Vooroorlogse woningen Delft

Vooroorlogse woningen Delft Rapportage duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Campagne Steek energie in je woning gemeente Delft KOW - 1 oktober 2012

Colofon Opdrachtgever Gemeente Delft, afdeling Milieu Contact: Pauline van Gijn Bezoekadres: Martinus Nijhofflaan 2 2624 ES DELFT T +31 (0)6 5273 9418 E pvgijn@delft.nl Adviseurs Monumenten + vooroorlogse woningen Gemeente Delft, afdeling Monumenten Contact: Ilse Rijneveld T +31 (0)6 52739102 E irijneveld@delft.nl Adviseur Architectuur + Bouwen KOW CDD Contact: Guido Bekink T +31 (0)70 346 66 00 E guidobekink@kow.nl Nadere informatie Op de website http://www.energieloket.info vindt u specifieke informatie over de campagne Steek energie in je woning!. Tevens vindt u daar informatie over de standaard maatregelen. Voor meer gedetailleerde informatie betreffende ingrepen aan vooroorlogse woningen (en monumenten) kunt u zich wenden tot de adviseurs Monumenten, afdeling Advies, cluster Veiligheid van de gemeente Delft, op werkdagen telefonisch bereikbaar via 14015. Informatie over subsidies vindt u op de website van de gemeente Delft: www.delft.nl/bestaandestad of de website www.energieloket.info A2012336 september 2012 KOW CDD 2 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van KOW CDD. Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.

Vooroorlogse woningen Delft Inhoud 4 4 Inleiding Uitgangspunten maatregelen 5 6 Bouwfysische aandachtpunten Aandachtspunten ventilatie 7 8 9 10 Maatregelen vooroorlogse woningen Combinatie glas- en gevelisolatie Keuze van maatregelen Standaard maatregelen Beschrijving van de maatregelen 11 12 13 Maatregelen ventilatie Verborgen raamventilatie Natuurlijke muurventilatie Mechanische muurventilatie 14 15 16 17 18 Maatregelen aan kozijnen Tochtwering schuiframen Reflecterende glasfolie Isolerende raambekleding Gelamineerd monumentenglas Inhaakkozijn met HR++ glas 19 20 21 Maatregelen aan gevel Reflecterende muurverf Isoleren binnenzijde gevel Isoleren buitenzijde gevel 22 23 Isoleren van daken Isoleren hellend dak Isoleren plat dak 24 Bijlage: Kenmerken vooroorlogse woningen Oorspronkelijke kenmerken Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 3

Inleiding Onder de naam Steek energie in je woning wordt in verschillende Delftse wijken een energiebesparingcampagne uitgevoerd, gericht op particuliere huiseigenaren. De campagne is inmiddels uitgevoerd, of in uitvoering in de wijken: Verzetstrijdersbuurt, Tanthof, Voordijkshoorn, Vrijenban en Wippolder. Wijken in Delft in de eerste uitbreidingsring buiten de stadsmuren kenmerken zich door zowel naoorlogse als vooroorlogse bebouwing. Deze vooroorlogse bouwperiode wijkt qua architectuur, bouwmethodiek en bouwfysisch dermate af van naoorlogse bebouwing dat de gemeente Delft aan KOW heeft gevraagd de kenmerken van deze woningen in kaart te brengen, in relatie tot de te nemen energiebesparende maatregelen en de betrokken eigenaren in de wijk hierover te informeren. Deze werkzaamheden zijn namens KOW medio maart/april 2012 uitgevoerd door Guido Bekink. De uitkomsten zijn medio 2012 tijdens informatie-avonden gepresenteerd aan de eigenaren van de wijken Vrijenban en Wippolder. Op deze avonden zijn tevens de standaard maatregelen toegelicht door Frank Spruit van EREA. Deze rapportage is algemeen van toepassing op de vooroorlogse woningen in Delft, uw individuele situatie kan daarvan afwijken. Uitgangspunten maatregelen Bij het bepalen van de voorgestelde energiebesparende maatregelen aan de vooroorlogse woningen zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd. Vooroorlogse woningen, met uitzondering van monumenten. Gezondheid mens en gebouw Duurzaam (energie en materiaal) Esthetisch (behouden of terugbrengen architectonische kwaliteit) Zonder omgevingsvergunning uitvoerbaar Uitgevoerd in een bewoonde situatie Financieel interessant De maatregelen in deze rapportage zijn bedoeld om inzicht te geven in