Pinkhof COMPACT MEDISCH WOORDENBOEK Bohn Stafleu van Loghum
Woord vooraf Al bijna een eeuw lang is Pinkhof geneeskundig woordenboek een begrip in het geneeskundeonderwijs en in de gezondheidszorg in Nederland en Vlaanderen. In de loop van de elf sinds 1923 verschenen drukken is deze uitgave uitgegroeid tot een nagenoeg encyclopedisch medisch naslagwerk. Vele generaties hebben de Pinkhof met vrucht gebruikt tijdens hun (para)medische opleiding veel artsen en paramedici zijn het boek nadien in hun dagelijkse praktijk blijven gebruiken. De almaar groeiende omvang van dit boek de elfde editie omvat meer dan 47.000 trefwoordartikelen op ruim 1300 pagina s betekent echter dat het werk voor sommige gebruikers meer informatie biedt dan zij nodig hebben. Dit heeft de uitgever doen besluiten Pinkhof Compact medisch woordenboek, de compacte versie van Pinkhof Geneeskundig woordenboek, uit te brengen. Waarin verschilt deze compacte editie van de grote editie? Het opvallendste verschil betreft de uitgebreidheid van de omschrijvingen. Waar het grote woordenboek een 250-tal zogeheten profieltermen encyclopedische beschrijving van de meest gangbare ziekten biedt, zijn in de compacte editie deze en veel andere omschrijvingen tot hun kern teruggebracht. Daarbij gaat belangrijke informatie verloren. Gebruikers die daaraan behoefte houden, blijven op Pinkhof Geneeskundig woordenboek aangewezen. Een tweede structurele verandering in deze compacte editie betreft de anatomische trefwoorden. Waar de grote editie ruim 10.000 Latijnse en Nederlandse anatomische termen in detail omschrijft, veronderstelt de compacte editie dat de gebruikers een anatomische atlas tot hun beschikking hebben, waarin alle anatomische structuren kunnen worden gevonden. Dit woordenboek beperkt zich wat de anatomie betreft daarom tot enkele honderden hoofdtrefwoorden en hiermee samengestelde termen met enige betekenis in de klinische praktijk. De gebruiker vindt dus niet arteriola temporalis retinae inferior, maar wel arteriola, temporalis, retina en inferior. Het is met enige zoekstappen mogelijk de betekenis van menige anatomische term te vinden. Sneller is het de structuur in een atlas op te zoeken. In veel gevallen is met het aangegeven dat in de grote Pinkhof meer informatie te vinden is. De lezer vindt de volgende informatie wel in de grote editie, maar niet in de compacte editie: streepjes in het vet gedrukte trefwoord onder te beklemtonen klinkers; spellingvarianten van het trefwoord; grammaticalia (Latijnse verbuigingen, woordherkomst, verwarbaarheidsaanduidingen, stijlregisteraanduidingen); biografische gegevens van personen die hun naam aan het trefwoord hebben gegeven; synoniemen; zie ook-verwijzingen; meervoudige opname van veel trefwoorden als hoofd- en subtrefwoord voor snellere naslag. v
De compacte Pinkhof is hiermee een ander woordenboek geworden dan zijn grote broer: minder trefwoorden, minder diepgang in omschrijvingen, minder informatie maar wel het aangewezen woordenboek voor de gebruiker die snel en goedkoop toegang wil hebben tot een schat aan medische termen en die tegelijkertijd weet dat meer termen en meer informatie te vinden zijn in Pinkhof Geneeskundig woordenboek (boek, cd-rom, pda, on-line). Voor anatomische naslag raden wij de volgend titels aan: Prometheus Anatomische atlas (drie delen) Sobotta Atlas van de menselijke anatomie (twee delen) Gilroy, Anatomische atlas (eendelige versie van de Prometheus-atlassen) Feneis, Geïllustreerd anatomisch zakwoordenboek