Kantoren in cijfers 2013

Kantoren in cijfers 2013 Statistiek van de Nederlandse kantorenmarkt Drs. R.L. Bak

Colofon Samenstelling R.L. Bak Grafische vormgeving en illustraties Kaartbeeld, Scherpenzeel Omslag Atelier van GOG, Amsterdam Fotografie xx: omslag Hollandse Hoogte xx: 4, 8, 24, 28, 40, 48, 54, 60 ISBN/EAN: 978-94-90915-07-0 copyright 2014 - drs. R.L. Bak - Zeist Bronvermelding is verplicht Bestelinformatie Verkrijgbaar bij: NVM Business Fakkelstede 1 3431 HZ Nieuwegein Telefoon: (030) 608 51 85

Woord vooraf Alhoewel deze elfde editie van Kantoren in Cijfers in vergelijking met de uitgave van vorig jaar in haar opzet nagenoeg ongewijzigd is gebleven, moest echter in verband met de geringe beschikbaarheid van gegevens de tabel met huurprijzen van nieuwe kantoorruimte worden weggelaten. Niettemin vertrouwt de auteur erop dat deze publicatie wederom in een behoefte voorziet en dat de bijeengebrachte cijfers het onderzoek en de beleidsvorming op het gebied van kantoren vergemakkelijken. Een woord van erkentelijkheid is verschuldigd aan NVM Business, die de uitgave van deze publicatie opnieuw heeft mogelijk gemaakt. 3 Zeist Drs. R.L. Bak

4

Inhoud Woord vooraf 3 Lijst van tabellen 7 Voorraad 9 Bouwkosten 25 Vraag 29 Aanbod 41 Huurprijzen 49 Beleggingen 55 Rendementen 61 Bijlage Grote gemeenten in Nederland 65 Indeling van Nederland in 66 Corop-gebieden 5 Trefwoordenregister 67

Lijst van tabellen Voorraad 1 Voorraad kantoorruimte per provincie 2 Voorraad kantoorruimte per landsdeel 3 Onttrekking aan de voorraad 4 Nieuwbouw van kantoorruimte per provincie 5 Voorraad kantoorruimte per gemeente Bouwkosten 1 Richtprijzen bouwkosten kantoren 2 Samengestelde materiaal- en loonkosten van nieuwbouw kantoren Vraag 1 Vraag naar kantoorruimte per provincie 2 Vraag naar kantoorruimte per landsdeel 3 Vraag naar kantoorruimte per bedrijfstak/-klasse 7 Aanbod 1 Aanbod van kantoorruimte per provincie 2 Aanbod van kantoorruimte naar leeftijd per provincie 3 Aanbod van kantoorruimte per landsdeel Huurprijzen 1 Gemiddelde huurprijs van bestaande kantoorruimte per landsdeel 2 Gemiddelde servicekosten naar gebouwgrootte 3 Gemiddelde huurprijs van nieuwe kantoorruimte per landsdeel 4 Mediane werkplekkosten in kantoorgebouwen Beleggingen 1 Beleggingen in kantoren per provincie 2 Beleggingen in kantoren naar type belegger Rendementen 1 Gemiddelde bruto aanvangsrendementen van kantoren 2 Rendement op kantoren

Voorraad Als basismateriaal voor de statistiek over de kantorenvoorraad dienen data die zijn verkregen door eigen waarneming, waarbij de grootte van de voorraad alsmede de samenstelling ervan jaarlijks door een plaatselijke inventarisatie per woonkern wordt vastgesteld. Een belangrijk hulpmiddel is de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG), een door het Kadaster beheerde objectendatabase. Alleen kantoorpanden met een oppervlakte boven de 500 vierkante meter worden geïnventariseerd. Als oppervlakte-eenheid wordt het verhuurbaar vloeroppervlak (v.v.o.) genomen. Ultimo 2011 telde Nederland 15.440 kantoorgebouwen. In tabel 5 van deze publicatie zijn uitsluitend die gemeenten opgenomen met een kantorenvoorraad van 10.000 vierkante meter en meer. Tegen de voorraad kunnen ook andere statistische gegevens worden afgezet, zoals het aanbod voor de berekening van de leegstand en de vraag voor de vaststelling van de verhuisdynamiek. Begripsomschrijvingen Kantoor Onder een kantoor wordt verstaan een ruimtelijk zelfstandige eenheid die grotendeels in gebruik is of te gebruiken is voor bureaugebonden werkzaamheden of ondersteunende activiteiten. De definitie van het begrip kantoor als een ruimtelijk zelfstandige eenheid betekent dat kantoren in fabrieken, bedrijfsgebouwen, ziekenhuizen en universiteiten buiten de statistiek worden gelaten. Verhuurbaar vloeroppervlak Dit is het bruto vloeroppervlak minus het constructieoppervlak, de verticale verkeersruimten en de installatieruimten. De omschrijving van het verhuurbaar vloeroppervlak is vastgelegd in de NEN 2580. Als vuistregel kan gelden dat van het bruto vloeroppervlak ongeveer 86 procent verhuurbaar is. Voorraad Met voorraad wordt bedoeld het totaal van leegstaande en in gebruik zijnde kantoren. Ook kantoren die op het moment van registratie nog in aanbouw zijn, worden tot de voorraad gerekend. 9

