` van Idzerda mee. Dat is tot in lengte van jaren mijn fotobijbel gebleven. Ik vroeg ook in die tijd mijn vader, die wel eens in een houten kastje naar twee dezelfde plaatjes zat te kijken, wat dat was. Hij liet mij erin kijken en daar ontdekte ik het mirakelse wonder van het zien van diepte. Ik wist meteen "dit wil ik ook". Aan de hand van het boekje `Stereo-opnamen voor iedereen` eveneens van Idzerda, ging ik aan de slag en maakte een houten stereoschuifje. Met mijn inmiddels tweede en betere 9x12 platencamera maakte ik met het schuifje mijn eerste stereofoto van een natuurdiorama dat ik in elkaar had geknutseld. Dat kostte me twee 9x12 glasplaten. Zo'n pak platen van 12 stuks kostte toen bijna zes gulden, voor mij twee weeklonen. Het verlangen ging dus uit naar een goedkoper systeem. In een tweedehands zaak tikte ik een echte stereocamera op de kop waar 4,5x11,5 glasplaatjes in moesten. Die sneed ik in het donker van 9x12 glasplaten. Met die camera maakte ik in de 2e wereldoorlog een aantal foto's die nu van historische waarde blijken te zijn, zoals in de hongerwinter van '44/'45 het sprokkelen van houtblokjes tussen de tramrails. Het streven naar betere kwaliteit leverde mij via de firma Schuur een 10x15 stereoplatencamera op, waarmee ik gedurende tientallen jaren veel zwart/wit stereo's van hoge kwaliteit heb gemaakt. In 1945 vertrok ik naar Hengelo en in 1994 werd ik lid van de NVvS. Pas in 1998 ging ik voor het eerst naar een clubdag, toen nog in Soest. Daar openbaarde zich voor mij het wonder van driedimensionale beelden in kleur op een scherm. Natuurlijk wilde ik dat ook. Aanvankelijk klungelde ik met mechanisch gekoppelde Rollei-cameraatjes, die nooit synchroon waren. Daarna kocht ik van Klaas Zuidersma een Realist camera, welk merk ik steeds trouw ben gebleven. Het Realist-handboek kreeg ik later cadeau van Sophieke Nijhuis, die ik in 2000 op de club had leren kennen. Mijn debuut op de club was een serie van een reis door Nieuw Zeeland. Andere series volgden, waarbij Sophieke en ik er vaak samen op uittrokken om de opnames te maken, zoals voor de serie "Op zoek naar David". De meeste van die series heb ik op de landelijke projectiedagen en op de avonden in de regio's Oost en Noord vertoond. Titels knutselde ik in elkaar met gebruikmaking van diverse materialen. Ook maakte ik van een oude 6x9 platencassette een macrocamera. Voor het bereik tussen macro en 1,5 m kocht ik een Duplex camera. Om in de huiskamer te projecteren kocht ik op een Knutseldag een Russische FED-projector, later gevolgd door een Hawk. Toen ik verzoeken kreeg om voor gezelschappen te projecteren, werd het systeem van `insteken, doorhalen en uitnemen` mij te omslachtig en kocht ik van Hugo de Wijs een RBT projector. Van Co van Ekeren had ik al; een tafelviewer voor 15 plaatjes gekocht. Van dit alles heb ik nog Driedimensionaal- 3D-Bulletin nr. 183 seizoen 08-09/3

27 28 steeds plezier. Destijds koos ik voor het systeem van gekoppelde paren, waarvan ik nooit spijt heb gehad. Na op de knutseldagen van alles te hebben afgekeken bouwde ik een nogal gecompliceerd inraam-apparaat (niks Cosima!), waarmee het inramen een fluitje van een cent is. Ik projecteer thuis voor vrienden en buren en buitenshuis voor clubs en verenigingen, waardoor ik dus veel mensen van mijn hobby laat meegenieten. Foto 1. Foto 2. Gerrit Frylink Pa Frijlink in zijn werkplaats (pagina 44). Interieur donkere kamer. Foto 3. Foto 4. Foto 5a. Foto 5b. Foto 6. Foto 7. Foto 8. Foto 9. Foto 10. Foto 11. Foto 12. Natuurdiorama. Met stereocamera voor de spiegel (pagina 26). Sprokkelen van houtblokjes. Sprokkelen van houtblokjes. 10x15 cm stereoplatencamera. Landschap met beek (met 10x15 cm camera gemaakt). Gekoppelde Rollei-cameraatjes. Realist uitrusting. Regenwoud in Nieuw Zeeland. Op zoek naar David (Florence). Gerrit aan het inramen. Met dank aan Johan Steketee en Jaap van Loon voor het scannen en bewerken (restaureren) van het beeldmateriaal bij deze portfolio

28 29 5a. 5b. 6.