energiebesparende mogelijkheden en ontwikkelingen op dit gebied in de markt. Hierbij wordt niet gepretendeerd dat de aangegeven maatregelen en/of producten de enige optie zijn. Bij de maatregelen wordt een indicatie gegeven van de reductie van het energieverlies ten opzicht van de bestaande, oorspronkelijke constructie en van de kosten per eenheid (prijspeil zomer 2012). Daar het gebruik en de bouwkundige situatie bij de vooroorlogse woningen zeer divers is dient dit te worden beschouwd als globale richtlijn. Voorbeeld van een schuifraamkozijn vervangen in kunststof zonder veel respect voor de oorspronkelijke architectuur en uitstraling. NB. links is het originele kozijn. 4 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Bouwfysische aandachtpunten Een gezond binnenklimaat is in hoge mate afhankelijk van de vochthuishouding in de woning. Binnen de woning wordt door ademen/transpireren, koken en wassen bij een gezin van drie personen rond de 13 liter water per dag geproduceerd! Een te hoge luchtvochtigheid binnen de woning kan leiden tot schimmel en gezondheidsproblemen. Daarnaast zorgt een hoge luchtvochtigheid voor een hoger energieverbruik omdat er meer energie nodig is om vochtige lucht op te warmen dan drogere lucht. In de regel verloopt het vochttransport van binnen naar buiten. Vochtproblemen, zoals schimmel e.d. zijn dus veelal het gevolg van het vocht in de woning en veel minder het gevolg van bijvoorbeeld doorslaande muren. De warme, vochtige binnenlucht zoekt balans met de koudere, drogere buitenlucht. Dit leidt tot condens. Condensatie is afhankelijk van een aantal factoren: 1. Relatieve vochtigheid in de woning 2. Het temperatuur verschil tussen binnen en buiten 3. Verschil in isolatiewaarde tussen de verschillende bouwdelen (koudebruggen) Het is van belang om de luchtvochtigheid in de woning te beperken. Om condensvorming te voorkomen dient de luchtvochtigheid binnen de woning onder een maximum niveau te blijven, gerelateerd aan de buitentemperatuur. Bij een kamertemperatuur van 20 graden Celsius zijn de volgende waarden van toepassing: Bij een buitentemperatuur van - 10 o C geldt een maximale relatieve vochtigheid van 41% Bij een buitentemperatuur van 0 o C geldt een maximale relatieve vochtigheid van 56% Bij een buitentemperatuur van 10 o C geldt een maximale relatieve vochtigheid van 75% Eigenaren kunnen zelf de luchtvochtigheid in de woning controleren met behulp van een hygrometer. Deze meters zijn ook verkrijgbaar in combinatie met een CO 2 meter. De luchtvochtigheid kan worden beperkt door aanpassen van bewonersgedrag, zoals de was niet binnenshuis te drogen hangen en na het douchen de wanden droogmaken. Daarnaast is het belangrijk om op een goede wijze te ventileren. Onwenselijk en ongezond Voorbeeld van luchtvochtigheids- (hygro-) en CO 2 meter Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 5

Aandachtspunten ventilatie In de vooroorlogse woningen is natuurlijke ventilatie aanwezig. In elke ruimte dient per gevel één ventilatierooster aanwezig te zijn. Om het gevoel van tocht te voorkomen dient dit rooster op 1,8 m boven vloerniveau te worden geplaatst. Afvoer van de lucht gaat via de keuken, toilet en badkamer door de openingen in het ventilatiekanaal naar het dak. De binnenlucht van de gehele woning dient te worden afgevoerd via deze openingen, daarom is het van belang dat de lucht vrij kan stromen. Zorg daarom voor voldoende opening in de deuren naar keuken, toilet en badkamer, door een spleet van 2 cm onder de deur of een rooster. Aandachtspunt is ook de later aangebrachte mechanische ventilatie. Deze ventilatieboxjes in toilet en badkamer, maar ook de afzuigkap in de keuken aangesloten op het ventilatiekanaal belemmeren bij stilstand de natuurlijke ventilatie. Aanbevolen wordt deze ventilatieboxjes te verwijderen of een boxje met een vochtmeter (hygrosensor) te plaatsen. In de keuken kan een extra opening worden aangebracht in het ventilatiekanaal