Voorraad kantoorruimte naar eigendomssituatie 38 37 Huur Koop 62 63 10 2002 2012 Voorraad 29 Voorraad kantoorruimte naar gebouwgrootte 5 5 22 24 20 2002 2012 32 21 19 23 m 2 500-1 000 1 000-2 500 2 500-5 000 5 000-10 000 10 000 en meer Voorraad kantoorruimte naar locatietype 20 16 2 2 18 32 19 33 Kantorenwijk Centrum Woonwijk Bedrijfsterrein Buitengebied 30 28 2002 2012

1 Voorraad kantoorruimte per provincie, 31 december 2004 2006 2008 2010 2012 m ² Groningen 1.166.000 1.170.000 1.191.000 1.247.000 1.226.000 Friesland 886.000 900.000 945.000 974.000 976.000 Drenthe 585.000 610.000 636.000 643.000 643.000 Overijssel 2.187.000 2.267.000 2.352.000 2.404.000 2.453.000 Gelderland 3.710.000 3.876.000 3.987.000 4.084.000 4.164.000 Utrecht 5.519.000 5.734.000 5.924.000 6.024.000 6.097.000 Flevoland 785.000 816.000 894.000 912.000 902.000 Noord-Holland 10.920.000 11.175.000 11.449.000 11.605.000 11.515.000 Zuid-Holland 12.366.000 12.676.000 13.253.000 13.566.000 13.649.000 Zeeland 443.000 455.000 457.000 459.000 459.000 Noord-Brabant 5.155.000 5.326.000 5.434.000 5.480.000 5.482.000 Limburg 1.995.000 2.023.000 2.064.000 2.078.000 2.077.000 Nederland 45.717.000 47.028.000 48.586.000 49.476.000 49.643.000 11 Voorraad Ontwikkeling van de voorraad kantoorruimte 31 december x miljoen m 2 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2004 05 06 07 08 09 10 11 12

Nieuwbouw van kantoorruimte naar eigendomssituatie x 1 000 m 2 800 600 Huur Koop 400 200 12 0 2004 05 06 07 08 09 10 11 12 Voorraad Nieuwbouw van kantoorruimte naar gebouwgrootte x 1 000 m 2 800 700 600 500 400 500-1 000 1 000-2 500 2 500-5 000 5 000-10 000 10 000 en meer 300 200 100 0 2004 05 06 07 08 09 10 11 12 Nieuwbouw van kantoorruimte naar locatietype x 1 000 m 2 800 700 600 500 Centrum Woonwijk Bedrijfsterrein Kantorenwijk 400 300 200 100 0 2004 05 06 07 08 09 10 11 12

2 Voorraad kantoorruimte per landsdeel, 31 december 2004 2006 2008 2010 2012 m ² Noord-Nederland Groningen 922.000 921.000 947.000 993.000 971.000 Leeuwarden 557.500 559.500 572.500 586.500 586.500 Assen 264.000 276.000 288.000 289.000 289.000 Oost-Nederland Apeldoorn 630.000 685.000 690.000 708.500 733.500 Arnhem 1.039.000 1.081.000 1.110.500 1.121.500 1.140.000 Enschede 418.500 419.500 420.500 435.500 448.500 Hengelo 273.000 276.000 280.000 281.000 281.000 Nijmegen 466.500 485.000 488.000 495.000 493.500 Zwolle 693.000 705.000 754.000 770.000 780.500 Midden-Nederland Amersfoort 767.500 813.000 833.500 847.000 851.000 Utrecht 2.315.000 2.466.000 2.566.000 2.629.500 2.723.500 Almere 486.000 502.500 570.500 592.000 587.000 13 West-Nederland Amsterdam 5.747.500 5.887.000 6.058.500 6.108.500 6.076.500 Den Haag 3.841.500 3.908.500 4.138.000 4.169.500 4.164.500 Rotterdam 3.106.000 3.209.500 3.315.000 3.474.000 3.468.000 Haarlemmermeer 1.319.000 1.348.000 1.363.000 1.411.000 1.413.000 Voorraad Zuid-Nederland Breda 687.000 701.000 720.000 707.000 733.500 Tilburg 483.500 461.500 472.500 477.000 477.000 Den Bosch 920.000 935.000 941.000 959.000 972.500 Eindhoven 1.466.000 1.535.000 1.556.000 1.550.500 1.496.000 Heerlen 446.500 451.000 470.000 470.000 433.000 Maastricht 513.500 523.000 516.000 511.500 515.500

3 Onttrekking aan de voorraad 2004 2006 2008 2010 2012 m ² Nederland 110.000 214.000 147.500 242.000 400.500 waarvan Amsterdam 5.500 66.000 21.000 87.000 77.000 Den Haag 13.500 7.000 3.000 5.500 19.000 Rotterdam 13.000 23.000 11.000 10.500 21.000 Utrecht 10.500 12.500 18.000 16.000 12.000 14 Voorraad Onttrekking aan de voorraad x 1 000 m 2 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2004 05 06 07 08 09 10 11 12 Onttrekking aan de voorraad naar bestemming 2004-2012 13 23 2 10 52 Sloop Woningen Hotels Onderwijs Overig

