PERSMAP Trailer: https://vimeo.com/132419945 www.onderdeoppervlakte.nl
Première: 17 september (Film by The Sea, Vlissingen) Film by the Sea VLISSINGEN 19 sep (vertoning en debat i.s.m. Omroep Zeeland) Middelburg Cinema MIDDELBURG* 4 okt CineCity TERNEUZEN* 6 okt t Beest GOES* 8 okt Ledeltheater OOSTBURG* 11 okt Fizi ZIERIKZEE* 14 okt *In samenwerking met Film by the Sea De Balie AMSTERDAM 29 sep EYE AMSTERDAM 17 okt Filmhuis Den Haag DEN HAAG 22 okt Credits Scenario en regie Research Camera Geluid Montage Muziek Audionabewerking & mixage Kleurcorrectie Beeldafwerking Productieleiding Uitvoerend producent Producer VPRO Eindredactie VPRO Producenten Digna Sinke Wytzia Soetenhorst Jan Wich, Digna Sinke Benny Jansen, Tim van Peppen, Menno Euwe Albert Elings Wim Mertens Marc Lizier & Paul Gies Veerle Zeelmaekers Flow, Loods, Lux & Lumen Margreet Ploegmakers, Bram Bax JeanMarc van Sambeek Brigit Dopheide Barbara Truyen Monique Busman, Michiel van Erp, Mark Daems
Onder de oppervlakte In 2005 tekenen Nederland en België een verdrag over de uitdieping van de Westerschelde, zodat ook de grootste zeeschepen de haven van Antwerpen kunnen bereiken en tegelijkertijd de natuur hersteld wordt. Nu, tien jaar en tientallen rapporten later, is het akkoord aan Nederlandse zijde nog steeds niet uitgevoerd. Er is een ongekend heftige richtingenstrijd ontstaan over dat natuurherstel, waarin de Zeeuwse Hedwigepolder centraal is komen te staan. Ministers spraken zich afwisselend uit voor of tegen het onder water laten lopen van de polder en zelfs toenmalig minister-president Balkenende bepaalde heel nadrukkelijk de koers. Hij moest echter bakzeil halen toen hij door Europa en België op de vingers werd getikt. Onder de oppervlakte laat zien hoe één polder de inzet werd van een politiek spel waarbij emoties en sentiment het beleid zijn gaan bepalen. In Onder de oppervlakte komen onder anderen aan het woord: Cees Veerman Destijds minister van LNV (CDA) Dik Kruis Ambtenaar provincie Zeeland Wouter van Zandbrink Voormalig gedeputeerde Zeeland (PvdA) Marc van Peel Schepen van Antwerpen (CD&V) Jan Coosen Ambtenaar Vlaams Nederlandse Schelde Commissie Wivina Demeester Voorzitter Taskforce Scheldeverdragen (CD&V) Peter de Koeijer Voorzitter Zuid- Nederlandse Land -en Tuinbouw organisatie Wim van Gelder Destijds Commissaris der Koningin in Zeeland Johan Robesin Destijds fractievoorzitter Partij voor Zeeland Bert Denneman Destijds woordvoerder van de Vogelbescherming Ad Koppejan Destijds lid Tweede Kamer (CDA) Henk Bleker Destijds Staatssecretaris Economische Zaken Landbouw en Innovatie (CDA) Karl Falkenberg Directeur-generaal Milieu van de Europese Commissie
Over regisseur Digna Sinke Digna Sinke werd geboren in Zonnemaire (Zeeland) in 1949. Na het gymnasium te Utrecht, ging ze naar de Nederlandse Film- en Televisieacademie in Amsterdam. Ze studeerde daar in 1972 af met de korte film Groeten uit Zonnemaire. Sindsdien maakte ze een aantal documentaires en vijf lange speelfilms. Haar film De Stille Oceaan draaide in het competitieprogramma in Berlijn (1984). Haar speelfilm Belle van Zuylen won in 1994 de Grote Prijs op het festival van Mannheim. Vijftien jaar lang volgde ze de ontwikkelingen op het eilandje Tiengemeten, dat van landbouwgebied omgevormd werd tot natuurgebied. Haar documentaire Weemoed & Wildernis, het laatste deel van dit langlopend project, won de prijs voor beste documentaire op het FIFE-festival in Parijs (2010) en in Freistadt (2011). Haar speelfilm After the tone werd in 2014 geselecteerd door het Internationaal Filmfestival Rotterdam. Na het overlijden van producent René Scholten (2001) heeft Digna het filmproductiebedrijf Studio Nieuwe Gronden (nu: SNG Film) overgenomen, en is ze ook werkzaam als producent. Sindsdien produceerde ze meer dan twintig films, waaronder Droom & Daad van Annette Apon, Wavumba van Jeroen van Velzen (Best new documentary director, Tribeca 2012), De Engel van Doel van Tom Fassaert (Forum Berlijn, 2011) en Winterstilte van Sonja Wyss (Forum Berlijn, 2009). www.dignasinke.nl DIRECTORS STATEMENT: Digna Sinke over Onder de Oppervlakte Digna Sinke: Onder de oppervlakte zegt veel over de huidige politieke cultuur in Nederland. Een