De gebruiker vindt vertalingen van medische vaktermen in het Engels in de nieuwe uitgave Pinkhof Medisch Engels (2009, boek, pc-editie). Controle van de spelling van medische termen op de pc is mogelijk met Pinkhof Medische spellingcontrole (2010). Van beide digitale uitgaven wordt een kosteloze probeerversie aangeboden op de website www.pinkhof.nl. Al deze titels zijn uitgaven van Bohn Stafleu van Loghum. Een volledig en foutloos naslagwerk is een onbereikbaar doel, al streeft de redactie uiteraard voortdurend naar verbetering van de inhoud van Pinkhof Compact medisch woordenboek en Pinkhof Geneeskundig woordenboek. Suggesties voor opname of juist verwijdering van nieuwe resp. verouderde trefwoorden en voor aanvullingen in omschrijvingen zijn dan ook welkom. Deze kunnen worden gemaild naar pinkhof@bsl.nl of per brief naar de uitgeverij worden gezonden. Houten, mei 2010 de redactie: Jannes van Everdingen (hoofdredacteur) Arnoud van den Eerenbeemt www.bsl.nl www.pinkhof.nl Pinkhof houdt woord vi
A A 1 bloedgroep uit het ABO-systeem; 2 ampère. A. (verloskunde) achterhoofdsligging; A.a.l.a. = achterhoofdsligging, met achterhoofd linksachter; A.a.a. = achterhoofdsligging met achterhoofd achter. A 2 tweede aortatoon. a atto- = 10-18 ; 1 ag = 1 attogram = 10-18 gram. a- voorvoegsel in woordverbindingen met de betekenis niet, geen, zonder. a. 1 zie arteria; 2 (verloskunde) achterhoofd, achter; vb. A.a.l.a. AA (cardiol.:) aneurysma aortae zie aortaaneurysma. Aa. aangezichtsligging; vb. Aa.k.l.a. aa (ana partes aequales) van elk evenveel (rec.). AAA abdominaal aorta-aneurysma, aneurysma aortae abdominalis. aambeeld zie incus. aambeien zie hemorroïden. aandachtsstoornis stoornis i.h. richten en vasthouden v.d. aandacht; kernsymptoom v.h. delier. aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit stoornis waarbij het leren en de omgang met anderen ernstig wordt belemmerd door aandachtsproblemen, impulsiviteit en overactiviteit (ook wel hyperactiviteit genoemd); ontstaat meestal i.d. kinderjaren en blijft daarna vaak bestaan; vroeger wel minimal brain damage/dysfunction (MBD) genoemd, maar dit bredere begrip wordt wegens onduidelijkheid niet meer gebruikt; de meest gangbare aanduiding in Nederland is het Engelse synoniem attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD). aandeel (statist., epidemiol.) zie proportie. aandoening arbeidsgebonden ~ ziekte die het gevolg is v.h. uitoefenen van bepaalde arbeid. werkgerelateerde ~ zie arbeidsgebonden ~. aangeboren zie congenitaal. aangeboren afwijking afwijking, genetisch of niet-genetisch bepaald, die reeds bij de geboorte aanwezig is; behoeft nog niet manifest te zijn. aangekleurd bewerkt volgens een kleuringsprocedé. aangeleerde hulpeloosheid gedrag bij depressieve patiënt waarbij deze niet meer probeert zijn omgeving en/of situatie te veranderen of te beïnvloeden omdat hij daartoe geen mogelijkheid ziet. aangezicht facies [L], prosopon [G]. aangezichtsbeenderen de 14 beenderen die de aangezichtsschedel vormen. aangezichtsmasker masker dat over mond en neus past, toegepast bij beademing. aangezichtsspleet groeve i.h. gelaat tijdens de embryonale ontwikkeling; verdwijnt gewoonlijk, maar kan pathologisch voortbestaan als hazenlip e.d. aangezichtsverlamming zie facialisparalyse. aangifteplicht verplichting tot het aangeven (melden) van bepaalde besmettelijke ziekten (nl. de A-, de B- en de C-ziekten) aan de GGD; dit geldt o.a. voor polio, kinkhoest, meningokokkenziekte en legionellose; de GGD geeft de melding door aan de landelijke inspectie. aanhoudend zie persisterend, chronisch. aannemelijkheidsverhouding zie ratio likelihood ~. aanpassingsmechanisme anatomische en/ of fysiologische verandering als aanpassing aan een wijziging i.h. externe of interne milieu. www.pinkhof.nl Engelse vertaling? Pinkhof Medisch Engels