4 Nieuwbouw van kantoorruimte per provincie 2004 2006 2008 2010 2012 m ² Groningen 28.000 8.500 10.000 7.500 3.500 Friesland 9.000 11.500 24.500 17.500 - Drenthe 13.000 12.000 13.000 1.500 - Overijssel 68.500 44.000 65.000 53.500 21.000 Gelderland 43.500 82.000 84.000 53.500 9.000 Utrecht 62.000 90.000 50.000 27.000 39.000 Flevoland 11.000 16.500 8.000 8.000 - Noord-Holland 100.000 273.000 135.500 194.500 73.000 Zuid-Holland 103.500 254.000 322.000 201.000 84.500 Zeeland 5.000 3.000 6.000 2.000 - Noord-Brabant 70.000 151.000 73.000 44.000 49.000 Limburg 24.500 6.500 43.000 29.000 17.000 Nederland 538.000 952.000 834.000 639.000 296.000 15 1990=100 170 160 150 140 Ontwikkeling van de voorraad in de vier grote steden Amsterdam Den Haag Rotterdam Utrecht Nederland Voorraad 130 120 110 100 2004 05 06 07 08 09 10 11 12

Omvang kantorenvoorraad per Corop-gebied m 2 kantoorruimte per inwoner minder dan 1 1-2 2-3 3-4 4 en meer 16 Voorraad 0 50 km

5 Voorraad kantoorruimte per gemeente, 31 december 2012 voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Aalsmeer 32.000 30.620 15 35 Alblasserdam 14.500 19.645 0,75 47 Albrandswaard 28.500 25.100 1,15 68 Alkmaar 380.000 94.505 40 62 Almelo 195.500 72.730 2,70 61 Almere 587.000 195.215 30 78 Alphen aan den Rijn 161.000 72.915 2,20 68 Amersfoort 851.000 149660 5,70 76 Amstelveen 649.000 84..380 7,70 74 Amsterdam 6.076.500 799.280 7,60 80 Apeldoorn 733.500 157.315 4,65 46 Arnhem 1.140.000 149.825 7,60 59 Assen 289.000 67.205 4,30 43 Asten 10.000 16.390 0,60 28 Baarn 88.000 24.275 3,65 71 Barendrecht 104.500 47.370 2,20 55 Barneveld 104.000 53.750 1,95 59 Beek 82.500 16.365 55 65 Bergen op Zoom 104.000 66.285 1,55 48 Berkelland 10.500 44.770 0,25 24 Best 103.500 28.635 3,60 47 Beuningen 11.000 25.325 0,45 75 Beverwijk 55.500 40.070 1,40 58 Binnenmaas 12.500 28.965 0,45 37 Bladel 12.500 19.635 0,65 7 Bloemendaal 10.000 22.195 0,45 40 Bodegraven-Reeuwijk 64.500 32.815 1,95 60 Borne 13.500 21.770 0,60 39 Boxmeer 36.000 28.225 1,30 11 Boxtel 50.500 30.435 1,65 44 Breda 733.500 178.140 4,10 65 Brielle 15.500 16.320 0,95 54 Brunssum 15.000 29.080 0,50 7 Bunnik 98.000 14.565 6,75 61 Bunschoten 24.000 20.315 1,20 38 Bussum 50.000 32.630 1,55 61 Capelle aan den IJssel 489.500 66.025 7,40 87 Coevorden 22.000 35.765 0,60 7 Cuijk 22.000 24.745 0,90 31 Culemborg 82.000 27.680 2,95 49 De Bilt 129.500 42.030 3,10 43 De Ronde Venen 35.000 42.845 0,80 22 Delft 404.500 99.095 4,10 61 Delfzijl 32.500 26.025 1,25 12 Den Bosch 972.500 142.815 6,80 68 Den Haag 4.164.500 505.855 8,25 54 Den Helder 77.000 56.945 1,35 21 Deurne 22.500 31.735 0,70 28 Deventer 368.000 98.580 3,75 63 Diemen 231.500 25.220 9,20 80 17 Voorraad

