Schrijvenindeonderbouw Een leerlijn schrijven voor het vak Nederlands in de onderbouw havovwo van het Openbaar Lyceum Zeist SchoolprojectPetervanKlinken Studentnr.1597790 Datum:16mei2013
Inhoudsopgave Onderdeel' ' ' ' ' ' ' Pagina' 1.Voorwoord 3 2.Analysehuidigesituatie 4 3.Onderzoeksituatieopanderescholen 6 4.Analysevakliteratuur 9 5.Planvanaanpak:hetschrijfdossier 15 Beoordelingvanschrijfopdrachten 16 6.Docentenhandleiding 18 7.Leerlingenhandleiding 24 8.InstructievoorhetschrijfdossieropMagister 31 Geraadpleegdeliteratuur 32 Bijlagen 33 2
1.Voorwoord SindsikvoordeklasstaalsdocentNederlandsbenikmijmeerenmeergaanverbazenoverde weinigeaandachtvoordevaardigheidschrijvenindeonderbouw.waargrammaticaenspelling indeeerstedrieklassenvaaktotindentreurewordenbehandeld,wordthetlerenschrijven maarmondjesmaatbehandeld laatstaangetoetst.indeovertuigingdatschrijfonderwijseen prominentplekverdientinhetcurriculumnederlandsindeonderbouwbenikbegonnenaandit project,hetontwikkelenvaneenleerlijnschrijvenvoorklas1,2en3. Ditontwikkeleniseeninteressantprocesgeweest.Indebeginfasehebikeenkleineenquête gehoudenondercollega svanhetvaknederlands.deuitkomstendaarvanbevestigdenmijn hypotheseswatbetrefthetschrijfonderwijsalsondergeschovenkindje,maarlietenook duidelijkziendatveeldocentenwelmeeraandachtaandevaardigheidschrijvenzoudenwillen besteden,maardatzijnietwistenhoezedatvormmoestengeven. Inmijnliteratuuronderzoekbleekvervolgensdatschrijvenalskernvaardigheidinderdaadmeer aandachtverdient:hetbepaaltsamenmetleesvaardigheidde geletterdheid vaneenleerling. Tegelijkwordtookduidelijkdatlerenschrijveneentijdrovendenintensiefproces,datzowel vandedocentalsdeleerlinginzetvraagtenwaarinreflectieenfeedbackeenbelangrijkerol spelen.eenvoudiggezegdbetekentditdatomgoedtelerenschrijven,leerlingenditvaak moetenoefenenendaarintensievebegeleidingbijnodighebben. Dezeleerlijnschrijvenprobeerteenenanderteverenigen.Deuitgangspuntenenconclusiesvan mijnvooronderzoekzijninditdocumentslechtsbeknoptweergegeven.wieditinteressant vindt,kanditnalezeninhetzogenaamdeprocesverslag. Ditdocumentisgeeneindpunt.Hetishopelijkeenaanzetomstructureelmeeraandachtte genererenvoorschrijfonderwijsenomditgepaardtelatengaanmetreflectie.ongetwijfeldzal depraktijkweerbarstigblijkenenzullensommigeopdrachtenbijgeschaafdmoetenworden.ik benerechtervanovertuigddathetraamwerkzoalsdaternuligteenstevigetheoretischebasis heeftendussterketegenargumentenbehoeftomhetniettedoenofweerafteschaffen.ikhoop echterdatdeontwikkelingenbijhetvaknederlandszicheerderzullenontwikkelenrichting meerinplaatsvanminderschrijven alsmijnbescheidenpraktijk]enliteratuuronderzoekiets laatziendanishetweldathetbelangvangoedeschrijfvaardigheidnooitkanwordenoverschat endatdemogelijkhedenomschrijventekoppelenaananderevakkenofandere deelvaardighedenbijnederlandseindelooszijn. PetervanKlinken Mei2013 3
1.Analysehuidigesituatie Hetisnognietzogemakkelijkomdehuidigesituatieteanalyseren.Misschienlaatdehuidige praktijkwatbetreftschrijfonderwijszichhetbestevangenindeterm onduidelijkheid. Allereerstomdatdedocumentenwaarinhetisvastgelegdelkaartegenspreken.Inhet vakleerplan,eendocumentwaarinpervakisvastgelegdwelkevaardighedenwanneer(inwelke klas)aanbodkomen,staathetvolgendeoverdevaardigheidschrijven: Klas1: Kattebelletje,netjesschrijven,uitnodiging,lay]out,nieuwsbericht,tekstverdeleninalinea se] mail,formeleeninformeletaal,folder,variatieintaalgebruik,ingezondenbriefenwoordkeus. Klas2 Recensie,variatieinwoordkeuze,zakelijkebrief,formeletaal,advertentie,wervendschrijven; verslag,samenhang,werkstuk,opmaakvaneenwerkstuk,verhaalenstijl. Klas3 Schrijvenvanuiteenbouwplan,inleiding,slot,voorbeeldengeven,publiekgerichtschrijven, duidelijketaal,posterpresentatieenlay]out,betoog,signaalwoorden,uiteenzetting, structurerendezinnen. Ditisechterletterlijkovergenomenuitdeinhoudsopgavevandegebruiktemethode(Nieuw Nederlands)enstrooktnietmetdepraktijk.Zowordterinklas1welgewerktaaneenrecensie, maarwordterinklas2geenzakelijkebriefgeschreven.opbasisvandeplannersvanafgelopen jaren,komiktotdeslotsomdatiedereklasopditmomentongeveeréénkeerperjaareen schrijfopdrachtkrijgtdiewordtbecijferd.ditmeestalindevormvaneenschrijftoets,waarbij ooktheorievragenmoetenwordenbeantwoord.deschrijfopdrachtenen toetsenwisselende laatstejarenechternogal.ditlijktmedeveroorzaaktdoorhetfeitdaterdenodigepersonele wisselingenhebbenplaatsgevonden. Deparagrafen Schrijven uitdemethodewordenoverhetalgemeenwelbehandeld,hoewelde hoeveelheidtijddieervoorwordtgereserveerdminimaalisenalleengerichtisophetmaken vandebijbehorendeopdrachtenindemethode.schrijvenneemtalmetaleenvrijmarginale plaatsinhetcurriculumvandeonderbouw.nemenwebijvoorbeelddetoetsingvanéénjaarlaag onderdeloep(inditgevalhavovwo3),dankomtschrijvenerinverhoudingtotdeandere vaardighedenbekaaidvanaf. ' Vaardigheid' Leesvaardigheid 7 Spelling 6 Grammatica 3 Spreekvaardigheid 3 Schrijfvaardigheid 3 Fictie 2 Woordenschat 2 Totale'weging' in'curriculum' Figuur'1.'Curriculum'klas'3'OLZ.'In'deze'figuur'zijn'de'wegingen'van'alle'toetsmomenten'bij'elkaar' opgeteld.'van'combinatietoetsen'is'de'weging'gesplitst,'behalve'bij'de'boekpresentatie'en'schrijfopdracht' recensie'over'een'gelezen'boek,'deze'zijn'respectievelijk'tot'spreekh'en'schrijfvaardigheid'gerekend.'het' schrijven'van'een'geleide'samenvatting'is'half'tot'leesvaardigheid'en'half'tot'schrijfvaardigheid'gerekend.'' ' 4
' Vaardigheid' Totale'weging' in'curriculum' Leesvaardigheid 6 Spelling 6 Grammatica 4 Spreekvaardigheid 2 Schrijfvaardigheid 2 Woordenschat 2 Figuur'2.'Curriculum'klas'1'OLZ.'In'deze'figuur'zijn'de'wegingen'van'alle'toetsmomenten'bij'elkaar' opgeteld,'op'dezelfde'manier'als'in'figuur'1.'' ' Desoortenschrijfopdrachtenvariërenvanhetmakenvaneenfoldertoteenrecensieovereen gelezenboek(eencombinatiemetfictieinhetcurriculum)enhetschrijvenvaneenbetoog.die laatsteopdrachtstaatechterweernietopdejaarplanningvoorhetschooljaar2012]2013, hetgeendealgeheleonduidelijkheidtypeert. Deschrijfopdrachtenwordenallemaalopschoolgeschreven.Somsvindtdatplaatsineen toetsweek,somsgewoonineennormalelesweek.opsommigeplannersissprakevanhet inleverenvaneenbouwplan.watbetreftdebeoordelingwerdervorigjaarenwordterditjaar gewerktmeteenbeoordelingsmodelwaarinleerlingenintotaal100puntenkunnenscorenvoor verschillendeaspectenophetgebiedvaninhoud,structuurentaalbeheersing.opvallendis daarbijdatinhoudinallegevallensignificantzwaarderwordtgewogendanvormentaalgebruik. AlmetalmoetwordengeconcludeerddatschrijvenindeonderbouwvanhetOpenbaarLyceum Zeisteenonduidelijke,maariniedergevalmarginaleplaatsinneemtbinnenhetcurriculum. 5