aanpassingsstoornis 12 aanpassingsstoornis tekortschieten v.d. normale aanpassing aan een aantoonbare psychosociale stressor, waardoor verstoring i.h. beroepsmatige of sociale functioneren optreedt. aanpassingssyndroom zie aanpassingsstoornis. aanrakingszin het vermogen om lichte aanraking waar te nemen. aanranding iemand dwingen tot lichamelijk contact en seksuele handelingen (zonder penetratie). aanspanningstijd de korte beginfase v.d. systole waarin de hartkleppen al zijn gesloten, maar de spiercontractie nog niet begonnen is. aanspanningswarmte de warmte die vrijkomt bij een aanhoudende isometrische spiercontractie. aanspraak recht op bepaalde zorg ter voorkoming van ziekten of op behandeling, verpleging of verzorging. aansprakelijkheid het tot schadevergoeding kunnen worden aangesproken op grond v.e. wettelijke regeling. aanstellingskeuring medische keuring i.v.m. het aangaan en wijzigen v.e. arbeidsverhouding. aanval plotselinge en veelal kortstondige verergering van symptomen v.e. ziekte. adversief~ epileptisch insult waarbij (althans i.h. begin) hoofd en ogen, soms ook de romp, naar rechts of links worden gedraaid. atone ~ zie val~. complex-partiele ~ aanval die optreedt bij focale epilepsie, gekenmerkt door een gedaald bewustzijn, vreemde gewaarwordingen en onwillekeurige handelingen, zoals doelloos friemelen of rondlopen, met achteraf amnesie voor een deel v.d. aanval dan wel tijdens de aanval een inprentingsstoornis. contraversief~ epileptisch insult waarbij althans i.h. begin hoofd en ogen, soms ook de romp, v.d. haard af worden gedraaid. hart~ zie myocardinfarct. ipsiversief~ epileptisch insult waarbij hoofd en ogen, soms ook de romp, i.d. richting v.d. haard worden gedraaid. koliek~ zie koliek. malaria-~ zie malaria. migraine~ zie migraine. paniek~ duidelijk omschreven, beperkte periode van plotseling optredende intense angst, gepaard gaande met lichamelijke symptomen als hartkloppingen, zweten en daarnaast met cognitieve verschijnselen zoals angst om dood te gaan. psychomotorische ~ zie status complex partiële ~ epilepticus. tonisch-klonische ~ epilepsieaanval met peracuut bewustzijnsverlies en tonische spierkramp van alle spieren, gevolgd door een korte periode met klonische trekkingen en tot slot postictaal coma. transiënte ischemische ~ (TIA) kortdurende, voorbijgaande aanval van neurologische uitvalsverschijnselen die worden veroorzaakt door een tijdelijke, focale stoornis i.d. bloedvoorziening v.d. hersenen; in recente definities (2006) wordt de klassieke grens van 24 uur niet meer aangehouden. transitoire ischemische ~ zie transiënte ischemische ~. uncinatus~ vorm van jacksonepilepsie door verweking v.d. gyrus uncinatus (= uncus). val~ epileptische aanval die wordt gekenmerkt door plotseling verlies v.d. tonus waardoor een val optreedt. voorbijgaande ischemische ~ zie transiënte ischemische ~. vreet~ zie binge-eating. aanvalsvrije periode periode waarin geen aanvallen meer voorkomen v.d. aandoening waar iemand aan lijdt. aanwijzing tegen~ zie contra-indicatie. aars zie anus. aarsmade zie Enterobius vermicularis. AAT zie aneurysma aortae thoracalis. AB0 (AB-nul) zie bloedgroep ABO-~systeem. ab- weg