18 Voorraad voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Dinkelland 12.000 26.055 0,45 19 Doetinchem 142.000 56.415 2,50 45 Dongen 16.000 25.380 0,65 6 Dongeradeel 10.500 24.220 0,45 16 Dordrecht 322.500 188.465 1,70 59 Drimmelen 10.000 26.735 0,35 30 Dronten 18.000 40.680 0,45 47 Druten 11.000 18.205 0,60 44 Duiven 42.500 25.555 1,65 39 Edam-Volendam 11.000 28.755 0,40 17 Ede 255.500 109.825 2,35 68 Eindhoven 1.496.000 218.435 6,85 74 Emmen 115.500 108.390 15 41 Enschede 448.500 158.625 2,85 54 Ermelo 12.500 26.120 0,50 55 Etten-Leur 72.500 42.275 1,70 57 Geertruidenberg 11.000 21.515 0,50 25 Geldermalsen 24.500 26.240 0,95 28 Geldrop-Mierlo 22.000 38.770 0,55 9 Gemert-Bakel 17.000 29.100 0,60 5 Gilze en Rijen 48.500 25.860 1,90 53 Goeree-Overflakkee 19.000 48.260 0,40 7 Goes 104.500 36.970 2,85 45 Gorinchem 137.500 35.130 3,90 50 Gouda 347.000 70.905 4,90 71 Groningen 970.500 195.420 4,95 59 Haaksbergen 13.500 24.320 0,55 23 Haarlem 541.000 153.095 3,55 54 Haarlemmerliede 20.500 5.525 3,70 84 Haarlemmermeer 1.413.000 144.155 9,80 84 Hardenberg 47.000 59.585 0,80 15 Harderwijk 89.500 45.650 1,95 49 Hardinxveld-Giessendam 19.500 17.720 1,10 50 Haren 25.000 18.640 1,35 36 Heemskerk 19.000 39.115 0,50 28 Heemstede 28.500 26.315 1,10 73 Heerenveen 114.500 43.325 2,65 56 Heerhugowaard 102.500 52.895 1,95 46 Heerlen 433.000 88.745 4,90 50 Hellendoorn 19.500 35.745 0,55 15 Hellevoetsluis 14.500 39.085 0,35 28 Helmond 173500 89.025 1,95 54 Hendrik-Ido-Ambacht 18.000 28.640 0,65 36 Hengelo 281.000 80.950 3,45 56 Heumen 15.000 16.455 0,90 46 Hillegom 13.000 20.870 0,60 30 Hilversum 631.500 86.015 7,35 71 Hof van Twente 21.000 35.215 0,60 5 Hoogeveen 72.500 54.875 1,30 39 Hoogezand-Sappemeer 27.500 34.525 0,80 11

voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Hoorn 118.500 71.360 1,65 46 Houten 246.500 48.430 5,10 80 Huizen 83.500 41.445 20 39 Hulst 11.500 27.515 0,40 7 IJsselstein 35.000 34.255 10 63 Kaag en Braassem 21.000 25.715 0,80 54 Kampen 29.500 50.925 0,60 16 Katwijk 34.000 62.690 0,55 23 Kerkrade 71.000 47.195 1,50 70 Krimpen aan den IJssel 29.500 28.855 10 38 Landgraaf 18.000 37.910 0,45 5 Langedijk 14.500 26.900 0,55 41 Lansingerland 55.500 56.505 10 28 Laren 14.500 10.900 1,35 58 Leek 18.500 19.610 0,95 26 Leerdam 13.000 20.720 0,65 37 Leeuwarden 586.500 95.950 6,10 43 Leiden 526.500 119.800 4,40 66 Leiderdorp 65.500 26.745 2,45 28 Leidschendam-Voorburg 297.000 72.590 4,10 55 Lelystad 233.500 75.780 3,10 52 Leusden 168.500 28.970 5,80 52 Lisse 31.000 22.395 1,40 54 Lochem 29.500 33.310 0,90 49 Maassluis 32.000 31.985 10 21 Maastricht 515.500 121.820 4,25 56 Medemblik 28.000 43.250 0,65 29 Meppel 86.000 32.725 2,65 50 Middelburg 150.000 47.525 3,15 19 Midden-Drenthe 10.000 33.420 0,30 5 Moerdijk 42.500 36.625 1,15 38 Molenwaard 10.000 29.190 0,35 5 Montferland 16.500 34.835 0,45 12 Naarden 80.000 17.265 4,65 71 Neerijnen 21.500 12.020 1,80 55 Nieuwegein 507.500 60.895 8,35 83 Nijkerk 104.000 40.355 2,60 51 Nijmegen 493500 166.380 2,95 58 Noordenveld 12.000 31.025 0,40 10 Noordoostpolder 47.000 46.285 10 28 Noordwijk 54.000 25.670 2,10 61 Nuenen, Gerwen en 10.500 22.645 0,45 42 Nederwetten Nunspeet 17.000 26.630 0,65 56 Oegstgeest 25.500 25.155 10 61 Oirschot 10.000 17.925 0,55 28 Oisterwijk 19.000 25.770 0,75 43 Oldambt 39.000 38.750 10 13 Oldenzaal 63.000 32.000 1,95 46 Ommen 13.000 17.315 0,75 5 19 Voorraad