6 2.Onderzoeksituatieopanderescholen Omteonderzoekenhoeanderescholenhetschrijfonderwijsinvullenenhoezeomgaanmet knelpunten,hebikeenvragenlijstenquêteopgesteldendezerondgestuurdaandocenten Nederlands.Intotaalhebiktienreactiesgekregen,diedenkikeenredelijkrepresentatiefbeeld gevenoverdeinvullingvanschrijfonderwijs. Ikvatsteedspervraagdeantwoordensamen. 1.Kunt'u'een'inschatting'geven'hoeveel'procent'van'de'onderwijstijd'er'op'uw'school'in'de' onderbouw'bij'nederlands'wordt'besteed'aan'de'vaardigheid'schrijven? Demeesterespondentengevenaandatongeveer10à15procentvandeonderwijstijdaan schrijvenwordtbesteed.enkeledocentenkomenopofstrevennaar20procent. 2.Hoe'belangrijk'vindt'u'de'vaardigheid'schrijven'in'de'onderbouw? Demeestedocentengevenaanschrijven belangrijk of heelbelangrijk tevinden.enkele docentenmerkenopdatdewerkelijkbestedeonderwijstijdaanschrijvenverhoudingsgewijs daaromeigenlijktelaagis. Hetishetonderdeelwaarbijalledeelvaardighedensamenkomenen duidelijkwordtwaarkinderenmoeitemeehebben,lichteendocenttoe. 3.Wat'vindt'u'precies'belangrijk'bij'schrijven?' Uitdeantwoordenblijktweldatschrijvendoordocentenalsbelangrijkwordtgezienomdat meerderedeelvaardighedenvanhetvaknederlandserinsamenkomen.formulerenzinsbouw, woordenschatenspellingwordenmeermaalsgenoemdalsbelangrijkeelementenbijschrijven. Diversedocentengevenaandatindebovenbouwvanleerlingenwordtverwachtdatzeeen fatsoenlijke tekstkunnenschrijvenendathiervoorindeonderbouwdebasismoetworden gelegd.daarbijishetvanbelangdatleerlingenlerenomplanmatig(vanuiteenbouwplan)en volgenseenduidelijkestructuur(inleiding]middenstuk]slot)tewerktegaanbijschrijven. Eéndocentmerktopdatschrijvenbelangrijkisvoordetaalontwikkelingenvoorde ontwikkelingvanzelfreflectie.eenanderedocentzegt: Schrijveniseendenkproces.Leerlingen moetenhungedachtenformulerenendathetliefstfoutloos. 4.Kunt'u'beschrijven'hoe'de'vaardigheid'schrijven'op'uw'school'in'de'onderbouw'wordt' onderwezen?'volgt'u'de'methode?'zo'ja,'welke'methode?'zo'nee,'hoe'geeft'u'het'schrijfonderwijs' dan'vorm?' Demeerderheidvanderespondentenzegtprimairdemethodetevolgen.Maaralledocenten gevenaandeschrijfopdrachtenaantepassennaareigeninzichtoftevervangendoorandere schrijfopdrachten.enkeledocentenzeggendemethodewatbetreftschrijvennietofnauwelijks tevolgeneneigenmateriaalofopdrachtentegebruiken.sommigedocentenproberenleerlingen ookcreatieftelatenschrijvenenofleerlingentelatenschrijvenoveronderwerpendiedichtbij hunbelevingswereldstaan. Eéndocentbeschrijftervaringenmetpeer'review: Elkeleerlingschrijfteentekst,dievervolgens aandehandvaneenbeoordelingsformulierdoordrieklasgenotenwordtbeoordeeld.deleerling zietduszelfookdrieandereteksten.hiernaherschrijftdeleerlingzijntekstenkanhijnog vragenstellen.vervolgenswordtereen toets afgesprokenenschrijftdeleerlingindeleseen zelfdesoorttekst,diedoordedocentbeoordeeldwordtmetbehulpvanhetzelfde beoordelingsformulier. 5.Kuntubeschrijvenhoeschrijvenwordtgetoetstindeonderbouw?Geefzoduidelijkmogelijk aanwatvoortoetsenschrijfopdrachten,hoeveel(schrijf)toetsenperleerjaar,enz. Veelscholengevenenkeleschrijftoetsenperjaar.Leerlingenschrijveneentekst,dievervolgens wordtbecijferd.meerderedocentengevenaandatdeschrijfopdrachtensomsworden gecombineerdmetandereonderdelenvanhetvaknederlands,zoalsfictie.tweedocenten zeggendatoptoetsenooktheorievragenoverschrijvenwordengesteld.eenanderedocentzegt
7 daterwordtgewerktmetschrijfopdrachtendienietmeteencijferwordenbeoordeeld.bijde toetsenkrijgenleerlingendanwelafentoeschrijfopdrachten,gekoppeldaandebehandelde theorieuitdemethode. Eendocentformuleerttreffend: Ikzouwelvakerschrijfopdrachtenwillendoen,maarhetkost teveeltijd(vooralhetnakijken). 6.Watisdewegingvandezeschrijftoetsentenopzichtevananderevaardigheden? Deuitkomstenopdezevraaglopenzeeruiteen.Openkelescholentelteenschrijftoetsof ]opdrachtalseenrepetitie.anderescholenkiezenvoordeweging1,waaranderevaardigheden dandeweging2of3hebben.bijéénschoolisdeweging2,waarso seenwegingvan1en repetitieseenwegingvan3kennen. 7.'Moeten'leerlingen'de'schrijfopdrachten'op'school'binnen'de'lestijd'maken'of'kunnen'ze'deze' thuis'maken?' Ookhiergrotevariatieindeantwoorden.Sommigedocentengevenaandeleerlingenhetliefst opschoolaandeopdrachttelatenwerken,maarhiernietaltijddetijdvoorbeschikbaarte hebben.ongeveerdehelftvandedocentenkomtdaaromuitopeencombinatievanopschoolen thuis.tweedocentenzeggendeschrijftoetsengrotendeelsopschoolteorganiseren,twee anderelatenleerlingenhetjuistthuisdoen.tweedocentennoemeneeninteressante tussenvorm: ]Leerlingenschrijventijdensdeleseenkladversie.Thuiswerkenzijdetekstuitopdecomputer. Klad]ennetversiewordeningeleverd.' ]Hetvoorbereidendeschrijfschemavullenleerlingenthuisin.Hetschrijvendoenzeindeles. 8.Hoe'worden'schrijftoetsen'of' opdrachten'op'uw'school'beoordeeld?'geldt'daarvoor'een'centrale' afspraak?'wordt'er'gewerkt'met'een'vast'beoordelingsmodel'of'rubric?' Eenmeerderheid(zesdocenten)zegtdaterbijhetcorrigerenvanschrijfopdrachtengewerkt wordtmeteenvastbeoordelingsmodelofrubric,diedooralledocentenwordtgehanteerd. Tweedocentengevenaangeencentraalnakijkmodeltegebruikenmaardecriteriavoorafmet deleerlingentebesprekenenditalsuitgangspunttehanterenvoordecorrectie. 9.De'vaardigheid'schrijven'wordt'door'docenten'vaak'als'lastig'beschouwd:'het'is'lastig'te'doceren' en'levert'veel'nakijkwerk'op.'hoe'gaat'uw'schoolsectie'hier'mee'om?' Meerderedocentenbeamendatermetdezefactorenwordtgeworsteldendathetonderwijsop ditpuntnoginontwikkelingis.driedocentengeventoedatditwordtopgevangendoor simpelweghetaantalopdrachtenteverminderen.hetresultaatisdatdezedocentendusminder aandachtaanschrijvenzeggentebestedendanzeeigenlijkzoudenwillen.eéndocentgeeftaan vrijtezijnomenkeleschrijfopdrachtenvrijinteplannengedurendehetjaar,zodatinieder gevalhetmomentvannakijkengestuurdkanworden.eenanderedocentzegtdehoeveelheid nakijkwerktereducerendoorleerlingenveelzelftelatenontdekkenenelkaarswerktelaten beoordelen.eenanderconstateertnuchter: Hetnakijkwerkisinderdaadintensiefen tijdrovend,maarhethoortbijonsvak. 10.'Wat'zijn'volgens'u'kritische'succesfactoren'voor'schrijfonderwijs'in'de'onderbouw?'M.a.w.' waaraan'moeten'goede'schrijflessen'of' modules'voldoen'om'tot'effectief'schrijfonderwijs'te' komen?' Deresponsopdezevraagiszeeruiteenlopend.Demeestedocentennoemenenkele succesfactorenuithuneigenonderwijs.hetlevertzoveeltipsopdatmoeilijkisvasttestellen watnu kritischesuccesfactoren zijnenwatniet.nietteminspringenenkelefactoreneruit: Hoebeterdeopdrachtaansluitbijdebelevingswereldvandeleerling,hoebeterhet resultaat(5xgenoemd). Nietalleenzelfschrijven,maarookwerkvanmedeleerlingenlezenenbeoordelen(of daarfeedbackopgeven).zoontwikkelenzeeenkritischerschrijfhouding(4xgenoemd).