van, van... af. abacterieel zonder aanwezigheid of invloed van bacteriën; NB: niet verwarren met steriel : een virusmeningitis is bijv. abacterieel. abacteriële meningitis zie meningitis. A-band het deel v.e. contractiele eenheid (sarcomeer) in spiervezels dat uit parallel gerangschikte dikke filamenten bestaat. ABBE (aandoeningen aan het bewegingsapparaat in de bovenste extremiteit) zie repetitive strain injury. ABCD-schema ademweg, ademhaling (breathing), circulatie en pupilreacties (disability). abcederen het necrotiseren en verweken v.e. ontstekingsinfiltraat waarbij een met etter gevulde ruimte ontstaat. abces plaatselijke ophoping i.e. niet-gepreformeerde ruimte van pus a.g.v. afsterving en vervloeiing van weefsel, gewoonlijk veroorzaakt door een pyogene bacterie. ~ van uitgebreider in Pinkhof Geneeskundig woordenboek www.pinkhof.nl
13 aberratie Bezold zie Bezold bezoldabces. abscessus calidus zie warm ~. abscessus congestionis zie verzakkings~. abscessus subphrenicus zie subfrenisch ~. amoebenlever~ i.d. lever gevormd abces bij amoebiasis a.g.v. infectie met Entamoeba histolytica. boordenknoop~ oppervlakkig abces dat door een nauw kanaal is verbonden met een dieper gelegen abces. brodie~ omschreven, chronische, centrale osteomyelitis i.d. lange pijpbeenderen. desault~ koud abces dat optreedt bij bottuberculose. douglas~ ophoping van pus in excavatio rectouterina. eileider~ ophoping van pus i.e. afgesloten eileider, veelal voorafgegaan door een salpingitis. fixatie~ obsolete vorm van therapie waarbij men door inspuiting van terpentijn een steriel abces teweegbracht, dat afleidend zou werken op ontsteking of bloedvergiftiging. hersen~ abces i.d. hersenen, veelal veroorzaakt door streptokokken. koud ~ tuberculeus abces. lever~ intrahepatische begrensde etterophoping i.e. niet-gepreformeerde ruimte. long~ abces i.d. long. metastatisch ~ op afstand v.e. primaire haard ontstaand abces, door vervoer van pyogene bacteriën via het bloed. munro~sen microscopisch zichtbare, leukocytaire infiltraatjes i.h. stratum corneum bij psoriasis. neusseptum~ ontsteking v.h. kraakbenige neustussenschot, soms v.h. benige septum met destructie v.h. neustussenschot. pancreas~ ophoping van pus en necrotisch materiaal in of net buiten de alvleesklier, met blijvende hoge koorts, ernstige pijn i.d. bovenbuik en een achteruitgang i.d. algemene toestand v.d. patiënt; treedt als complicatie op v.e. acute pancreatitis. paranefritisch ~ ettervorming i.h. retroperitoneale vetweefsel. pautriermicro~ ophoping van lymfo- en histiocyten i.h. stratum spinosum v.d. huid, bij mycosis fungoides. pericolisch ~ intra-abdominaal abces i.d. pericolische weefsels, bijv. t.g.v. een peridiverticulitis. perinefritisch ~ abces tussen de nier en het nierkapsel, veelal een complicatie v.e. gevorderde chronische ontsteking. periproctitisch ~ een bij of om het rectum ontstaan abces. peritonsillair ~ etterige ontsteking v.h. bindweefsel rondom de tonsillen, veelal optredend na tonsillitis. psoas~ typische vorm van tuberculeus verzakkingsabces bij spondylitis tuberculosa v.d. onderste borst- en bovenste lendenwervels. retrofaryngeaal ~ zeldzame abcesvorming v.d. retrofaryngeale klieren, meestal na een acute faryngitis of bij een peritonsillair abces. subareolair ~ abces aan de rand v.d. tepelhof; meestal chronisch. subfrenisch ~ etterophoping vlak onder het middenrif, meestal boven de maag of de lever. tandwortel~ aan de wortelpunt v.e. tand of kies ontstaan abces. tuberculeus ~ zie koud ~. verzakkings~ opgehoopte tuberculeuze etter die zich langs spieren en fasciën een weg zoekt naar een plaats waar wat meer ruimte is. warm ~ abces t.g.v. acute (veelal plaatselijke) ontsteking. wortelpunt~ zie tandwortel~. abdomen buik. burst ~ [E] zie platzbauch. abdominaal betrekking hebbend op, behorend tot, via de buik. abdominaal spierverzet zie défense musculaire. abdominale circumferentie (AC) buikomvang v.d. foetus, gemeten d.m.v. echografie. abdominalis vb. typhus abdominalis, ostium abdominale. abdominis gen. van abdomen. abdomino- voorvoegsel in woordsamenstellingen met de betekenis via of m.b.t. de buik. abducens afvoerend, wegtrekkend; vb. nervus abducens. abduceren v.d. middellijn af bewegen, in geval v.e. arm of been v.d. mediaanlijn af, in geval v.e. duim of pink v.d. middellijn v.d. arm af. abductie 1 de beweging v.h. abduceren; 2 de stand die na het abduceren bereikt is. abductor een spier die abduceert. abductus geabduceerd, v.d. middellijn af staand; vb. pes abductus. ABEP (auditory brainstem-evoked potentials) zie potentiaal brainstem-evoked auditory potential. aberrans afdwalend, afwijkend; vb. vas aberrans. aberratie 1 afdwaling, afwijking; 2 somatisch: abnormale ligging v.e. lichaamsdeel; vb. aberratio testis; 3 psychische afwijking; vb. aberratio mentis; 4 (optiek) chromatische a-ie (afwijking door kleurschifting), sferische a-ie (afwijking door kromming www.pinkhof.nl Engelse vertaling? Pinkhof Medisch Engels
men onderscheidt in hoofdzaak: 1) abortus completus (complete a., waarbij vrucht, vruchtzak en decidua intact zijn uitgedreven); 2) abortus imminens (dreigende abortus); 3) abortus incipiens (in gang zijnde abortus); 4) abortus incompletus (onvolledige a., waarbij resten v.h. zwangerschapsproduct i.d. baarmoeder zijn achtergebleven, veelal placentaresten); 5) habituele abortus (drie of meer achtereenvolgende spontane abortussen); 6) tubaire abortus, waarbij het zwangerschapsproduct zich i.d. tuba uterina bevindt (extra-uteriene graviditeit, EUG) en dit uit de ampulla tubae naar de buikholte wordt uitgedreven; 2 door een medisch bevoegde persoon kunstmatig (volgens de kunst) opgewekte (iatrogene) abortus; bij vroegtijdige abortus (<50 dgn na laatste menstruatie, < 3 wkn. over tijd) geeft men meestal de abortuspil (mifepriston), die ervoor zorgt dat het embryo v.d. baarmoedermond loskomt; daarna worden met misoprostol weeën opgewekt, waarna een miskraam op gang komt; een gravida in Nederland moet vijf dagen bedenktijd in acht nemen; risico van complicaties (o.a. door curettage): uterusperforatie, bloeding, infectie, verkleving v.h. cavum uteri (syndroom van Asherman); NB: term abortus zonder toevoeging betreft strikt genomen spontane abortus ( miskraam ), maar wordt in toenemende mate in algemeen spraakgebruik onder zowel artsen als leken geassocieerd met abortus provocatus lege artis (APLA). ~ completus complete a., waarbij vrucht, vruchtzak en decidua intact zijn uitgedreven. ~ imminens dreigende abortus. ~ incipiens toestand waarbij de abortus (uitstoting) v.d. foetus is ingetreden. ~ incompletus onvolledige a. waarbij nog resten i.d. baarmoeder achtergebleven zijn. ~ provocatus lege artis (APLA) abortus die kunstmatig en lege artis ( volgens de regelen der kunst ) wordt opgewekt door een daartoe bevoegde persoon met inachtneming v.d. desbetreffende behandelrichtlijnen; kan o.a. d.m.v. zuigcurettage; NB: de term abortus betreft strikt genomen spontane abortus (miskraam), maar wordt in algemeen spraakgebruik geassocieerd