met een drukgestuurde klep, die dichtgaat zodra de afzuigkap aan wordt gezet. Ook is het mogelijk om een z.g. recirculatiekap te plaatsen. Deze is niet aangesloten op het ventilatiekanaal, maar filtert de lucht. Open verbrandingstoestellen als gashaarden, oude CV-ketels en geisers behoeven extra aandacht. Door gebruik van zuurstof en het vrijkomen van koolmonoxide en kooldioxide is een goede ventilatie letterlijk van levensbelang. Geisers zonder rookgasafvoer dienen te worden vervangen, evenals oude CV-ketels met een waakvlam. Alle open verbrandingstoestellen dienen jaarlijks te worden gecontroleerd en het rookgasafvoerkanaal dient regelmatig te worden geveegd. Principe natuurlijke ventilatie keukengeiser; open verbrandingstoestel zonder rookgasafvoer 6 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Combinatie glas- en gevelisolatie In onderstaand schema wordt bij verschillende combinaties van isolerende beglazing en gevelisolatie aangegeven waar de binnenlucht condenseert. De combinaties welke samenkomen in het groene- en blauwe vlak zijn goede combinaties. Combinaties in het rode vlak leiden mogelijk tot condensatie in de gevel. Het schema is afkomstig van de afdeling Bouwfysica van de Gemeente Den Haag, gemaakt in het kader van de Energiebesparingscampagne van de Gemeente Den Haag. KOW heeft voor de Gemeente Den Haag het duurzaamheidsonderzoek verricht, in voorbereiding op deze campagne. NB. Het is gebruikelijk dat de warmteweerstand (het isolerend vermogen) van een constructie wordt uitgedrukt in een Rc waarde en bij glas in U waarde. Omrekenen van de U waarde naar R waarde met de formule 1/U. Bijlage I bij het informatie- en instructieblad Glasisolatie stap 5 Combinaties van de isolatiewaarden van de gevel en van het glas Zie ommezijde voor de toelichting 7 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 7

Keuze van maatregelen Om u als eigenaar te helpen bij de keuze van de juiste maatregelen is onderstaand schema opgesteld. Bij de verschillende maatregelen is er voor de afwegingsaspecten een kleurcode gebruikt: van donker groen naar rood. Hierbij staat donkergroen voor een zeer positieve en rood voor negatieve waardering van het betreffende aspect. Omdat zowel de bouwkundige situatie als de bewoning per (vooroorlogse) woning sterk verschilt moet het schema worden gezien als globale richtlijn. Het schema is opgebouwd conform de Trias Energetica, een drie-stappen strategie voor energiezuinig (ver)bouwen. Stap 1. Beperk het energieverbruik door beperking van de vraag (isoleren en tochtwering). Stap 2. Gebruik duurzame energiebronnen (bodemwarmte, zonne-energie, wind, etc.) Stap 3. Gebruik eindige energiebronnen efficiënt (hoog rendement). Het principe van deze trias is dat stap 1 de meest duurzame stap is en stap 3 relatief de minst duurzame. De met * gemarkeerde maatregelen in het schema zijn standaard maatregelen in de Delftse Energiebesparingscampagne. Deze maatregelen zijn gebaseerd op naoorlogse woningen en kunnen in principe in vooroorlogse woningen worden toegepast. Voor alle isolerende maatregelen en met name het toepassen van HR++ glas, geldt dat deze moeten worden gezien in relatie tot de bouwfysische eigenschappen van de vooroorlogse woningen. Zorgvuldigheid en terughoudendheid is in deze geboden! Goede ventilatie zorgt voor een lagere luchtvochtigheid in de woning waardoor de lucht beter kan worden opgewarmd. Een lagere luchtvochtigheid verbetert comfort en binnenklimaat. ASPECTEN Onderdeel / Maatregel Beperking Comfort Kosten Terug- Overlast Ecologisch locatie (fosiele) aanschaf verdien- uitvoering / duurzaam energie tijd gebruik Beperken energievraag Ventilatie Sleufventilatie kozijn Zelfregelende roosters kozijn* Natuurlijke muurventilatie Mechanische muurventilatie Kozijn Tochtwering (borstel / strips) Reflecterende glasfolie Isolerende raambekleding Monumentenglas Inhaakkozijn met HR++ glas Dichte gevel Reflecterende muurverf Isoleren gevel