Leerlingenduidelijkmakendatgoedlerenschrijvennogsteedsontzettendbelangrijkis endatditvanzoweldedocentalsdeleerlinginspanningentijdvergt(4xgenoemd). Overigesuccesfactorendanweltips: Veelkortetekstenschrijven(betervijfkortetekstjesschrijvendantweelange). Voorbereidingsschema'szijnnuttig,maarleerlingengebruikenzesomshelemaalnietbij hetschrijvenzelf.datmoetdusgeoefendworden. Correctbrongebruikmoetvanafhetbeginaangeleerd(enplagiërenzosnelmogelijk afgeleerd)worden. Peerreview werktalleenalsleerlingenheelconcretepuntenkrijgenomnaartekijken. Detheorieindeschrijflessenmoetleerlingenstrategieënbouwplannenaanreiken, zodatzijgoedvoorbereideentekstkunnenschrijven. Eisenstellen:laatmerkendatjenietgauwtevredenbent. Laatkinderenzienhoedeaangeleerdedeelvaardighedenterugkomeninde totaalvaardigheidschrijven,zodatzijeengroteremotivatieontwikkelenvoordie onderdelen. Omdaterzoveelaspectenzijndiesamenkomenineenschrijfopdracht,ishetbelangrijk dateenleerlingduidelijkefeedbackkrijgtenookietskandoenmetdiefeedback.dusin eenvolgendeschrijfopdrachtmoethijzijdiefeedbackkunnenverwerken. Leerlingenhunschrijfproductenlatenbewarenenaanheteindvanhetschooljaarlaten bekijkenenevalueren. LeerlingendemogelijkheidbiedenomdeteksteerstviaELOnaardedocenttemailen diedaneerstdetekstvancommentaarvoorziet,zodatdeleerlingzelfeenverbeterde versiekanproduceren. (Ook)bijeenschrijftoetskeuzemogelijkheidbieden,bijv.tweeopdrachtenvoordezelfde tekstsoort. 11.Is'of'zijn'er'specifieke'schrijfopdrachten'waar'u'positieve'ervaringen'mee'hebt? Ookhiernoemenveeldocentendathetgoedwerktomleerlingendevrijehandtegevenin onderwerpkeuzeofeenonderwerpdichtbijhunbelevingswereldaantereiken. Leuke,leerzameofinteressanteschrijfopdrachtendiewordengenoemd: briefdiedaadwerkelijkopgestuurdwordt recensiesvanboeken klachtenbrievenindebelevingswereldvandeleerling(bijv.overtoetsenop huiswerkvrijedagen) creatieveopenopdrachten,zoalseenreclametekstmakenbijeenzelfverzonnen product. eenpersoonlijkverslagvaneenactiviteitofpersoonlijkeervaring(inditgevaleen poldersportdag) (creatieve)schrijfopdrachtengekoppeldaanfictie,zoalseenanderslotvoorhetverhaal bedenkenofdagboekfragmentenschrijven. eenstukschrijvenvanuiteenandervak(bijv.bijeeninformatievetekstoverofeen samenvattingvaneenaardrijkskundigonderwerp) ingezondenbriefn.a.v.actueelofaansprekendonderwerp' ' ' 8
9 3.Analysevakliteratuur Schrijveniseenbelangrijkevaardigheid.Allereerstomdatinonzeinformatiesamenleving voortdurendeenberoepwordtgedaanoponzeschriftelijkeuitdrukkingsvaardigheden. Daarnaastisschrijvensamenmetlezeneenvandetweepijlersvangeletterdheid,oftewelde beheersingvanschriftelijketaal.hetisdaaromvreemddatscholendoorgaansveelaandacht bestedenaanlezen,maarnietaanschrijven,temeerdaarschrijveneengunstigeinvloedheeftop lezen.ditlaatstegeldtookandersom,waarmeelezenenschrijven,dekernvaardighedenophet gebiedvantaal,elkaardusookwederzijdspositiefbeïnvloeden(korstanje,2012;vanderleeuw &Meestringa,2012). IndekerndoelenNederlandsisdezevaardigheidalsvolgtopgenomen: 1.Deleerlingleertzichmondelingenschriftelijkbegrijpelijkuittedrukken. 2.Deleerlingleertzichtehoudenaanconventies(spelling,grammaticaalcorrectezinnen, woordgebruik)enleerthetbelangvandieconventiestezien. 9.Deleerlingleerttaalactiviteiten(spreken,luisteren,schrijvenenlezen)planmatigvoorte bereidenenuittevoeren. 10.Deleerlingleerttereflecterenopdemanierwaarophijzijntaalactiviteitenuitvoertenleert, opgronddaarvanenvanreactiesvananderen,conclusiestetrekkenvoorhetuitvoerenvan nieuwetaalactiviteiten. (Bonset,2010) Watleerlingenprecieszoudenmoetenbeheersenophetgebiedvanschrijven,isnauwkeuriger vastgelegdindereferentieniveaus,vastgestelddoordeexpertgroepdoorlopendeleerlijnenen doordeoverheidbijwetvastgesteldalsstreef]eneindniveausdieleerlingeninhetonderwijs dienentebehalen.hierbijisniveau1fhetbasisniveauinklas1,niveau2fhetminimale eindniveauvooralleleerlingenindeonderbouw,niveau3fhetminimaleeindniveauvoorhavo 5enniveau4Fheteindniveauvoorvwo.Voordeonderbouwbetekentditdatinklas2 opdrachtenopniveau2fmoetenwordenafgestemdeninklas3eenbeginkanwordengemaakt methettoewerkennaarniveau3f,opdatmomenthetzogenaamdestreefniveau.indebijlagen iseengedetailleerdebeschrijvingopgenomenvandereferentiesniveausophetgebiedvan schrijfvaardigheidindeonderbouw. OverigensconstaterendeauteursvanhetgezaghebbenderapportHet'schoolvak'Nederlands' opnieuw'onderzocht'datdebeschrijvingenindekerndoelenenreferentieniveauseigenlijkeen wetenschappelijkebasisontberen.eenredenhiervoorisdaterdelaatstedecenniaweinig onderzoekisgedaannaarschrijvenenschrijfprestatiesvanleerlingen.erisdaaromweinig bekendoverdestandvanhetschrijfonderwijsinhetvoortgezetonderwijs.hetweinige wetenschappelijkonderzoekophetgebiedvanschrijvendatwelverrichtis,laatziendatinde schrijfdidactieksteedsmeeraandachtkomtvoorprocesencommunicatievefunctie,datom leerlingenaantezettentotreflectieopschrijfproducten procesintensieveondersteuning vereistis,datleerlingenoverhetalgemeenonderdenormscorendiebeoordelaarshanterenof zoudenwillenhanteren,datobserverendleren(bijv.doorhetlezenvanschrijfproductenvan anderen)succesvolkanzijnendatcomputerondersteuningbijschrijfonderwijseffectiefkanzijn (Bonset&Braaksma,2008). Indeoverzichtenvanvakliteratuurophetgebiedvanschrijfonderwijskomeneenaantal duidelijkeontwikkelingennaarvoren: 1. Toenemendeaandachtvoorhetschrijfprocesinplaatsvanhetschrijfproduct. 2. Toenemendeaandachtvoorstrategieënophetgebiedvanschrijven. 3. Toenemendeaandachtvoordecommunicatievefunctievanschrijveninplaatsvanalsop zichzelfstaandevaardigheid.