20 Voorraad voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Oost Gelre 21.000 29.875 0,70 24 Oosterhout 130.500 53.685 2,45 56 Oss 130.500 84.860 1,55 44 Oud-Beijerland 34.000 23.440 1,45 42 Ouder-Amstel 104.500 13.250 7,90 92 Overbetuwe 38.500 46.530 0,85 53 Papendrecht 62.000 32.080 1,95 28 Peel en Maas 15.000 43.300 0,35 7 Pijnacker-Nootdorp 22.500 50.455 0,45 21 Purmerend 104.000 79.480 1,30 54 Putten 12.000 23.970 0,50 23 Raalte 27.000 36.485 0,75 17 Renkum 27.000 31.565 0,85 72 Renswoude 12.500 4.895 2,55 5 Rheden 73.000 43.680 1,65 61 Ridderkerk 83.000 45.330 1,85 47 Rijnwoude 13.000 18.575 0,70 79 Rijssen-Holten 42.000 37.610 1,10 14 Rijswijk 882.000 47.370 18,60 69 Roermond 251.000 56.690 4,45 39 Roosendaal 118.500 77.155 1,55 59 Rotterdam 3.467.500 616.295 5,65 79 Schagen 41.500 46.205 0,90 29 Schiedam 225.500 76.215 2,95 61 Schijndel 11.000 23.260 0,45 22 Schouwen-Duiveland 24.500 34.040 0,70 6 Sint-Oedenrode 13.000 17.920 0,75 30 Sittard-Geleen 217.000 94.025 2,30 38 Skarsterlan 21500 27.420 0,80 33 Sliedrecht 79.000 24.390 3,25 58 Slochteren 10.000 15.620 0,65 30 Sluis 11.000 23.885 0,45 5 Smallingerland 107.000 55.455 1,95 45 Soest 61.500 45.510 1,35 48 Son en Breugel 80.500 16.140 50 78 Spijkenisse 79.000 72.375 1,10 45 Stadskanaal 14.500 32.885 0,45 9 Steenwijkerland 26.000 43.435 0,60 36 Stein 26.500 25.430 15 22 Stichtse Vecht 163.000 63.490 2,55 88 Sudwest Fryslan 65.000 82.640 0,80 34 Terneuzen 91.500 54.730 1,65 26 Teylingen 31.000 35.800 0,85 16 Tiel 92.500 41.750 2,20 33 Tilburg 477.000 208.525 2,30 49 Twenterand 19.500 33.970 0,55 5 Tynaarloo 24.000 32.455 0,75 32 Uden 52.000 40.950 1,25 40 Uithoorn 51.500 28.385 1,80 28 Utrecht 2.723.500 321.915 8,45 72

voorraad kantoorruimte m 2 inwoners 1 kantoorruimte per inwoner m 2 aandeel huursector Utrechtse Heuvelrug 106.000 48.090 2,20 55 Valkenswaard 38.000 30.585 1,25 38 Veendam 55.500 27.915 20 31 Veenendaal 178.000 63.030 2,80 73 Veghel 44.000 37.435 1,20 41 Veldhoven 123.500 44.090 2,80 38 Velsen 121.500 67.120 1,80 34 Venlo 242.000 100.160 2,40 46 Venray 49.000 43.040 1,15 14 Vianen 117.000 19.670 5,95 79 Vlaardingen 89.000 70.905 1,25 41 Vlissingen 39.000 44.450 0,90 20 Voorschoten 17.500 24.660 0,70 46 Voorst 11.500 23.725 0,50 21 Vught 33.500 25.565 1,30 43 Waalre 30.000 16.725 1,80 95 Waalwijk 80.500 46.440 1,75 29 Waddinxveen 51.500 25.215 25 64 Wageningen 195.000 37.410 5,20 25 Wassenaar 43.500 25.655 1,70 42 Weert 79.000 48.585 1,65 49 Weesp 74.000 18.150 4,10 67 Westland 100.000 102.700 0,95 45 Weststellingwerf 12.500 25.595 0,50 5 Wijchen 16.500 41.005 0,40 31 Winterswijk 33.500 28.965 1,15 37 Woensdrecht 10.000 21.650 0,45 5 Woerden 220.500 50.345 4,40 78 Wormerland 11.000 15.740 0,70 59 Woudenberg 10.500 12.320 0,85 51 Woudrichem 10.000 14.445 0,70 14 Zaanstad 255.000 149.620 1,70 61 Zaltbommel 86.000 26.955 3,20 72 Zeewolde 16.000 21.260 0,75 34 Zeist 309.000 61.420 55 47 Zevenaar 47.000 32.405 1,45 43 Zoetermeer 641.000 123.090 5,20 68 Zoeterwoude 31.500 8.120 3,90 14 Zuidplas 23.000 40.780 0,55 55 Zutphen 91.000 47.240 1,95 41 Zwijndrecht 91.500 44.610 25 40 Zwolle 780.500 122.560 6,35 69 21 Voorraad (1) Centraal Bureau voor de Statistiek

33 14 16 20 10 000-20 000 20 000-50 000 50 000-100 000 100 000-150 000 150 000-250 000 250 000 en meer Voorraad kantoorruimte naar bouwperiode 31 december 2012 26 14 27 12 voor 1973 1973-1982 1983-1992 1993-2002 2003-2012 21 22 Voorraad Voorraad kantoorruimte met energielabel 10 12 16 12 Huur 22 19 9 23 7 14 19 16 Koop 8 13 A B C D E F G Bron: Agentschap NL; bewerking: Bak