binnenzijde Isoleren gevel buitenzijde Isoleren gevelpanelen* Kruipruimte Thermo kussens* Isolatie chips* Platdak Isolatie onder de dakbedekking Isolatie op de dakbedekking Hellend dak Isolatie aan de binnenzijde Duurzame energie Installatie Zonneboiler (water)* PV cellen (electriciteit)* Warmte pomp* HRe ketel (met eletr.pwekking)* Effectief energie gebruik Installatie HR107 cv-ketel* 8 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Standaard maatregelen In de Energiebesparingcampagne wordt een aantal standaard maatregelen voorgesteld, gebaseerd op de naoorlogse woningen in de wijken Verzetstrijdersbuurt, Tanthof en Voordijkshoorn, zijnde: Vloerisolatie (kruipruimte isolatie) Spouwmuur isolatie HR++ glas met zelfregulerende ventilatieroosters Isolatie van gevelpanelen HR107 verwarmingsketel HRe ketel (met elektriciteit opwekking) Warmtepomp Mechanische ventilatie unit op gelijk stroom Zonneboiler Zonnepanelen (PV cellen) Het isoleren van hellende- en platte daken is niet opgenomen in de standaard maatregelen. Niet omdat het geen goede maatregel zou zijn, in tegendeel, maar omdat bij veel naoorlogse woningen het dak al is geïsoleerd en omdat het een maatregel is die je ook makkelijk zelf kunt uitvoeren. De installatietechnische maatregelen, HR107 verwarmingsketel, HRe ketel, warmtepomp, zonneboiler en zonnepanelen, kunnen in principe worden uitgevoerd bij zowel naoorlogse als vooroorlogse woningen. Ook uitvoeren van de vloerisolatie is bij de vooroorlogse woningen in principe mogelijk. Hiervoor geldt dat de situatie per vooroorlogse woning zodanig verschillend is en afwijkt van de naoorlogse woningen dat de voorbereiding en uitvoering met grote zorgvuldigheid moet gebeuren. Het komt voor dat bij vooroorlogse woningen uit eind jaren 30 een spouwmuur aanwezig is. Deze is echter dermate smal (ca. 3 cm) en vervuild met specie dat het aanbrengen van spouwmuurisolatie sterk wordt afgeraden, cq. niet mogelijk is. De standaardmaatregelen worden in deze rapportage niet nader omschreven, meer informatie over deze maatregelen vindt op de site van het Energieloket http://www.energieloket.info. Kruipruimte geïsoleerd met 30cm Isolatie-chips Begane grondvloer geïsoleerd met thermokussens Zonnepanelen (PV cellen) Zonneboiler met voorraadvat Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 9

Beschrijving van de maatregelen De voorgestelde maatregelen zijn afgestemd op de vooroorlogse woningen in relatie tot de beschreven aandachtspunten. De maatregelen zijn bedoeld om inzicht te geven in energiebesparende mogelijkheden en ontwikkelingen op dit gebied in de markt. Hierbij wordt niet gepretendeerd dat de aangegeven maatregelen de enige optie zijn. De maatregelen zijn als volgt gegroepeerd: Maatregelen ventilatie Maatregelen aan kozijn Maatregelen aan gevel Dakisolatie Binnen de groep worden de minst ingrijpende en/of energiebesparende maatregelen als eerste behandeld. Per maatregel worden de volgende aspecten benoemd: Product De in de beschrijving aangegeven product/merknaam dient als voorbeeld zonder dat hierbij een voorkeur wordt uitgesproken. Beknopte werkomschrijving In het kader van de duurzaamheid wordt hierbij tevens het materiaal, en het verwijderen van bestaande delen aangegeven. Uitvoering Hierbij wordt aangegeven of de maatregel door (de handige) eigenaar kan worden uitgevoerd of dat de maatregel dermate specialistisch is dat deze dient te worden uitgevoerd door een aannemer cq. gespecialiseerd bedrijf. Uitvoering door de aannemer heeft uiteraard invloed op de kosten. Resultaat in relatie tot energieverbruik Bij het resultaat wordt de vergelijking gemaakt tussen de reductie van het energieverlies ten opzicht van de bestaande, oorspronkelijke situatie. Daar het gebruik en de bouwkundige situatie bij de vooroorlogse woningen zeer divers is dient dit te worden beschouwd als indicatie. Als gevolg van de diversiteit is het tevens niet mogelijk om aan te geven wat de maatregel doet in