10 1&2.Toenemendeaandachtvoorhetschrijfprocesenhetgebruikvanstrategieën Hetklassiekeschrijfonderwijsdraait,ofdraaide,omhetschrijvenvaneentekst.Maatgevend wasdaarbijofheteindproductwelofgeengoedetekstisindeogenvandebeoordelaar.de laatstedecenniavindterechtereenverschuivingplaats,waarbijhetschrijfproces'steeds belangrijkerwordt.nietlangerteltalleenheteindproduct,maarintoenemendemateookde wegdaarnaartoe.hetschrijvenzelfisduscentraalkomentestaan;kinderenmoetenlerenhoe zeeenschrijftaakkunnenaanpakkenenwatbijeenschrijftaakbelangrijkis. Dezezogenaamdeprocesgerichtedidactiekkrijgtinhetvoortgezetonderwijslangzamerhand meervoetaandegrond.tochconstaterenonderzoekersdatondankshetfeitdatdemethoden dezeuitgangspuntenmeerenmeerovernemen,deprocesgerichtedidactiekindepraktijknogte weinigzichtbaaris.hetschrijfonderwijsblijktsterk leraargestuurd ;deleraarisveelalnog regisseurennogweinigdecoachvanleerlingenbijhetschrijven.elementenalsprocesgerichte ondersteuning,tekstbesprekingenhouden,tekstenherschrijvenenonderlingeinteractieen samenwerkingkomennogrelatiefweinigvoor.datisjammer,wantprocesgericht schrijfonderwijsleidttotmeerschrijfpleziervanleerlingenenuiteindelijktotkwalitatiefbetere teksten(korstanje,2012;franssen&aarnoutse,2003). Eendidactiekwaarinhetschrijfprocescentraalstaatenduidelijkwordtgestructureerddient tweevoornamedoelen.teneersteiseenschrijftaakbuitengewooncomplexvoordemeeste leerlingen.hetvraagtomdenkactiviteitenopeenhoogcognitiefniveau,zoalshetanalyserenen samenvoegenvaninformatie,hetstructurerenvaninformatieenhetonderwoordenbrengen vanconcepten.daarbijkomtnogdatdeverschillendedeelvaardighedenvantaal,zoalsspelling engrammatica,allemaalopjuistewijzemoetenwordentoegepast.hetinzichtelijkmakenvande verschillendefasesdieeenschrijverkandoorlopenomuiteindelijktoteengoedetekstte komen,helptomditcomplexeprocesvoorleerlingenoverzichtelijkensuccesvoltemaken.ten tweededientprocesgerichtschrijfonderwijsookdedocent,wantdieheeftdaarmeeeenmodel inhandenommeergriptekrijgenophetonderwijzenvanschrijven,ietswatdoordocenten doorgaansmoeilijkwordtgevonden(korstanje,2012). Voorprocesgerichtedidactiekbestaanmeerderemodellen,maargrofwegbevatdezede volgendekenmerken: 1.'Oriënteren'op'de'schrijftaak' Dezefasedientomdeaandachtvandeleerlingenterichtenopdeschrijftaak.Devoorkennis wordtgeactiveerd,leerlingenbrainstormen,doenideeëneninspiratieop,ordenenhun gedachtenenmakenplannenvoorhunschrijftaak.vragendiedeoriëntatiekunnensturen,zijn bijvoorbeeld: ]Watvoorsoorttekstmoetikschrijven? ]Hoezietzo nteksteruit?waarmoetikspeciaalopletten? ]Wiegaatdetekstlezen? ]Watwilikbereikenmetdetekst? ]Hebikeerderzo ntekstgeschreven? 2.'Voorbereiding'op'de'schrijftaak'' Indezefasebereidenleerlingenzichvoorophetschrijvenvandetekst.Daarbijspelenmeerdere elementenmee: ]inhoudelijkevoorbereiding,dushetzoekenenordenenvaninformatie ]destructuurenopbouwvandetekstvoorbereiden ]nadenkenovertekstdoelentekstsoort,aldannietincombinatiemethetbestuderenvan voorbeeldteksten. Dezefasekanuitmondenineenschrijfplanofbouwplanvoordeteschrijventekst. 3.'Uitvoeren'van'de'schrijftaak' Dezefasebehelsthetschrijvenzelf.Leerlingengaan(aandehandvanhunschrijfplan)aande slagmethetschrijvenvanhuntekst.eenstappenplankanleerlingenhelpenomeffectieverte schrijven.
11 4.'Reflecteren'en'reviseren' Iedereervarenschrijverkanbeamendateengoedschrijfproductzeldeninéénkeertotstand gekomenis.vaakisheteenkwestievanstukkenherschrijvenenbijschaven.hetishiervoor belangrijkdatleerlingenlerenomkritischnaarhuneigentekstentekijkenenomteziendateen teksteigenlijkaltijdnogbeterkan.alshetschrijvenisafgerondiseenreflectie]enrevisiefase daaromvangrootbelang.leerlingencontrolerenhierinofzeaanhunschrijfplanhebben voldaan,ofhettekstdoelgoeduitdeverfkomt,ofdeinhoudvoorhenzelfenvooranderen duidelijkis,ofdeopbouwlogischisenofalleinformatieisverwerkt.bijvoorkeurzit(ten)ereen ofmeerderedag(en)tussenfase3en4.hetisnamelijkmoeilijkeromjetekstkritischte bekijkenalsdezenog vers is.hetverdienttevensaanbevelingomleerlingenelkaarsteksten kritischtelatenlezen.nainhoudelijkereflectievolgtreflectieopdevorm:kloptdezinsbouw, zittenernogspelfoutenin,heeftelkezineenhoofdlettereneenpunt,etc.totslotwerken leerlingenaaneenverbeterdeversievanhuntekst(revisie). 5.'Evalueren' Hierinblikkenleerlingenterugophunschrijfproces.Leerlingenevaluerenhunaanpakenhun resultaat.alsbepaaldetakenmoeizaamverliepen,kandeschrijverzichafvragenhoediteen volgendekeerbeterkan.dedingendiegoedgingenkandeschrijverookbenoemen,als succesfactoren vooreenvolgendeschrijftaak.wanneerleerlingeneenlogboekmoeten bijhoudengedurendehetproces,kandezefaseeffectieverworden,aangezienleerlingendan meerzichthebbenophuntijdsbesteding.vragendiekunnenhelpenbijhetevalueren: ]Hoehebikdezeschrijfopdrachtuitgevoerd? ]Hebikdeinhoudvanmijntekstgoedvoorbereid? ]Hebikbijheteigenlijkeschrijvengoedgebruikgemaaktvanmijnoriëntatieenvoorbereiding? ]Hebikgoedgebruikgemaaktvandecommentarenopmijntekst? ]Opwelkepuntenmoetikmijnaanpakverbeteren? (Bonset,2010;Korstanje,2012;Franssen&Aarnoutse,2003).' Franssen&Aarnoutseconstaterendatmetnamedelaatstetweeonderdelen,reflectieen evaluatie,inhetmiddelbaaronderwijsondersneeuwen.zelfsalsdelesmethodeveelsuggesties geeftvoorreflectieopproductenproces,komthetindelespraktijknauwelijksvoor.een probleemdathierbijmeespeeltisdatvolgensdeonderzoekerslerarenenmethodemakerste veelwilleninéénles:hetheleschrijfprocesmoetvaakinéénleswordenafgerond.hetverbaast danooknietdatverschillendelerarenininterviewsaangavendatzeteweinigtijdhebbenvoor deuitvoeringvandelessenenvoorhetherschrijvenvanteksten.hetlerendeaspectvanhet pratenovertekstenenhetherschrijvenvan(delenvan)tekstenwordtdusnietbenut, concluderendeonderzoekers(franssen&aarnoutse,2003). Behalveaandachtvoorhetproces,iserindevakliteratuurookeentoenemendeaandachtvoor schrijfstrategieënwaarneembaar.hetgebruikenvanstrategieënligtinhetverlengdevande procesgerichtedidactiek:hetiseigenlijkeenmanieromhetcomplexeschrijfproces overzichtelijkertemakenenomleerlingenconcretehouvasttegevenbijhetschrijven. Belangrijkeschrijfstrategieënzijn: ]hetopstellenvaneenschrijfplan,waaronderhetvaststellenvanhetonderwerpvandetekst, hetbepalenvanhetschrijfdoelenhetanticiperenopeenbepaaldlezerspubliek; ]hetverzamelen,selecterenenordenenvaninformatieuitallerleibronnen; ]hetmakenvaneenopzetvandeinhoudvandetekst; ]hetformulerenvandegedachte]inhoudenintaal:hetkiezenvandejuistewoordenenhet bouwenvandejuistezinnenenalinea s; ]hetcorrectschrijvenvandetekstvolgensderegelsvandespellingeninterpunctie; ]hetreviserenvandetekstwatbetreftinhoudenvorm; ]hetverzorgenvandetekstquavormgevingenlay]out; ]hetreflecterenophetschrijfprocesen]product (Franssen&Aarnoutse,2003).