29

30

31 32 Wat wist Wheatstone over Stereoscopie? 1. Ontdekkingen van Wheatstone De lezing is vooral bekend door de presentatie van de Stereoscoop (een spiegelstereoscoop) en enkele stereotekeningen - vlakke afbeeldingen die tot verbijstering van de leden een ruimtelijk beeld gaven in de stereoscoop (Die oorspronkelijke stereoscoop heb ik gezien in het Science Museum in Londen.). Zo is Wheatstone bekend geworden als de uitvinder van de stereoscoop, maar zijn lezing bevat een weelde aan andere interessante details, waarvan sommigen nog steeds geciteerd worden in het wetenschappelijk onderzoek naar het tweeogig zien. *) CHARLES WHEATSTONE IN 1837 Toen Professor Charles Wheatstone ( ) op 21 juni 1838 in Londen de vergadering van de Royal Society toesprak was hij al zeker zes jaar met stereoscopie bezig. Hoewel, bezig - hij deed van alles wat er niets mee te maken had, zoals onderzoek naar muziekinstrumenten en vooral naar allerlei electrische problemen, wat uiteindelijk leidde tot commerciële electrische telegrafie, in 1837 (met William Cooke) gepatenteerd. Zijn lezing van 1838 kwam eigenlijk nogal laat, want in 1833 was die al aangekondigd in een leerboek. Het belangrijkste is niet de stereoscoop - daarvan werden korte tijd later diverse varianten gemaakt - maar de ontdekking dat dieptezien mogelijk is door de dwarsdisparatie in de ogen. Dat unieke feit was eeuwenlang door niemand ontdekt, terwijl al minstens sinds Euclides (ca. 300 v.c.) over zien met twee ogen was nagedacht. Het tweede belangrijke punt van de lezing is de uitvinding van het stereoscopisch afbeelden. Nog zonder fotografie, maar toen een half jaar later, in januari 1839, Louis Daguerre en William Henry Fox Talbot hun procédés voor fotografie bekend maakten was Wheatstone ook de eerste die Talbot vroeg foto's voor de stereoscoop te maken. Talbot maakte die allereerste stereofoto in de idyllische Lacock Abbey, een klooster dat omgebouwd was tot landhuis, waar hij woonde. Het waren calotypieën, zoals Talbot zijn foto's noemde nadat hij in september 1840 het latente beeld had ontdekt. Wheatstone was matig tevreden over die stereofoto, zo is te lezen in een brief van 15 december 1840 die bewaard wordt in het Museum bij de Abbey, waar ik hem heb gelezen. **) LACOCK ABBEY (FOTO JÜRGEN MATERN)

32 op overeenkomstige delen van de netvliezen vallen, dan zal de oorspronkelijke ruimtelijke figuur ogenschijnlijk zo gereproduceerd worden dat hij niet gezien kan worden als een vlakke figuur." 33 Hier staan in één zin de belangrijkste vondsten van Wheatstone betreffende de stereoscopie, maar niemand die het tussen 1833 en 1838 las heeft de draagwijdte ervan begrepen. Het is wel duidelijk dat Mayo tekeningen in stereo heeft gezien, waarschijnlijk met de stereoscoop die Wheatstone al in 1832, toen hij dertig jaar was, had laten maken. TALBOT Talbot had namelijk twee foto's van een marmeren buste gemaakt (waarschijnlijk een beeld van Patroclus dat hij ook vaak in mono fotografeerde - de stereo-opnamen bestaan niet meer) met een convergentiehoek van liefst 47 graden, waardoor er grote verschillen tussen de beide opnamen waren (het komt overeen met convergeren naar ca. 7 cm van de ogen). Ook suggereerde Wheatstone in die brief dat een rijtuig of een (landbouw?) werktuig een goed stereoonderwerp zou zijn, wat ook nu nog een goed idee lijkt. In zijn lezing heeft Wheatstone nogmaals in woorden aangegeven hoe een eenvoudige stereotekening gemaakt kan worden. Samengevat zei hij: Als twee verticale lijnen op verschillende afstand van de kijker staan, is hun onderlinge afstand verschillend voor de beide ogen. Als deze lijnen op kaarten getekend worden en bekeken door er achter of er voor te convergeren, dan zullen die lijnen ook op verschillende afstanden lijken te staan, precies als de originele lijnen. Merk op dat Wheatstone - uiteraard als eerste - Het leerboek uit 1833 dat ik noemde is Outlines of Human Physiology, de 3e druk, door Herbert Mayo, een collega van Wheatstone aan King's College. Wheatstones eigen exemplaar van dat boek is nog in hun bibliotheek. Mayo schreef op blz 288 o.a. (vertaald): "Eén van de meest opmerkelijke resultaten van Mr. Wheatstones onderzoek over tweeogig zien is het volgende. Een ruimtelijk voorwerp dat door beide ogen bekeken wordt projecteert een verschillende perspectivische figuur op de netvliezen, als nu deze perspectieven nauwkeurig op papier gekopieerd worden en zo aan de ogen worden gepresenteerd dat zij BOVENAANZICHT VAN HET BEKIJKEN VAN HET WHEATSTONE- STEREOGRAM.