Voorraad kantoorruimte naar gemeentegrootte 33 14 2 16 15 20 Inwoners 10 000-20 000 20 000-50 000 50 000-100 000 100 000-150 000 150 000-250 000 250 000 en meer 23 Gemeenten Voorraad kantoorruimte met de grootste naar voorraad bouwperiode kantoren 31 december 2012 x miljoen m 2 Amsterdam Den Haag 14 27 Rotterdam Utrecht Eindhoven 26 Haarlemmermeer 12 Arnhem Groningen 21 Den Bosch Rijswijk 0 1 2 3 4 voor 1973 1973-1982 1983-1992 1993-2002 2003-2012 5 6 7 Voorraad Voorraad kantoorruimte met energielabel 10 12 16 12 Huur 22 19 9 7 14 23 19 16 Koop 13 8 A B C D E F G Bron: Agentschap NL; bewerking: Bak

Bouwkosten Gemakkelijk hanteerbare kostengetallen waarmee men snel bouwkosten van kantoren kan bepalen, zijn te vinden in de taxatieboekjes van SDU Uitgevers. Daarin wordt een onderscheid gemaakt tussen vierkante kantoren en rechthoekige kantoren. Bij het bepalen van de kosten wordt uitgegaan van normale bouwconstructies, dat wil zeggen draagconstructies met stabilisatiewand, een gevel die voor 30 procent uit gevelopeningen bestaat en een inpandige technische ruimte die 7 procent van het vloeroppervlak voor haar rekening neemt. Verder is vanaf drie verdiepingen rekening gehouden met een dakopbouw voor technische installaties en één of meerdere liften. De technische installaties bestaan onder andere uit een centraal gasgestookte installatie, ventilatievoorziening met verwarming maar zonder koeling, pvcriolering, centrale kracht- en lichtinstallatie inclusief armaturen, brandbeveiliging en inclusief vaste sanitaire voorzieningen. Een betrouwbaar beeld van de kostenontwikkelingen in de bouw geven de BDB-indexcijfers. Deze cijfers al decennialang een standaard voor de bouwwereld worden maandelijks berekend door het Bureau Documentatie Bouwwezen. De BDB-cijfers zijn zogeheten input-indexcijfers. Dat wil zeggen dat wordt uitgegaan van een pakket van vaststaande hoeveelheden materialen, manuren en indirecte kosten. Materiaalprijzen worden verkregen door een halfjaarlijkse materiaalenquête. Bij de berekening van de BDB-indexcijfers voor kantoren wordt uitgegaan van een gebouw van 4600 vierkante meter in drie bouwlagen. Begripsomschrijvingen Bouwkosten Bouwkosten zijn kosten die voortvloeien uit aangegane verplichtingen ten behoeve van de realisering van een bouwproject tot en met de oplevering van het gebouw. Bouwkosten omvatten directe kosten en indirecte kosten en zijn exclusief grondkosten, projectgebonden bedrijfskosten, losse inrichting en bedrijfsinstallaties, bijkomende bouw- en projectkosten en BTW. Directe kosten omvatten bouwkundige werken, inclusief bodemvoorzieningen en paalfundering van 9 meter, gebouwinstallaties en vaste inrichtingen. Indirecte kosten zijn algemene bouwplaatskosten, algemene bedrijfskosten, winst en risico. Netto vloeroppervlakte (nvo) Dit is de bruto vloeroppervlakte minus de oppervlakten van de begrenzende, opgaande scheidingsconstructies zoals muren. 25

1 Richtprijzen bouwkosten kantoren 2012 bvo / m 2 vvo 2013 bvo vvo Vierkante kantoren Drielaags 1.480 m 2 988 1.055 1.085 1.155 1.995 m 2 959 1.015 1.055 1.110 2.595 m 2 921 966 1.015 1.065 Vierlaags 1.385 m 2 1.015 1.100 1.115 1.200 1.970 m 2 985 1.050 1.080 1.150 3.455 m 2 910 955 994 1.045 Vijflaags 4.590 m 2 886 928 970 1.015 26 Bouwkosten Zeslaags 9.800 m 2 830 859 915 948 16.600 m 2 798 819 883 907 Rechthoekige kantoren Drielaags 2.620 m 2 974 1.035 1.055 1.120 3.250 m 2 944 993 1.030 1.080 5.360 m 2 874 906 958 994 Vierlaags 1.480 m 2 1.055 1.145 1.150 1.250 2.290 m 2 998 1.110 1.080 1.200 3.500 m 2 946 1.005 1.030 1.095 Vijflaags 5.415 m 2 906 953 991 1.040 Twaalflaags 9.600 m 2 983 1.035 1.095 1.155 15.715 m 2 973 1.030 1.060 1.120 Bron: SDU Uitgevers; bewerking: Bak

2 Samengestelde materiaal- en loonkosten van nieuwbouw kantoren 2005 januari 2003=100 2007 2009 2011 2013 Januari 105,2 109,6 120,4 126,0 130,8 Februari 105,1 111,6 120,4 126,2 130,7 Maart 105,1 111,7 120,6 126,2 130,7 April 105,5 112,0 119,8 126,9 130,9 Mei 105,3 112,0 120,1 126,9 130,9 Juni 106,0 112,9 120,2 126,9 130,9 Juli 106,2 114,0 120,2 127,1 130,9 Augustus 106,2 114,0 120,4 127,1 130,8 September 106,6 114,0 120,4 127,1 131,1 Oktober 106,6 114,0 120,7 127,3 131,1 November 106,6 113,9 120,8 127,3 131,1 December 106,5 113,9 120,8 127,3 131,2 Jaar 105,9 112,8 120,4 126,9 130,9 27 Bron: Bureau Documentatie Bouwwezen Bouwkosten Bouwkosten 2003=100 140 130 Materiaal Loon 120 110 100 90 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 Bron: Bureau Documentatie Bouwwezen