Zoalseerdergenoemdiseenschrijftaakincognitiefopzichtzeercomplex.Voorveelleerlingen misschienweltecomplex:zemoetennamelijklerenenlerenschrijventegelijk.braaksma& Rijlaarsdamkomendaarommeteenmodelvoor observerendleren.inditmodelwerken leerlingennietineersteinstantiezelfaaneenschrijftaak,maarobserverenzehetschrijfproces vaniemandanders.doorobserverendtelerenkunnenzezichfocussenopdatwatgeleerdmoet worden,geïsoleerdvandeschrijftaak.bovendienstimuleertobserverendlerenhetreflecterend vermogenvaneenleerling.uitverschillendeonderzoekenblijktditobserverendlereneffectief isinhetschrijfonderwijsenuiteindelijkleidttotbetereschrijfproductenvandeleerlingen.de onderzoekerspleitendaaromvoorafwisselingvande gebruikelijke schrijftakenmet observatietakenwaarinleerlingendedocentofmedeleerlingenobserverenterwijldeze laatstgenoemdenhardopdenkendaanhetschrijvenzijn.doordezeuitvoeringsfasebovendien zotesturendatdiegebaseerdisopechteschrijfproblemenvanleerlingen,kanhijheeleffectief deproblemen(zowelschrijfprocesalsschrijfproduct)behandelenwaarmeeleerlingen worstelen(braaksma&rijlaarsdam,2007). 3.Meeraandachtvoordecommunicatievefunctievanschrijven Bijschrijfopdrachtenindeschoolsesituatieliggentweebelangrijkeproblemenopdeloer:ten eerstedathetaccentinhetonderwijsvooralkomtteliggenophetlerenbeheersenvantypisch schoolseschrijftaken,zoalshetschrijvenvaneenbetoog,ententweededatleerlingeneen schrijfopdrachtvoordeleraarofvooreengoedcijfermaken.debedoelingzouechtermoeten zijnomleerlingengoedtelerenschrijvenenomhentelereneenschrijfproductvoordelezerte maken.decommunicatievefunctievanschrijvenwordtdaaromsteedsbelangrijkergevonden. Andersgezegd:leerlingenmoetennietprimairlerenomeengoedbetoogofopstelteleren schrijven,maaromzichschriftelijkvlotennauwkeuriguittedrukken,omdatdehuidige maatschappijdaaromvraagt. Indevakliteratuurbestaatbredeovereenstemmingoverhetideedatgoedschrijfonderwijs authentiek,betekenisvolenrealistischis.derealiteitswaardevanopdrachtenkanbijvoorbeeld wordenverhoogddoordecommunicatievecontextvaneenopdrachtheelduidelijkte omschrijven,dooreenaldannietfictiefleespubliektecreëren,doorgebruiktemakenvan realistischeopdrachtendiedoordekinderenals echt kunnenwordenervaren(bijvoorbeeld eene]mailaanderectorschrijven)endoorkinderentelatenwerkentakendiefunctioneelzijn voorhetalledaagseleven(korstanje,2012;bonset,2010;franssen&aarnoutse,2003). Overigeaanbevelingvanuitdeliteratuur Behalvedehiervoorgenoemdeontwikkelingenenuitkomsten,beniktijdensmijn literatuuronderzoeknogveelmeeraanbevelingentegengekomendievoorditprojectrelevant eninteressantzijn. 1. Laatleerlingenvaakschrijven.Schrijvenleerjenietdooréénschrijfopdrachtjeperjaar. Goedlerenschrijvenvergttijdenaandacht.Alleendoorstructureelschrijfopdrachten aantebieden,leerlingenfeedbacktegevenophuneigenofelkaarswerkendoor systematischereflectiewordenleerlingenbetereschrijvers. 2. Maakschrijflessenzoechtmogelijk.Echtekeuzevrijheid,echteproblemen,eenecht publiekenechtebronnenzijndaarvanvoorbeelden. 3. Biedheleopdrachtenaaninplaatsvandeeloefeningen.Werktoenaareeneindproduct, enalshetkaneen echt eindproduct.maakbijtijdgebrekdeopdrachtkleiner, bijvoorbeeldeenkortee]mail. 4. Doenietallestegelijk.Legbijvoorbeeldperlesofperopdrachteenaccent.Docenten willenvaakteveeltegelijk,terwijlschrijveneencomplexprocesisenleerlingenhet moeilijkvindenomopalleaspectenvanschrijventegelijkteletten. 5. Eenschrijfopdrachthoeftnietaltijdopalleaspectentewordenbeoordeeld.Schrijfwerk nakijkenistijdrovend.eenoplossingisomschrijfopdrachtennietopalleaspectente corrigeren.alsindeinstructieenlesstofbijvoorbeeldbrongebruikofstructuurcentraal stond,dankanheteindproducteventueelookalleenopdezeaspectenworden 12
beoordeeld.alsspellingveelnadrukheeftgekregen,controleerdaneenopdrachtdan alleenopspelling. 13
4.Planvanaanpak:hetschrijfdossier ZoweluitmijnanalysevandepraktijkophetOLZ,alsdeanalysevandelandelijkesituatieals mijnliteratuuronderzoek,komenzwaarwegendeargumentennaarvorenombinnenhet curriculumvandeonderbouwdevaardigheidschrijvenstructureelmeeraandachttegeven. Dezeargumentenzijninhetkort: Schrijvenis,samenmetlezen,eenelementairevaardigheid.Samenvormenzede geletterdheid.uiteindelijkstaatbijvoorbeeldspelling]enwoordenschatonderwijsten diensteaandezegeletterdheid. Schrijvenenlezenbeïnvloedenelkaarwederzijdspositief.Wiehetonderwijsin begrijpendlezenbelangrijkvindt,endatwordtbinnenonzesectiezeerbelangrijk gevonden,zoudusookruimaandachtmoetenbestedenaanschrijven. Indebovenbouwalsooklaterinvervolgopleidingenwordtvoortdurendeenberoep gedaanopdeschrijfvaardigheidvanleerlingen.indeonderbouwdienenzijhieropte wordenvoorbereid. Lerenschrijvenneemt,inalzijnfacetten(vanbasalezakenalswoordenschatenspelling tothetafstemmenvaneentekstopdedoelgroep)eenvoornameplaatsindekerndoelen NederlandsendereferentieniveausvandeExpertgroepDoorlopendeLeerlijnen,twee documentendieuiteindelijkmaatgevendzijnvoordeinrichtingvanhetonderwijsinde onderbouwvanhetvoorgezetonderwijs. Lerenschrijvenvergttijd,aandacht,oefeningensystematischereflectie.Leerlingen moetenbovendienlerendatschrijveneenprocesisendateenschrijfproducteigenlijk nooit af is. Nuishetnatuurlijkgemakkelijkomteroependatervooralveelaandachtmoetkomenvoor schrijfonderwijs.bijallegenoemdeargumentenenvoornemenszijnookkanttekeningente plaatsen.bijdeontwikkelingvaneenleerlijnschrijvendienendevolgendezakeninoverweging tewordengenomen: Schrijvenisnietaltijdevenmakkelijktedoceren.Eenleerlijnschrijvendientookte voorzieninmateriaalenhandvattenvoordedocentenindeonderbouw. SchrijfwerknakijkeniseentijdrovendebezigheidendedocentenNederlandsophetOLZ kampenalmeteensomstorenhogewerkdruk.meeraandachtvoorschrijfonderwijsmag geensignificanteverhogingvandewerkdrukbetekenen. ICT]middelenzijnbijschrijfonderwijszeerbehulpzaam.DezemiddelenzijnophetOLZ echtermaarinbeperktematebeschikbaar.schrijflessenineencomputerlokaalzijn ]helaas]nagenoegonmogelijk.welzijnerlaptopkarrenvoorhanden,maardezevoorzien slechtsin15laptopsperklasperlesuur. Waarmogelijkenfunctioneeldienttewordengezochtnaarhetcombinerenvan schrijfopdrachtenmetanderevaardighedenbijnederlandsendeintegratievanlesstof. Deaanpakdieikwiluitwerken:eenschrijfdossiervoordeonderbouw.Indeopzetdieikin gedachtenheb,wordteriedereperiodeaandachtbesteedaandevaardigheidschrijven.zokan bijvoorbeeldiedereeersteweekvaneenperiodegereserveerdwordenvooreenschrijfopdracht. Leerlingenschrijvenvierproductenperjaar.Bijdeopzetvandeschrijfopdrachtenwordtzoveel mogelijkgestreefdnaarechteopdrachtendieeendirecterelatiehebbenmetdeleefwereldvan leerlingen.ookwilikproberendeopdrachtentelatenaansluitenbijdeoverigelesstofuithet curriculum.stondbijvoorbeeldinperiode1despellingvandepersoonsvorminde tegenwoordigetijdcentraal,dankandatookeenelementzijnvandeschrijfopdracht.overige uitgangspuntenbijhetschrijfdossier: Devierproductendieleerlingenschrijven,verzamelenzezelfineenschrijfdossier. Reflectiemoeteenduidelijkeplaatskrijgeninhetschrijfdossier.Metanderewoorden: leerlingenmoetenwordengedwongenomhunschrijfproductenkritischterugtelezen 14