33 34 ook "evenwijdig" en gekruist vrij stereokijken beheerste. Van dit stereogram, wat bekend is als het Wheatstone-stereogram, staat bij de lezing geen afbeelding, alleen een bovenaanzicht van de situatie, maar het stereogram is natuurlijk gemakkelijk te tekenen, ook met de tekstverwerker: Op dezelfde manier kunnen de meest complexe figuren met drie dimensies nauwkeurig aan de geest weergegeven worden, door hun twee projecties aan de beide netvliezen aan te bieden, aldus Wheatstone. Zoals gebruikelijk met nabeelden, ze verschijnen en verdwijnen links en rechts, maar af en toe is duidelijk een ruimtelijke figuur te zien. En deze is onafhankelijk van de stand van de ogen. Aristoteles heeft al gezegd dat je dubbelbeelden ziet als je één oog (door een ooglid heen) iets opzij duwt, maar dat geldt niet voor nabeelden, die gefixeerd zijn op de netvliezen omdat ze in de cellen van het netvlies ontstaan. Deze proef is een sterk argument tegen de opvatting dat het tweeogig dieptezien berust op snelle wisseling in convergentie van de ogen, wat o.a. Brewster zelfs later nog volhield. Moderne wetenschappers hebben nabeelden nog recent gebruikt voor onderzoek van het tweeogig zien. Bij de figuren van de lezing staat wel een ander simpel stereogram (daar fig. 11); een serie van vijf punten, links en rechts verschillend van spatiëring. En ook dit is eenvoudig te printen: Als vanzelf leidt mij dit naar het simpelste stereogram wat mogelijk is: twee punten met links en rechts verschillende onderlinge afstand (het z.g. Klooswijk-stereogram, het mag vrij gekopieerd worden!.... Wheatstone vertelde ook dat hij een lijn van licht zag bij reflectie van een kaarsvlam in een metalen plaat die circulair gepolijst was (een van de eerste ruimtelijke effecten die hij opmerkte). De helft van de lijn stak boven het oppervlak uit, de andere helft er onder. Dit effect is tegenwoordig gemakkelijk te zien bij weerkaatsen van kaarsof lamplicht in de reflecterende zijde van een CD, met regenboogkleuren erbij. De proef met nabeelden heb ik vereenvoudigd. Zet in een halfduistere kamer drie kaarsen (om in 19e-eeuwse stijl te blijven) schuin achter elkaar en steek de voorste en de achterste aan. Kijk ca. twee minuten strak naar de niet-brandende pit van de middelste. Sluit dan de ogen, of kijk naar een donkere achtergrond met af en toe oogknipperen. De nabeelden van de twee kaarsvlammen liggen dan duidelijk achter elkaar, ook bij sterker convergeren of (zachtjes) tegen een oog duwen. Ik noem kort nog enkele kleinere vondsten uit Wheatstones lezing: - Pseudoscopie (al gebruikte hij die term nog niet), dit heeft hij in 1852 in een lezing nader uitgewerkt. - Retinale rivaliteit, geïllustreerd met een "stereogram" van de letters S en A. - Fusie van beelden van ongelijke grootte (mits niet te veel ongelijk). In de lezing staat nog een experiment beschreven dat van historisch wetenschappelijk belang is, namelijk nabeelden van een stereogram. Wheatstone raadt aan om een stereotekening te maken met dikke gekleurde lijnen, b.v. rode lijnen op een groene ondergrond, dan die figuur in stereo te bekijken terwijl de blik enige tijd op één punt gericht wordt, en vervolgens met gesloten ogen de nabeelden te observeren. Tenslotte, er wordt wel eens vergeten dat Wheatstone nog vóór hij de Stereoscoop presenteerde in de lezing twee hulpmiddelen voor vrij stereokijken aangaf. Voor "evenwijdig" kijken waren dat twee buizen, voor gekruist kijken een doos of kistje (box) met één kijkopening voorin. Wheatstone sprak van convergeren achter of voor de tekeningen