relatie tot het totale energieverbruik van de woning. Comfort Hierbij wordt aangegeven in welke mate de maatregel invloed heeft op verbetering van uw wooncomfort. Indicatie van de kosten De opgegeven kosten zijn indicatief en ter oriëntatie. Aangegeven wordt de prijs per eenheid, dit kan een stuksprijs zijn of bijvoorbeeld een prijs per m 2. Tevens wordt aangeven of het hierbij gaat om uitvoering door de aannemer of de materiaalprijs bij uitvoering door de eigenaar. De genoemde bedragen zijn inclusief het van toepassing zijnde BTW tarief. In combinatie met Hierbij wordt een advies gegeven om de maatregel in combinatie met andere maatregelen uit te voeren. Dit kan zijn om het resultaat te maximaliseren of om bouwfysische problemen te voorkomen. Meer informatie Tot slot wordt aangegeven waar op internet meer informatie over het betreffende product is terug te vinden. 10 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Maatregelen ventilatie Verborgen raamventilatie Product: Tilmar sleufrooster. Aluminium ventilatie rooster, met los binnen- en buitenrooster. Werkomschrijving: In of boven bestaand bovenlicht (vastraam boven schuifraam) aanbrengen van sleufventilatie rooster. Rooster kan ook worden aangebracht tussen het schuifraam en het bovenlicht. Consequentie van deze toepassing is dat het schuifraam niet meer kan worden geopend. Aanbrengen 1 rooster per kamer (bij een doorlopende kamer 1 rooster in voor- én in de achtergevel aanbrengen). Resultaat: Door een lagere luchtvochtigheid wordt de woning beter opgewarmd Comfort: Een lagere luchtvochtigheid verbeterd comfort en binnenklimaat Uitvoering: Door aannemer, of door de handige eigenaar Indicatie kosten: 230,00 per m incl. BTW bij uitvoering door de aannemer (bijkomend is het plaatselijk schilderwerk) In combinatie met: Maatregel is van toepassing in relatie met isolerende maatregelen en/of het aanbrengen van tochtwering Meer informatie: http://www.tilmar.nl/shop/product/sleufventilatie/tiku-aluminium-sleufroosters Bijlage I bij het informatie- en instructi Verborgen raamventilatie (binnenzijde) Voorbeelden van goede voorzien Verborgen raamventilatie boven bovenlicht (buitenzijde) S r v e Verborgen raamventilatie (principe) Verborgen raamventilatie tussen schuifraam en bovenlicht Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 11 F

volgt een aantal voorbeelden van installaties, waarbij als uitgangspunt geldt dat de afstand Maatregelen ventilatie tussen wand en radiator voor Flexi/Mini ten minste Natuurlijke muurventilatie 17 mm bedraagt, en voor Maxi ten minste 30 mm. ING ten hebben van de t is altijd gen te ontdie geen ronder llaties, fstand ten minste te 30 mm. Product: Spirair Easy-Vent renovatie luchtgeleider, Authentiek gietstalen buitenrooster LUCHTINLAATOPENING BOVEN DE RADIATOR. Werkomschrijving: Achter de radiator wordt een gat in de gevel geboord. Aan de buitenzijde wordt VERTICALE WAND een authentiek gietstalen rooster aangebracht, aan de binnenzijde een kunststof luchtgeleider met filter. FLEXI-G, FLEXI-MK Aanbrengen 1 per kamer (bij een doorlopende kamer 1 rooster in voor- en in de achtergevel aanbrengen) Voorwaarde De afstand tussen de bovenkant van de radiator en de vensterbank moet ten minste 60 mm bedragen. Resultaat: Dit systeem ventileert zonder tocht ; de buitenlucht wordt via de luchtgeleider door de radiator verwarmd. Door een lagere luchtvochtigheid wordt de woning beter opgewarmd. Montage Flexi-G: maak Comfort: in de Een gevelwand lagere luchtvochtigheid boven de radiator verbeterd een opening. comfort en binnenklimaat. Monteer kanaal en gevelrooster. Breng de buigbare Flexi-G van Flexi-G (naar de radiator Uitvoering: Door de aannemer. bovenaf achter de radiator aan en zet hem aan de bovenzijde gekeerde zijde) Voor radiatoren met hoogte vast met Indicatie twee schroeven. kosten: Flexi-MK: 300,00 voor per stuk toepassing incl. BTW. wanneer 300 mm geldt 1) 310 de radiator is gemonteerd op een