enteverbeteren,omtebenoemenwatalgoedgaatbijhetschrijvenenwatnogbeter moetenwatzehebbengeleerdvaneenopdracht. Perjaarwordenminimaaltweeschrijfopdrachtenbecijferd. Eenrisicodatopdeloerligtisdatleerlingendeschrijfopdrachtendienietworden becijferdnietserieusnemen.daaromwordendeschrijfopdrachtenvooreencijfer,zeker inklas2en3,zoveelmogelijkinperiode2en4gepland.daardoorkanalscriteriumvoor beoordelingvaneenschrijfopdrachtwordengehanteerddatalleschrijfopdrachtentot dantoemoetenzijnafgetekend.m.a.w.eenschrijfopdrachtwordtbeoordeeldmeteen1 alseerdereopdrachtennietzijningeleverd. Dezetweemomentenzijninprincipedeenigemomentendaterveelcorrectiewerkvoor dedocentis.voordeoverigeopdrachtenwordthetcorrectiewerkzoveelmogelijk geminimaliseerd,doorbijvoorbeeldpeer'reviewtoetepassen(leerlingenvoorzien elkaarswerkvancommentaar),leerlingeneigenwerktelatenbeoordelenmeteen correctiemodelenvervolgenseenverbeterdeversietelateninleveren,ofdoordocenten deopdrachtenalleenglobaaltelatennakijken(voldoende,goedofonvoldoende)of alleenopbepaaldeaspecten(bijvoorbeeldalleenopzinsbouwofopinhoud).ook wordendeschrijfopdrachtenbijvoorkeurzoingepland(aanhetbeginvanofhalverwege eenperiode)datdedocentruimdetijdheeftvoorcorrectiewerk. Hetschrijvenwordtzoveelmogelijkuitgesmeerdoverenkelelessen.Bijvoorbeeldeen voorbereidings]eninstructieles,eenschrijfleseneenverbeter]revisieles. Alsleerlingeneenverbeterdeversiemakenvanhunschrijfproduct,nemenzedieookop inhunschrijfdossier.hetprocesisevenbelangrijkalsheteindproduct. Indedrieonderbouwjarenmoeteenbreedspectrumaanschrijfopdrachtenlangskomen. Nietalleentypisch schoolse tekstenalseenbetoog,maarookbijvoorbeeldeene]mail, eenvrijverhaal(fictie)eneenklachtenbrief. Debedoelingvanhetschrijfdossierisdatdeheleonderbouwofzelfsdehele schoolcarrièremeegaat.zokunnenleerlingenaltijdeerderwerkteruglezenenhun ontwikkelingalsschrijverzien.eenmogelijkknelpuntbijhetwerkenmetzo n langlopendschrijfdossierisdatmateriaalkwijtgaatrakenenofdatdocentveeltijd kwijtzijnmethetorganiserenenmanagenvanditproces.omditteondervangenisde inzetbijditprojectdathetschrijfdossiervolledigdigitaalbeschikbaarkomt.datkan doorleerlingeneenmapjetelatenaanmakenophuneloendelesgevendedocenthier toegangtoeteverlenen.leerlingenplaatsenalhunschrijfproductenindezemap.de verantwoordelijkheidvoorhetbijhoudenvanhetschrijfdossierkomtbijdeleerlingte liggen:diemoeteenmapjeaanmakenenzorgendatdejuisteproductendaarinkomente staan.zowordtvoorkomendatmateriaalkwijtraaktenbovendienkandedocentmet éénmuisklikdevoortgangvanleerlingenvolgen.hetnakijkenvanschrijfopdrachten doorleerlingenofdoordedocentkaninprincipeookdigitaalgebeuren.wanneerdit wordtgedaaninhetprogrammawordmetdeopties wijzigingenbijhouden en opmerkinginvoegen,isheelduidelijktezienwelkewijzigingenenopmerkingenzijn gemaaktinbijeentekstendoorwie. Inverbandmethethierbovengenoemdepuntdienenopdrachtenzoveelmogelijkopde computertewordengemaakt,omdathandgeschrevenproductenimmersmoeilijkinhet onlinedossierkunnenwordenopgenomen. 15
16 Beoordelingvanschrijfopdrachten Debeoordelingvanschrijfopdrachtenisvaaklastig.Sowiesoomdatnietaltijdevenduidelijkis vasttestellenwateentekstnutoteengoedetekstmaaktenomdatdocentenhierinvaakvan meningverschillenofopzijnminstopeeneigenmaniernakijken,hetgeenuniformebeoordeling bemoeilijkt.bovendienvarendocentenbijdebeoordelingvanschrijfwerkvaakophun onderbuikgevoel :eengevoelsmatigslechtetekstwordtnietsnelmeteen7beloond,ookalzou datvolgensdecriteriawellichtmogelijkzijn. Eenpogingomdergelijkeproblementeondervangen,ishetwerkenmeteenbeoordelingsmodel, opbasiswaarvanvoorbepaaldeelementenindetekstpuntenwordentoegekendof afgetrokken.ditlevertechterookproblemenop.allereerstishetdevraagofeen beoordelingsmodeltotobjectievereofuniformerebeoordelingleidt,aangeziendedocentbijhet toekennenvanpuntentochvooralzijneigengevoelvolgt.tentweedekaneen beoordelingsmodelalseenkeurslijfwordenervaren:somskandegevoelsmatigekwaliteitvan eentekstnietwordengehonoreerdopbasisvandeinhetmodelvermeldescores.bovendien leertdepraktijkdatdocentenopbasisvandeeindscoredeeerdertoegekendescoresop onderdelengaanbijstellen,teneindeopeenacceptabelereeindscoreuittekomen(aldanniet ingegevendoordeangstdatdecijferstehooguitvallen).daarkomtnogbijdathetbeoordelen metzo nmodeleentijdrovendekluskanworden:hetisveelplussenenminnenmetpunten. Eriskortombehoefteaaneenmaniervancorrigerendieduidelijkecriteriastelt,maarnietleidt toteindeloosgegoochelmetscores.alsantwoordhieropwintderubriconderdidacticimeeren meeraanpopulariteit.ineenrubricwordteenbeperktaantalbeoordelingscriteriavastgesteld enonderverdeeldindrieofviersubcategorieën,waardoorpercriteriumeenscorekanworden toegekend.uitgangspuntbijdezeleerlijnschrijvenisdatdebeoordelingvanalle schrijfopdrachtenplaatsvindtaandehandvaneenrubric.hiertoehebikeen basisrubric ontworpen,tevindeninbijlage2en3.inprincipekandezevoorvrijwelalleopdrachtenworden gebruikt,hoewelhetmodelzeeralgemeenisgeformuleerd.indiengewenstkanderubric daarominoverlegmetdebeoordelendecollega speropdrachtwordengespecificeerd.zokan bijv.wordenvastgelegdwaardegrensligttussen meerdere en teveel spelfouten.een voorbeeldvaneengespecificeerderubricistevindeninbijlage4,namelijkvoordezakelijke brief. Voorklas1en2geldteenandererubricdanvoorklas3.Ditomdatklas1en2grotendeelsop niveau2fopererenenleerlingeninklas3toewerkennaarniveau3f.decriteriavanklas3zijn daaromtoegespitstophetreferentieniveau3f. Ikzaldewerkingenuitgangspuntenvanderubricnadertoelichten. Vier'kolommen' Perbeoordelingscriteriumwordteenonderscheidgemaaktinvierniveaus,verdeeldovervier kolommen.ditomtevoorkomendateendocentsteeds inhetmiddenkangaanzitten,een gevaardatopdeloerligtbijbeoordelingmetdrieniveaus.eendocentmoetdusduidelijke keuzesmaken. Niet'te'veel'criteria' Ikhebgeprobeerddebasisrubricwatbetreftbeoordelingscriteriazocompleetmogelijkte maken.hetisechternadrukkelijknietdebedoelingombijalleschrijfopdrachtenopaldeze criteriatebeoordelen,alishetmaaromdatdatnoujuistzoveeltijdkost.hetschrijfdossieris bovendienzoopgebouwddaterperopdrachtaandachtspuntenzijn.inaansluitinghieropdient erookbeoordeeldtewordenopcriteriavoordiespecifiekeopdrachtbelangrijkzijn.inhet algemeenwordtbijhetgebruikvanrubricsaangeradenomzesàzevenbeoordelingscriteriate nemen. Scores'van'1H4,'geen'aftrek' Eenbelangrijkprincipebijdebeoordelingvantoetseninhetvoortgezetenhogeronderwijsis datjepuntenkuntbehalenennietdaterpuntenwordenafgetrokkennaaraanleidingvan