met abortus provocatus lege artis (APLA). ~ provocatus non lege artis abortus provocatus die wordt uitgevoerd door een onaberratus 14 v.h. lensoppervlak). sferische ~ afwijking v.e. gekromd brekend oppervlak, zodat de stralen die er van uitgaan, niet in één punt samenkomen. aberratus afgedwaald; vb. struma aberrata. A-bèta-2M-amyloïdose zie amyloïdose. abfractie (tandheelkunde) kleine wigvormige glazuurdefecten rondom de tandhals van premolaren en molaren i.d. onderkaak a.g.v. knarsen. ABI (Ankle Brachial Pressure Index) zie index enkel-arm~. abiose onvatbaarheid voor het leven, vroegtijdige dood door bij de geboorte reeds bestaande gebrekkige voedingstoestand. abiotrofie zie abiose. ablatie 1 (chir.:) het chirurgisch verwijderen van een gezwel of een lichaamsdeel; 2 (pathol.:) loslating v.e. orgaan of lichaamsdeel, bijv. a. placentae, a. retinae. ablatio mammae zie mastectomie. ablatio placentae zie abruptio placentae. ablatio retinae loslaten v.h. netvlies door netvliesscheur, gezwel, trauma of tractie vanuit het glasvocht. cryo~ katheterablatie d.m.v. weefselbevriezing. katheter~ behandeling v.e. hartritmestoornis die niet op medicatie reageert; hierbij wordt een katheter via de arteria of vena femoralis naar het hart opgeschoven en naar de plek geleid die de normale prikkelwerking v.h. hart verstoort; doel is onderbreking v.e. elektrisch circuit of uitschakeling v.e. prikkelvormend focus. radiofrequente ~ (RF-ablatie) ablatie met gebruikmaking v.e. speciale katheter die m.b.v. radiofrequente stroom sterk wordt verhit. regmatogene ablatio retinae meest voorkomende vorm van netvliesloslating, ontstaan t.g.v. een scheur in (de periferie van) het netvlies. ablatief vernietigend, uitschakelend, chirurgisch door excisie of anderszins. ABLB-test zie test balans~. abortief onvolkomen ontwikkeld. abortivum 1 middel om een ziekte te couperen, dus te zorgen dat de ziekte slechts onvolledig tot ontwikkeling komt; 2 middel tot het opwekken v.e. miskraam. abortivus abortief, onvolkomen ontwikkeld; vb. variola abortiva. abortus 1 spontane expulsie v.e. embryo (inclusief lege vruchtzak en mola) of een foetus met gewicht <500 gr. (zwangerschapsduur van ca. 20-22 wkn.); indeling: uitgebreider in Pinkhof Geneeskundig woordenboek www.pinkhof.nl
Pinkhof Compact medisch woordenboek redactie Jannes van Everdingen (hoofdredacteur) Arnoud van den Eerenbeemt Pinkhof Geneeskundig woordenboek, al bijna een eeuw lang ongeëvenaard als toonaangevend naslagwerk voor medische professionals en studenten geneeskunde, heeft nu een compacte editie. Pinkhof Compact medisch woordenboek, vakinhoudelijk en taalkundig natuurlijk even betrouwbaar, is geschikt voor een snelle naslag tijdens college, op de werkvloer of onderweg. Deze handzame uitgave telt ca. 42.000 trefwoorden. Zoveel vakkennis op de vierkante decimeter is mogelijk door beknopte omschrijvingen, lexicografische aanpassingen en een nieuw ontwerp. Waar zinvol wordt bij kernbegrippen doorverwezen naar de grote editie voor kennisverdieping. De redactie werkt samen met tientallen gerenommeerde specialisten in Nederland. Wat maakt Pinkhof Compact medisch woordenboek bijzonder? het uitgebreidste medische zak woordenboek in Nederland ca. 42.000 trefwoorden aantrekkelijk geprijsd handzaam formaat actuele informatie in beknopte om schrijvingen nieuwe spelling inclusief Terminologia Anatomica Pinkhof houdt woord Meer informatie op www.pinkhof.nl O Bohn Stafleu van Loghum www.bsl.nl isbn 97890313 8300 9 nur 872 9 789031 383009