middelconsole. In combinatie met: Maatregel is van toepassing in relatie met isolerende maatregelen en/of het aanbrengen van tochtwering. Meer informatie: http://www.spirair.nl/producten/easy-vent/index.html LUCHTINLAATOPENING BOVEN DE RADIATOR. SCHUIN LOPENDE WAND FLEXI-SV, FLEXI-SV-MK Voorwaarde De wand boven de radiator loopt schuin naar boven (afgeschuinde wand) Montage Maak in het afgeschuinde deel van de wand een horizontale opening. Monteer kanaal en gevelrooster. Breng de Flexi-SV van bovenaf achter de radiator aan en monteer het bovenste deel van de luchtgeleider over de opening. De Flexi-SV wordt aangepast aan de actuele hoek tussen het verticale en het afgeschuinde deel van de wand. Als de radiator op een middenconsole is gemonteerd, wordt de Flexi-SV-MK Authentiek rooster (buitenzijde) toegepast. 445 mm 445 445 mm Flexi-SV (naar de radiator gekeerde zijde) 1) 410 Flexi-MK (n gekeerde zi radiatoren m 300 mm ge 115 1) 330 Voor radiatore hoogte 300 m 1) 230 Principe LUCHTINLAATOPENING ONDER DE RADIATOR MINI-G 445 mm 445 Voorwaarde De afstand tussen de onderkant van de radiator en de vloer de vensteren opening. Monteer kanaal en gevelrooster. Breng de luchtgeleider moet ten minste 80 mm bedragen. Montage Maak onder de radiator een opening in de gevelwand. e Flexi-G Mini van van onderaf achter de radiator aan Flexi-G en schroef (naar de radiator hem vast. bovenzijde gekeerde zijde) Voor Mini-G (naar de radiator gekeerde zijde). radiatoren met hoogte ing wanneer 300 mm geldt 1) 310 le. Type Flexi-G 1) 410 Flexi-MK (naar de radiator gekeerde zijde) Voor radiatoren met hoogte 300 mm geldt 1) 160 Type Mini-G 1) 260 150 445 mm 120 Mini-G (naar de radiator gekeerde zijde) 12 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 445 mm

Maatregelen ventilatie Mechanische muurventilatie Product: Sonair A+ mechanische ventilatie unit met authentiek gietstalen buitenrooster. Werkomschrijving: Onder het kozijn wordt een gat in de gevel of borstwerings paneel geboord. Aan de buitenzijde wordt een authentiek gietstalen rooster aangebracht, aan de binnenzijde wordt een mechanische ventilatie unit aangebracht. Hiervoor dient een wcd (stopcontact) te worden aangebracht. Aanbrengen 1 per kamer (bij doorlopende kamer 1 in voor- en achtergevel aanbrengen). Resultaat: Door een lagere luchtvochtigheid wordt de woning beter opgewarmd. Nadelig is het electra verbruik van de mechanische ventilatie. Comfort: lagere luchtvochtigheid, reduceert geluid van buiten, filtert de in de woning aanwezige lucht. Uitvoering: Door de aannemer. Indicatie kosten: 1.000,00 per stuk incl. BTW. In combinatie met: Maatregel is van toepassing in relatie met isolerende maatregelen en/of het aanbrengen van tochtwering. aanbrengen mechanische suskast: Meer - boren informatie: gat gevel onder http://www.acousticshop.eu/sonair.html hoek (website - buitenrooster in het met engels) insectengaas - aansluiting binnenzijde afkitten - suskast Innosource Sonair A+ - aansluiten op bestaande of aan te brengen wandcontactdoos 6 al Nieuw rker) 500 of n) schilderen kitten erale wol rd) (conform bestaand) 140 9 Verticale Details doorsnede vertikaal Nieuw principe Schuin (mechanische gat door steens suskast) muur, met aan de binnenzijde de Sonair A+. Maten in mm. Aanzicht binnenzijde, de Sonair A+ naast een radiator opbouw schuin dakschild (dakisolatie+): - bestaande bedekking en dakbeschot - spouw - minerale wol 100mm - dampremmende folie - verend stijl en regelwerk op vilt Duurzame - gipsplaat maatregelen 2x 12,5mm vooroorlogse woningen Delft 13 - gipsplaat 1x 12,5mm tpv wang (pan) - naden afwerken en sausen