cultuur waarin blijkbaar getolereerd wordt dat afspraken en akkoorden weggewuifd worden als dat voor de korte-termijn-politiek of voor direct politiek eigenbelang beter uitkomt. Zoals dat ook bij de Westerschelde het geval is, vindt in de huidige politiek de meeste beweging onder het oppervlakte plaats. Zeeland en Tiengemeten Vijftien jaar lang heb ik me als filmregisseur bezig gehouden met Tiengemeten: een eilandje hemelsbreed 20 kilometer ten zuiden van Rotterdam, 900 hectare groot, waar zes boerenbedrijven gevestigd waren op buitengewoon vruchtbare landbouwgrond. In het kader van wat toen de ecologische hoofdstructuur heette een plan om versnipperde natuurgebieden met elkaar te verbinden - zou Tiengemeten teruggegeven worden aan de natuur. De dijken zouden doorgestoken worden en het water van het Haringvliet zou naar binnen kunnen stromen. Dat plan veroorzaakte veel opschudding in Nederland. Het was voor het eerst dat er op zo n grote schaal ontpolderd zou worden. De meeste mensen konden niet geloven dat het plan ook werkelijk uitgevoerd zou gaan worden. Zelf kom ik uit Zeeland, en ik heb de Watersnoodramp van 1953 nog echt meegemaakt. Dijken doorsteken leek me een erg vreemd idee. Ik besloot te volgen wat er zou gebeure n. Tiengemeten is in die vijftien jaar veranderd van een landbouwgebied in een natuurgebied met recreatief medegebruik. Ik kijk daar met veel gemengde gevoelens tegen aan. Over het hele proces maakte ik uiteindelijk vier films, waarvan Weemoed & Wildernis (2010) de laatste, meest persoonlijke is. De haven van Antwerpen en de Hedwigepolder Monique Busman van producent De Familie vroeg me of ik niet een film wilde maken over de mogelijke ontpoldering van de Hedwigepolder. Daar moest ik even over nadenken. Ik ben niet
iemand die twee keer dezelfde film zou willen maken. Maar het werd me al snel duidelijk dat de ontpoldering van de Hedwigepolder een heel andere achtergrond dan Tiengemeten had. De Hedwigepolder was een klein radertje in een veel groter geheel. Kern van het probleem is dat de grootste Belgische havenstad Antwerpen- alleen bereikbaar is via een Nederlandse zeearm de Westerschelde-. Bij de scheiding van de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden in 1839 is i n een verdrag vastgelegd dat Nederland altijd de vrije doorvaart naar Antwerpen zou garanderen, conform overigens met wat tijdens het Congres van Wenen (1815) besloten was. En de geschiedenis gaat nog verder terug, naar de tijd dat de Schelde 200 jaar lang geblokkeerd werd (1585-1792) door de Noordelijke Nederlanden, wat voor Antwerpen een periode van armoede betekende. Maar vrije doorvaart naar Antwerpen vereist een vaargeul die diep genoeg is voor de scheepvaart. En de schepen zijn tegenwoordig heel groot, met een diepgang die zeker het dubbele is van de natuurlijke diepte van de Westerschelde. Dus moet de vaargeul verdiept worden. Omdat dat schade aan de natuur toebrengt moet dat gecompenseerd worden. In Europese regelgeving ook door Nederland onderschreven- is vastgelegd hoe dat moet. Bij de tweede verdieping in de jaren 90 is dat niet goed gegaan. Die tweede verdieping is met een noodwet aangenomen. De compensatie is niet uitgevoerd, en Nederland is toen al ernstig op de vingers getikt door Europa. Niet lang daarna verzocht België (het Vlaamse Gewest) om een derde verdieping. Men zou het deze keer beter doen. Na veel overleg en drie memoranda werden in 2005 het verdrag (feitelijk vier Scheldeakkoorden) ondertekend. Tien jaar later is dat nog niet uitgevoerd. Verwondering Uitgangspunt voor de film is mijn eigen verwondering: Wat is er toch precies gebeurd? Welke belangen spelen hier? Hoe kan het toch dat een groep verstandige mensen, vertegenwoordigers van allerlei groeperingen en organisaties met een plan komt dat tot een officieel verdrag leidt tussen twee landen en dat dat verdrag tien jaar lang niet wordt uitgevoerd en een verdeeldheid en vijandigheid veroorzaakt die zijn weerga niet kent? Naar aanleiding van mijn film over Tiengemeten sprak ik een keer met Cees Veerman, destijds minister van landbouw, natuur en visserij. Het moeilijkste van politiek vond hij dat mensen zoveel tegelijk willen, en zelfs vinden dat ze er recht op hebben, maar niet willen horen dat er een grens is. Drie keer per jaar op vakantie in een ver buitenland, zeven dagen per week vlees eten, 130 km rijden op de snelweg, en wonen in een idyllisch landschap zonder milieuproblemen. Is dat het grote dilemma van de democratie? Om als politicus gekozen te worden, moeten mensen op je stemmen, maar de meeste mensen horen liever aangename beloftes dan beargumenteerde betogen over wat wenselijk of noodzakelijk zou zijn. Het gaat mij alles behalve om een journalistiek verslag van wat er gebeurd is. De film is de neerslag van een onderzoek. Toen ik begon aan dit dossier wist ik niet veel meer dan wat ik uit de krant had opgepikt. Met een vaag besef dat daar niet altijd de hele waarheid overzichtelijk staat afgedrukt, als er al een waarheid bestaat. Ik wilde politici, bestuurders, beleidsmakers vragen naar waarom ze