Vraag In tegenstelling tot de hier gepresenteerde cijfers geven de meeste statistieken ter zake van de vraag maar zeer beperkte informatie; men registreert namelijk uitsluitend de vraag op de vrije markt. In deze publicatie omvat de vraag naar kantoren zowel ruimten die op de vrije markt worden verhuurd en verkocht als gebouwen die door gebruikers zelf voor eigen rekening worden neergezet, de zogenoemde eigenbouw. De vraag wordt geregistreerd in het jaar waarin tussen partijen wilsovereenstemming is bereikt of in geval van nieuwbouw voor eigen gebruik zodra de bouw daadwerkelijk is begonnen. De vraagcijfers die in deze publicatie worden vermeld, zijn totstandgekomen door integratie van gegevens uit verschillende bronnen, waarbij Vastgoedmarkt en PropertyNL als voornaamste bron hebben gefungeerd. Begripsomschrijvingen A-locatie Een A-locatie is een openbaar vervoerlocatie in een stadscentrum, dicht bij een centraal station. In het algemeen is een dergelijke locatie minder goed bereikbaar met de auto en zijn er relatief beperkte parkeermogelijkheden. B-locatie Een B-locatie is een gemengde openbaar vervoerlocatie en autolocatie, gelegen dicht bij een voorstadstation of bij een knooppunt van hoogwaardig openbaar vervoer (metro,sneltram). Een B-locatie heeft vaak een snelle aansluiting op het hoofdwegennet en beschikt over goede parkeermogelijkheden. C-locatie Een C-locatie is een autolocatie aan de rand van de stad met een directe aansluiting op het hoofdwegennet. Een C-locatie is in het algemeen minder goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Nieuwbouw Hiertoe worden gerekend kantoren die niet ouder zijn dan twee jaar en kantoren die nog niet eerder in gebruik zijn geweest. Vraag Onder de vraag wordt verstaan het aantal vierkante meters kantoorruimte dat in gebruik wordt genomen voor kantoordoeleinden. Kantoorruimte die wordt opgenomen ten behoeve van een bestemmingswijziging, zoals bijvoorbeeld voor woningen, wordt niet als vraag meegenomen. Ook contractverlengingen en zogenoemde sale-and-leaseback transacties worden niet tot de vraag gerekend. Vraagcijfers hebben vrijwel altijd betrekking op ruimten van minimaal 500 vierkante meter. Vrije markt Dit is de huur- en koopmarkt waarin projectontwikkelaars, bouwers en beleggers ruimten aanbieden voor veelal nog onbekende gebruikers. 29

Vraag naar kantoorruimte naar eigendomssituatie x 1 000 m 2 2 500 2 000 Huur Koop 1 500 1 000 30 500 0 2005 06 07 08 09 10 11 12 13 Vraag x 1 000 m 2 2 500 2 000 Vraag naar kantoorruimte naar gebouwtype Nieuwbouw Bestaande bouw 1 500 1 000 500 0 2005 06 07 08 09 10 11 12 13 Vraag naar kantoorruimte naar bereikbaarheid 40 35 30 A-locatie B-locatie C-locatie 25 20 15 10 5 0 2005 06 07 08 09 10 11 12 13

23 1 11 8 7 17 23 16 11 2009 2013 27 Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Vraag Belangrijkste naar kantoorruimte keuzecriteria per kantoorgebouw bedrijfstak/-klasse 2008 Moderne ICT-voorzieningen Openbaar bestuur Handel en Industrie Afwerkingsniveau interieur Zakelijke dienstverlening Flexibiliteit indeling Bank- en Uitstraling exterieur verzekeringswezen Automatisering Lage exploitatielasten Transport en Klimaatbeheersing Communicatie Overig Laag energieverbruik Voorzieningen 2005 06 07 08 090 10 1 2 11 3 12 4 135 Belangrijkste keuzecriteria kantooromgeving 2008 6 7 8 9 Bron: NVB/Stogo 31 Vraag Autobereikbaarheid Parkeergelegenheid Bereikbaarheid openbaar vervoer Uitstraling omgeving Nabijheid personeel Uitbreidingsmogelijkheden Nabijheid klanten/relaties Loopafstand winkels 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bron: NVB/Stogo Gemiddelde vloeroppervlakte per werkplek m 2 22 21 20 19 18 17 0 2005 06 07 08 09 10 11 12 Bron: NFC Index