gemaaktefouten.bijhetcentraalexamenwordtinsommigegevallenweliswaareenaftrek gehanteerdvoorwoordoverschrijdingenspelfouten,maarmeestalwordendezepunten afgetrokkenvaneenbasisscore,waardoordemaximumscore0isennietnegatiefkanuitvallen. EndanishetCEnogeen harde eindmetingvoorhetniveauvaneenleerling.zekerinde onderbouwgeldtdattoetsenpeilmomentenzijnvoorhetniveauvanleerlingen.nietsiseen leerproceszodemotiverendalseennegatievescoreofeenaftrek. Inderubriciservoorgekozenomvooralleonderdeleneenminimumscorevan1tehanterenen eenmaximumscorevan4.degedachtehierachterisdathetonderscheidvooralgemaaktwordt inkwaliteit bovendestreep :alseenonderdeelonvoldoendeisofzelfsronduitslecht,dan maakthetnietuithoeslechtprecieshetis;ofeenonderdeelvoldoendeisofzeergoedmaakt voorhetcijferechterheelveeluit.m.a.w.:ofeenleerling10of20keerfoutenmaaktin bijvoorbeeldformulering,maakteigenlijknietzoveelmeeruit;hetzijnerteveelendaarmee voldoetdeleerlingnietaandenorm.hetargumentdateenleerlingmettwintigspelfoutennog steedseenvoldoendekanhalen,terwijlspellingenformuleringtochwelheelbelangrijkzijn,kan wordenweerlegdmethetargumentdatbijeenschrijfopdrachtveelmeerdanalleendespelling meetelt,daterbijiedereschrijfopdrachtandereaandachtspuntengeldenendathetbovendien nieteerlijkisom zwakkespellers iederekeerophunzwakhedenafterekenen. Hetkannatuurlijkwelzozijndatbijeenschrijfopdrachtbepaaldeelementenzobelangrijk wordengevondendatdaaraanookeenzwaardergewichtwordttoegekendindebeoordeling.zo kanbijbijvoorbeelddeklachtenbriefspellingenformuleringofvorminderubriceendubbele wegingkrijgen. Geen'afgerond'puntenaantal' Waarbeoordelingsmodellenvaakzowordenontworpendathettotaalaantalpuntenop100 uitkomt(waardoordescoreookheteindcijferis),heeftderubricgeenafgerondpuntenaantal. Ditomzoveelmogelijktevoorkomendatdocententeveelophungevoelbeoordelenende toekenningvanscoresgaanafstemmenophetgewensteeindcijfer.metdezemethodekande docentgewoondescoresnaastelkaarleggenennetalsbijiedereanderetoetseennormering vaststellen.ditheeftalsbijkomendvoordeeldatdecijfersvaneenschrijfopdrachtnietper definitiehogerhoeventeliggendanbijeenwillekeurigeanderetoets. Rubric'vooraf'beschikbaar'stellen' Hetmoetvoorleerlingenzoheldermogelijkzijnopwelkeaspectenhuntekstwordtbeoordeeld. Zowetenzijwelkeaspectenbelangrijkzijnenwatervanhenwordtverwacht.Daaromwordtde rubricvoorafterbeschikkinggesteldaanleerlingen. 17
18 Docentenhandleidingschrijfdossier Klas1 Periode: 1 Schrijfproduct: E]mail Opdracht: Deschoolombudsman.Leerlingenkrijgendeopdrachtomeene]mailte schrijvenaande(fictieve)schoolombudsman,waarinzehunhartluchten overietswathennietzintopschool,indeklasofdelessen(uiteraard zonder naming'and'shaming ).Eventueelkunnenzeeenvoorsteldoenom ietsteverbeterenbinnendeschool.indetweederondekrijgtiedere leerlingeene]mailvaneenandereleerlingenbeantwoordthijzijdezein derolvanombudsman. Inhunschrijfdossiernemenleerlingenuiteindelijkhetvolgendeop:een verbeterdeversievanééne]maileneenkortereflectie. Lengte: 2x±100woorden Aandachtspunten: formeeltaalgebruik,schrijfconventies,interpunctie. Beoordeling: Dedocentcontroleertofalleleerlingeneene]mailhebbengeschreven (andersisdeelnameaandewerkvormnietmogelijk).hijbekijktnade eersterondeglobaaldee]mailsvandeleerlingen,geeftnaaraanleiding daarvanindividueelenofklassikaalfeedbackplusaanvullendeinstructies c.q.aandachtspuntenvoordetweederonde.vervolgensbeoordelen leerlingenintweetallenelkaarsgeschrevene]mails(n.a.v.daarvan schrijvenzeeenverbeterdeversie). Dedocentcontroleerteindperiode1beginperiode2ofalleleerlingenhun materiaalhebbengeüploadenofhetvoldoendekanwordenafgetekend.bij onvoldoendekwaliteitopnieuwlatenmaken. Becijfering: ] Weging: ] Didactische suggesties: Indeeersteleskanhethoofdstuk e]mail uitnieuwnederlandsworden behandeld(=deparagraaf schrijven vanhoofdstuk4)endeopdracht wordenuitgelegd.dee]mailkunnenleerlingenindelesofthuisschrijven. OokishethandigomindeeersteoftweedelesleerlingenopdeELOeen mapjetelatenaanmakenvoorhunschrijfdossier.inles2lezenleerlingen dee]mailvaneenanderenschrijvenalsombudsmaneenreactie.eventueel kandedocentruimteplannentussenles1en2,omzichzelftijdte verschaffenvoorhetbekijkenvandee]mails.inles3beoordelenleerlingen elkaarswerkaandehandvaneenbeoordelingsformulier(bijlage2).de bedoelingisdatleerlingenm.b.v.defeedbackvanhunklasgenoteneen verbeterdeversieschrijvenendezeinhunonlineschrijfdossieropnemen. Ookschrijvenleerlingen(thuis)eenkortereflectie(±100woorden),dieze eveneensonlinezetten. Periode: 2 Schrijfproduct: Nieuwsbericht(combinatiemetfictie) Opdracht: Leerlingenlezenindezeperiodeeenboek.Deopdrachtluidtomeen nieuwsberichtteschrijvenn.a.v.eengebeurtenisuitditboek(leerlingen doendusalsofditechtisgebeurd). Naafloopschrijvenleerlingeneenkortereflectie. Lengte: Min.3alinea s,±150woorden Aandachtspunten: Spellingeninterpunctie,structuuraanbrengenineentekst. Beoordeling: Dedocentbeoordeeltdetekstalleenopstructuur(inleidingmetw]vragen
19 envervolg)enspellinginterpunctie. Becijfering: D.m.v.rubric.Cijferpasinvoerenalsopdracht1voldoendeis. Weging: 1 Didactische suggesties: Indevoorbereidingishetgoedomverschillendeactuelenieuwsberichten doorleerlingentelatenlezenenanalyseren.hierbijkandeparagraaf Nieuwsbericht uitnieuwnederlandsookwordenbehandeld(=schrijven hoofdstuk3).indetweedeleskunnenleerlingenzelfoefenenmethet schrijvenvaneennieuwsbericht.vervolgenskrijgendeleerlingende opdrachtomeennieuwsberichtteschrijvenn.a.v.hunboek. Periode: 3 Schrijfproduct: Muurkrant(combinatiemetfictie) Opdracht: Indezeperiodekomteenschrijverschrijfsteropbezoekindeklas.Als voorbereidinglezenleerlingeneenboekvandezeauteur.ineenvroeg stadiumwordendeleerlingenverdeeldingroepjesvan3]4leerlingen.met ditgroepjelezenzehetzelfdeboek.nahetbezoekvandeschrijvermaken degroepjesgezamenlijkeenmuurkrantmetdaarinmin.vierartikelenvan min.150woorden.inhoudelijkmoeteriniedergevalinformatieoverhet gelezenboekenoverdeauteurwordengegeveneneenverslagworden gemaaktvanhetbezoekvandeschrijver. Naafloopschrijvenleerlingeneenkortereflectie. Lengte: Min.4x150woorden Aandachtspunten: Tekstenaantrekkelijkmakenvoorlezerpubliek,originaliteiten creativiteit. Beoordeling: Vergelijkendebeoordeling Becijfering: Becijferingvindtplaatspergroepje,opbasisvaninhoud,aantrekkelijkheid, originaliteitcreativiteit. Weging: 2 Didactische suggesties: Voorafgaandaanhetbezoekmakenleerlingendevoorbereidingsopdracht. Tijdenshetbezoekleerlingenaantekeningenlatenmakenvoorhun muurkrantopdracht. Periode: 4 Schrijfproduct: Ingezondenbrief(combinatiemetbegrijpendlezen) Opdracht: Inperiode4zijnleerlingenveelbezigmetbegrijpendlezen,i.v.m.de afsluitendeleestoets.naaraanleidingvaneenactueelartikelschrijven leerlingeneeningezondenbrief.hetbetreffendeartikelkandoordedocent wordenaangereikt(bijv.nieuwsbegrip),maarhijzijkanleerlingenookzelf ietslatenopzoeken(tip:www.sevendays.nl).laatleerlingeneerst nadenkenofbijv.vragenbedenkenbijdegekozentekst.laatdeleerlingen daarnaeenopzetjemakenvoorhuntekst,incl.enkeleargumenten. Vervolgenswerkenzehuntekstthuisuit. Naafloopschrijvenleerlingeneenkortereflectie. Lengte: 100]150woorden Aandachtspunten: Planmatigschrijvenenargumenteren. Beoordeling: Leerlingenbeoordelenelkaarstekst. Becijfering: Opdrachtmoetvoldoendewordenafgetekend.(Evt.kandezeopdracht onderdeelwordengemaaktvanderepetitieleesvaardigheid.) Weging: ] Didactische suggesties: Neemeenonderwerpdatdichtbijdebelevingswereldstaatvande leerlingen.