gedaan hadden wat ze gedaan hadden. Je verwacht toch niet dat er in beschaafde landen een diplomatieke oorlog uitbreekt over driehonderd hectare grond? Dat een land riskeert een boete van tientallen miljoenen euro s te krijgen vanwege het niet nakomen van afspraken? Dat er serieuze economische schade werd toegebracht aan het midden- en kleinbedrijf omdat een stuk grond de speelbal van de politiek werd? Grond die notabene in bezit is van een Belgische CEO van een baggerbedrijf? Voor de eerste keer van mijn leven dacht ik dat talking heads onmisbaar zouden zijn voor mijn film. De Westerschelde En wat wist ik weinig van de Westerschelde, al ben ik 15e generatie Zeeuw! Ik wist niet dat de Westerschelde uniek is door zijn meergeuligheid. Ik had geen idee dat door die uitdieping de getijslag -het verschil tussen hoog en laag water- extreem groot was geworden. Dat de hoeveelheid water die twee keer per etmaal met ongelofelijke kracht binnenstroomt (en weer naar zee stroomt) slikken en schorren wegschuurt. En dat die niet alleen van belang zijn als foerageergebied van vogels, maar ook de kracht van het water breken, wat meer veiligheid geeft. Ik probeer binnen de film een vorm te vinden voor deze arena door time lapse opnames te maken van het getij, met mijn eigen woorden als teksten: Het getij, eb of vloed, dat had ik nog nooit gezien in zijn volle lengte. Samen met mijn moeder ging ik kijken. Zes uur deden we niets anders dan kijken hoe het water zich langzaam terugtrok. In een trage meedogenloos voortgaande beweging. Een beetje hoe je de zon ziet ondergaan, of de maan ziet opkomen. Als je even een andere kant opkijkt is er weer al een verandering. De beweging zelf is bijna onmerkbaar. We maakten ook time lapse opnames vanaf een van de grotere containerschepen (de MSC Rosa M, 365,80 m lang, http://bit.ly/1lvgfb1). Dat schip kan zo n 8.000 containers vervoeren. Ach, je hoeft maar een beetje te kunnen rekenen om te begrijpen dat dat big business is. En dat snel laden en lossen dat ook is.
Zorgen over democratie Ergens verderop in de film, tegen het einde, zeg ik: Hoe meer ik weet, hoe meer vragen er zijn. Misschien is dat wel de belangrijkste conclusie. Waar ik eerst dacht dat de problemen veroorzaakt werden door te rigide Europese regelgeving, of doordat dit dossier een typisch geval van follow the money was, raakte ik uiteindelijk vooral bezorgd. Hoe kan het dat de politiek niet bij machte lijkt te zijn een affaire als deze op te lossen? Komt het omdat de politieke cultuur veranderd is sinds de moord op Fortuin? Omdat fact-free-politics dominant is geworden? Omdat een zeker populisme een verleidelijke vorm is om kiezers aan je te binden? Omdat democratie blijkbaar gedefinieerd kan worden als doen wat de kiezers willen? Ook als je ze kennis onthoudt? Of is het ook voor politici onmogelijk geworden om nog overzicht te houden in de overvloed van informatie en belangen? In de krant lees ik een interview met Slawomir Sieraskowski, politiek commentator en oprichter en leider van Krytyka Polityczna (NRC 6 mei 2015) waarin hij zegt dat de nationale politiek niets meer te zeggen heeft over de echt grote onderwerpen, omdat de geglobaliseerde markteconomie bepaalt wat er gebeurt. En in een artikel van Eva Nieuwenhuys (Juridische Faculteit Universiteit Leiden) lees ik hoe onder invloed van de globalisering van het superkapitalisme en de daarmee gepaard gaande privatisering en individualisering de grondslagen van de democratische rechtstaat veranderd zijn. En in zijn boek Tegen verkiezingen maakt ook Van Reybrouck zich grote zorgen over onze democratie die bedreigd wordt door elkaar te snel opvolgende verkiezingen en de dominante rol van de media. Ligt dit allemaal ook onder de oppervlakte van het Hedwige-dossier? Het zou zo maar kunnen. Muziek van Wim Mertens Verder wil ik zeker de muziek van Wim Mertens (http://www.wimmertens.be/biography/ ) noemen die hij speciaal voor de film gecomponeerd heeft. We hadden een wonderlijke ontmoeting, omdat we meteen aan de praat raakten over het harmonium als een miskend instrument. (ik heb in mijn datsja een harmonium staan dat de watersnoodramp overleefd heeft). Zijn eigenzinnige muziek voor harmonium is de slotmuziek van de film. Daar ben ik erg blij mee.