Vraag naar kantoorruimte naar grootteklasse 32 18 19 17 13 28 29 15 17 18 2009 2013 26 m 2 500-1 000 1 000-2 500 2 500-5 000 5 000-10 000 10 000 en meer Vraag Vraag naar kantoorruimte naar landsdeel 15 12 8 2 17 43 11 15 22 2009 2013 55 West Midden Oost Zuid Noord Vraag naar kantoorruimte naar locatietype 17 11 19 3 15 1 50 15 31 2009 2013 38 Kantorenwijk Centrum Bedrijfsterrein Woonwijk Buitengebied

1 Vraag naar kantoorruimte per provincie 2009 2010 2011 2012 2013 m 2 Groningen 62.500 20.000 42.500 16.500 10.000 Friesland 25.500 23.500 10.500 6.000 4.500 Drenthe 11.500 7.500 2.500 1.500 5.000 Overijssel 61.000 72.000 40.500 54.000 67.500 Gelderland 133.500 107.000 116.000 62.000 38.000 Utrecht 275.000 153.000 130.000 119.500 137.000 Flevoland 15.000 14.500 11.000 4.000 10.500 Noord-Holland 287.000 326.500 276.000 314.500 270.000 Zuid-Holland 292.000 351.000 291.000 243.500 273.000 Zeeland 500 3.000 1.000 500 2.500 Noord-Brabant 128.500 147.000 132.000 84.000 101.000 Limburg 30.000 33.000 62.000 42.000 63.000 Nederland 1.322.000 1.258.000 1.115.000 948.000 982.000 33 Vraag

Vraag naar kantoorruimte in Noord-Nederland 34 4 4 9 1 8 4 37 74 40 2009 2013 19 Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig Vraag Vraag naar kantoorruimte in Oost-Nederland 31 4 1 8 9 27 30 3 3 4 17 23 2009 2013 27 13 Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig Vraag naar kantoorruimte in Midden-Nederland 3 9 3 10 12 4 34 43 1 20 10 14 2009 2013 16 21 Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig

Vraag naar kantoorruimte in West-Nederland 23 2 7 8 21 16 23 5 2 2009 2013 8 23 29 18 15 Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig 35 Vraag naar kantoorruimte in Zuid-Nederland Vraag 23 1 11 8 24 17 15 7 17 23 16 11 2009 2013 27 Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig Vraag naar kantoorruimte per bedrijfstak/-klasse 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2005 06 07 08 09 10 11 12 13 Openbaar bestuur Handel en Industrie Zakelijke dienstverlening Bank- en verzekeringswezen Automatisering Transport en Communicatie Overig

Vraag naar kantoorruimte naar eigendomssituatie per provincie 2009-2013 Huur Koop 51 49 36 Vraag 48 52 33 14 12 38 86 88 62 67 24 22 78 36 64 76 14 16 86 84 50 50 0 50 km

2 Vraag naar kantoorruimte per landsdeel 2009 2010 2011 2012 2013 m 2 Noord-Nederland Groningen 61.000 16.500 38.500 13.000 8.000 Leeuwarden 23.500 11.000 500 1.500 1.000 Assen 4.000 4.000 2.500-4.000 Oost-Nederland Apeldoorn 14.500 19.500 43.000 9.500 4.000 Arnhem 56.000 20.000 12.000 21.000 10.000 Enschede 6.500 14.000 8.500 17.500 12.500 Hengelo 14.000 9.500-11.500 1.000 Nijmegen 4.000 20.000 4.500 8.500 13.500 Zwolle 26.000 32.000 9.000 14.000 10.500 Midden-Nederland Amersfoort 53.000 15.000 26.500 14.500 16.000 Utrecht 161.000 84.000 58.000 68.500 69.000 Almere 9.500 14.000 8.000 3.500 8.500 37 West-Nederland Amsterdam 159.000 184.500 185.000 217.000 177.500 Den Haag 87.000 83.000 44.500 64.500 111.500 Rotterdam 62.500 137.000 118.500 59.000 65.500 Haarlemmermeer 49.500 39.500 42.500 37.500 40.000 Vraag Zuid-Nederland Breda 19.500 28.000 21.500 6.000 11.500 Tilburg 4.000 7.500 13.500 13.000 2.500 Den Bosch 39.000 39.000 21.000 25.000 17.500 Eindhoven 21.000 30.500 47.500 22.000 53.500 Heerlen 2.500 1.500 9.000 13.000 5.500 Maastricht 5.000 3.000 28.000 6.000 6.000

Aandeel zakelijke dienstverlening in vraag naar kantoorruimte per Corop-gebied 2009-2013 minder dan 10 10-20 20-30 30 en meer 38 Vraag 0 50 km

3 Vraag naar kantoorruimte per bedrijfstak/-klasse 2009 2010 2011 2012 2013 Industrie 13 14 13 20 13 Bouwnijverheid 3 5 6 3 2 Handel en reparatie 5 5 5 5 4 Transport 1 2 5 3 4 Communicatie 1 2 2 1 2 Bank- en verzekeringswezen 7 12 17 8 8 Financiële zakelijke dienstverlening 6 9 5 4 3 Overige zakelijke dienstverlening 11 14 11 18 21 Automatisering 7 6 5 11 7 Openbaar bestuur 27 15 11 8 17 Onderwijs en gezondheidszorg 8 8 10 9 9 Overig 11 8 10 10 10 39 Vraag