Klas2 Periode: 1 Schrijfproduct: Opdracht: Recensie(combinatiemetfictie) Leerlingenlezenindezeperiodeeenboek.Indeleswordtaandachtbesteed aanfictieanalyseenaanhetschrijvenvaneenrecensie.vervolgenskrijgen eenleerlingeneenschrijftoets,waarbijzijineenlesuureen(geleide) recensiemoetenschrijven(ziebijlage5voordetoets). Nadatdetoetsisgecorrigeerdenbesproken,schrijvenleerlingeneenkorte reflectie(waarinzeookkunnenreflecterenopdebeoordelingfeedback vandedocent). Lengte: 300]400woorden Aandachtspunten: Overtuigendschrijven,argumenteren,formuleren Beoordeling: Doordedocent Becijfering: Beoordelingm.b.v.rubric(ziebijlage). Weging: 2 Didactische suggesties: Periode: 2 Schrijfproduct: Opdracht: Lengte: Aandachtspunten: Beoordeling: Laatleerlingenindevoorbereidingvooralgoedevoorbeeldenvanrecensies lezen.tip:opwww.sevendays.nlstaanaltijdactuelerecensiesvanfilms, boekenengames.indevoorbereidingkantevensdeparagraaf Recensieuit NieuwNederlandswordenbehandeld(=schrijvenhoofdstuk1).Eengoede oefeningvoordetoetsishetschrijvenvaneenminirecensie,zoalsjedie vaakintijdschriftenziet. I.v.m.dedigitaliseringvanhetschrijfdossierishetuitgangspuntdat leerlingendezeschrijftoetsopdecomputermaken.hiervoorkande roostermakerwordengevraagdomalle2 e klassenbinneneentijdsbestek van2]3wekenelkeenuurinhetcomputerlokaal120interoosteren.mocht datnietlukkendaniseenalternatievemogelijkheidommetdelaptopkarte werken,endetoetsombeurtentelatenmaken(eenlesdeenehelftvande klas,volgendelesdeanderehelft).eenbijkomendvoordeelvandigitale toetsingisdathetmeestalsnellerbeoordeelt(wantbeterleesbaar, overzichtelijker). Klachtenbrief Leerlingenschrijveneenrealistischeklachtenbriefaaneenbedrijfof instelling.zemogenzelfietsbedenkenwaaroverzeontevredenzijn. Mogelijkevoorbeelden:eentehogerekeningvandetelefoonprovider,de schoolheefthetkerstgalageannuleerd,desportclubheeftdecontributie verhoogd,denieuwesmaakhagelslagvanvenzsmaaktveelminderlekker dandeoude,enz.enz.dedocentmoethetonderwerpeerstgoedkeuren. Naafrondingvandeopdrachtschrijvenleerlingeneenkortereflectie(±100 woorden). ±200woorden formeeltaalgebruik,schrijfconventies,interpunctie. Opdrachtmoetvoldoendewordenafgetekend.Bijdezeopdrachtisookeen werkvormdenkbaar,bijv.datleerlingenelkaarsbrievenbeantwoorden(en daarbijdusindehuidkruipenvandeontvangervandeklacht).zievoorde invullingdaarvanopdracht1vanklas1. Becijfering: ] Weging: ] Didactische Indeeersteleskanhethoofdstuk zakelijkebrief uitnieuwnederlands 20
21 suggesties: wordenbehandeld(=deparagraaf schrijven vanhoofdstuk2)ende opdrachtwordenuitgelegd. Eenalternatieveopdrachtkanwordengedachtaaneencombinatiemet fictie,bijv.doorleerlingeneenbrieftelatenschrijvenaandeschrijvervan hungelezenboekofaandehoofdpersoonuithunverhaal. Periode: 3 Schrijfproduct: Gedichtsongtekstrap(combinatiemetpoëzie) Opdracht: Dezeperiodestaatdecreativiteitcentraal;leerlingenduikenindewereld vanpoëzie,songtekstenenraps.zekiezenzelfeengedichtuitenanalyseren ditopinhoud,rijm,beeldspraak,enz.vervolgensgaanzezelfeengedicht schrijven.hiervoorkrijgenzehulpmiddelenaangereiktvandedocent.in plaatsvaneengedichtmogenleerlingenookeensongtekstofrapschrijven. Uiteindelijkpresenterenzehungedichtofrapaandeklas. Naafloopschrijvenleerlingeneenkortereflectie. Lengte: Min.8regels(kwaliteitbovenkwantiteit) Aandachtspunten: Creatiefschrijven,beeldspraak Beoordeling: ] Becijfering: Geen.Misschienweleenprijsjevoorhetbesteleukstegedicht? Weging: ] Didactische suggesties: ]Hetverdientaanbevelingomdezeopdrachttekoppelenaaneenthema, zodatleerlingenwatgerichteraandeslagkunnen.eenvoordehand liggendthemainperiode3is oorlog of vrijheid,i.v.m.dodenherdenking (waarbijaltijdeengedichtvaneenscholierwordtvoorgelezen!)en bevrijdingsdag.eenandere,goedemogelijkheidisomgebruiktemakenvan eenlesbriefvan DoeMaarDichtMaar),bijv.de Odeaanhetgewone (zie bijlage). ]Eengoedemanieromdefantasievanleerlingentestimulerenishetmaken vaneenwoordspinofwoordenwebbijeenthemaonderwerp. ]Eengoedgedichtvaltofstaatmetgeslaagdebeeldspraak.Hetisduszinvol omdaaraandachtaantebestedenindeles. Periode: 4 Schrijfproduct: Advertentie Opdracht: Leerlingenmakeneenadvertentieomreclametemakenvoorhun zelfverzonnenbedrijfje,waarmeezeindezomervakantiegeldgaan verdienen.zemoeteneenwervendeadvertentievan1a4maken,inclusief eenronkendeslogan,diejezoopzoukunnenhangenbijwinkelsofhet buurtcentrum.naafloopschrijvenleerlingenweereenkortereflectie. Lengte: 1A4 Aandachtspunten: Tekstenaantrekkelijkmakenvoorlezerpubliek,wervendschrijven, overtuigenactiveren Beoordeling: Docentbeoordeeltm.b.v.beoordelingsmodel. Becijfering: Ja Weging: 1 Didactische suggesties: Bijdezeopdrachtkanookdeparagraaf Advertentie uitnieuwnederlands wordenbehandeld(=schrijvenhoofdstuk3). Alsalternatieveinvullingishetookdenkbaaromleerlingeneenposterte latenmakenovereengelezenboek. Hetkaneenideezijnomleerlingenhunadvertentietelatenpresenteren,of teverdeleningroepjesenpergroepjedebesteadvertentietelatenkiezen.