Maatregelen aan kozijnen Tochtwering schuiframen Product: Tochtborstel of VR strips (beiden van HappyLift/VanRuysdael). Werkomschrijving: In het bestaande schuifraam wordt aan de zijkanten een uitsparing gefreesd, waarin het borstelprofiel of het VR profiel wordt geplaatst. Resultaat: Door reductie van warmtelekken is er een verbetering van ca. 70% t.o.v. een schuifraam zonder tochtwering. Comfort: Wegnemen van tocht, de schuiframen zijn makkelijker te bedienen (vooral bij de VR strips). Uitvoering: Door de aannemer of de handige eigenaar. Indicatie kosten Tochtborstel: 40,00 per set schuifraam (+ 120,00 door aannemer), bijkomend is het plaatselijk schilderwerk. Indicatie kosten VR strips: 170,00 per set schuifraam (+ 120,00 door aannemer), bijkomend is het plaatselijk schilderwerk. In combinatie met: Het aanbrengen van ventilatievoorzieningen. Door de tochtwering en de ventilatievioorziening wordt de aanwezige luchtverversing gereguleerd. Meer informatie: http://www.happylift.nl/ Tochtborstel Profiel Tochtborstel, gefreesd in het raamhout maten in mm VR STRIPS schuifraamtechniek Positie VR strip bij schuifraam het lichtblauwe staafje is de VR strip Aanzicht VR strip bij schuifraam 14 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Maatregelen aan kozijnen Reflecterende glasfolie Product: Luxasolar, refecterende glasfolie. Dit product is recentelijk op de markt gekomen (KOW heeft nog geen praktijkervaring met dit product). Werkomschrijving: Aan binnenzijde van het bestaande glas wordt de folie aangebracht. De folie kan worden aangebracht bij enkel glas en bij isolerende beglazing uit de jaren 80 (Thermopane). De folie is niet geschikt voor glas-in-lood. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op enkel glas: 57% verbetering (U waarde = 2,5 W/m 2.K). Ten opzicht en bij toepassing op Thermopane: 45% verbetering (U waarde = 1,6 W/m 2.K). Comfort: Koudeval wordt sterk verminderd, de ruimte wordt gelijkmatiger verwarmd. Uitvoering: Door de aannemer (gespecialiseerd bedrijf) Indicatie kosten: 80,00 per m 2 incl. BTW In combinatie met: Niet noodzakelijk, geadviseerd wordt de maatregel te combineren met tochtwering Meer informatie: http://luxasolar.nl/raamfolie/luxasolar-raamfolie.html NB.: Voor dit product is (nog) geen gecontroleerde ISSO kwaliteits- of gelijkwaardigheidsverklaring afgegeven, waardoor de energiereductie (nog) niet kan worden meegewogen in het Energielabel. Principe werking Luxasolar Aanbrengen Luxasolar Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 15

Maatregelen aan kozijnen Isolerende raambekleding Product: Luxaflex Duette Shades. Plisségordijn met aluminium coating reduseerd energieverbruik door stilstaande lucht in de kamers (isolatie) en reflectie. Werkt uiteraard alleen als het gordijn gesloten is. Werkomschrijving: Aanbrengen van Plisségordijn voor het bestaand glas door de eigenaar. Houdt rekening met de bestaande plafondconstructie; bij een origineel stuc-op-riet plafond eerste een houten lat aanbrengen. Het gordijn werkt het beste bij enkel glas en bij isolerende beglazing uit de jaren 80 (Thermopane). Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op enkel glas: 60% verbetering (gesloten gordijnen). Ten opzicht en bij toepassing op Thermopane: 46% verbetering (gesloten gordijnen). Comfort: Koudeval wordt bij gesloten gordijnen sterk verminderd. Uitvoering: Door de eigenaar. Indicatie kosten: 35,00 per m 2 incl. BTW. In combinatie met: Niet noodzakelijk, geadviseerd wordt de maatregel te combineren met tochtwering. Meer informatie: http://www.luxaflex.nl/zonwering/binnenzonwering/duette-shades/ NB.: Voor dit product is geen gecontroleerde ISSO kwaliteits- of gelijkwaardigheidsverklaring afgegeven, waardoor de energiereductie niet kan worden meegewogen in het Energielabel. Luxaflex Duette Shades, rechts met alu. coating Toepassing (werkt op deze wijze niet optimaal!) 16 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft

Maatregelen aan kozijnen Gelamineerd monumentenglas Product: Klassiek glas van Van Ruysdael. Gelamineerd glas met een folie tussen de glasplaten, werkt vooral door reflectie van de folie. Verkrijgbaar in verschillende soorten en diktes, in relatie tot de bouwperiode. Als voorbeeld het type Klassiek glas, isolerend++ aangehouden. Werkomschrijving: Uitnemen van de bestaande beglazing en stopverf. Glassponningen schoonmaken en schilderen, 7,5 mm gelamineerd glas in het bestaande raam plaatsen, afwerken met speciale pasta. Deze beglazing is ook geschikt voor toepassing in stalen kozijnen. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op enkel glas: 43% verbetering (U waarde = 3,3 W/m 2.K). Comfort: Koudeval wordt sterk verminderd, de ruimte wordt gelijkmatiger verwarmd. Tevens wordt het geluid van buiten gereduceerd. Uitvoering: Door de aannemer. Indicatie kosten: 190,00 per m 2 incl. BTW (bijkomend: plaatselijk schilderwerk). In combinatie met: Door het zwaardere glas dient bij de te openen ramen het gewicht worden aangepast (verzwaard). Hiertoe kan ook worden gekozen voor het toepassen balansveren (Happylift, 360,00 per raam incl. BTW). Geadviseerd wordt om de maatregel toe te passen in combinatie met tochtwering en ventilatievoorzieningen. 1990 Meer - informatie: 2000 http://www.vanruysdael.com/glas/item4 2010 -... 50-1970 2010 1970 -... - 1980 Aanzicht klassiek isolatie++ glas Van Ruysdael glas Verticale doorsnedes Bestaand sponning met enkel glas en monumentenglas Doorsnede monumentenglas Set met balansveren Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 17

3 3(a) zijn Bestaand Maatregelen aan kozijnen Kozijn Nieuw Inhaakkozijn met HR++ glas Deze maatregel is door de toepassing van HR++ glas minder geschikt voor ongeïsoleerde vooroorlogse woningen. Product: Houten inhaakkozijn met eventueel een voorzetraam bij glas-in-lood. Kozijn wordt bijvoorbeeld gemaakt door Timmerfabriek Wesselink of Van Schaik Kozijnen. Door een goede kierdichting en glas met een hoge isolatiewaarde kan, bij een integrale aanpak, waarbij ook de gevel, de kruipruimte en het dak wordt geïsoleerd, veel energie worden bespaard. Details vertikaal Bestaand 3 Details vertikaal Nieuw Werkomschrijving: Het bestaande kozijn wordt gedeeltelijk aan de binnenzijde verwijderd, eventuele slechte delen in onderdorpel en stijlen worden vervangen. Aan de binnenzijde wordt (met een glas-in-lood) nieuw houten kozijn met draaikiepraam tegen het bestaande kozijn aan geplaatst. Geheel wordt geschilderd. Er is een variant met vervangen van schuifraam en bovenlicht en een variant waarbij het bovenlicht gehandhaafd blijft. Deze is vooral van toepassing bij bovenlichten met glas-in-lood. Achter het glas-in-lood kan een voorzetraam worden geplaatst. 3 Resultaat: Ten opzichte van enkel glas: 80% verbetering (U waarde HR++ glas: 1,1 W/m 2.K). Comfort: Koudeval wordt sterk verminderd, geluid van buiten wordt gereduceerd, geen tocht. De ruimte - bestaand (naald)hout wordt gelijkmatiger verwarmd. De maatregel is, in combinatie met gevelisolatie, ingrijpend en geeft overlast in de uitvoering. Uitvoering: Door aannemer met ervaring in vooroorlogse bouw. Indicatie kosten: 550,00 per m 2 incl. BTW. In combinatie met: Doordat het HR++ glas een hogere isolatiewaarde heeft dan een ongeïsoleerde gevel, dient de gevel te worden geïsoleerd en dient (Holland er ventilatie Elementen voorzieningen Verweij) te worden aangebracht. 1(a) Meer informatie: http://www.vanschaikkozijnen.nl/kozijnen/inhaakkozijnen 1 4 1 2 2(a) 4 Legenda 4(a) 5(a) - bestaand metselwerk - bestaand natuursteen - nieuw 'intrekkozijn' hardhout - nieuw (naald)hout afwerking - nieuwe geluidwerende beglazing - nieuwe geluidwerende beglazing (achterzet in aluminium frame) 1 1 4 1a 1 PROJECT: ONDERDEEL: 2 3 tikaal Bestaand 5 3(a) Details horizontaal Kozijn Bestaand Nieuw Geluidwering Gemeente Den Haag 2 5 Verticale doorsnede (zijaanzicht) Met bestaande boven- en onderdorpel en bestaand glas-in-lood FORMAAT: GET: raam. Nieuw is het inhaakko- Principedetails schuifkozijn Bestaand en Nieuw schaal: raam. 1:50 en 1:10 12-05-2011 18 Aanzicht inhaakkozijn Met aangegeven de posities van de details 4 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 3 1 2 3 A4 1(a) Details vertikaal Nieuw 5(a) 2 3 Details horizontaal Nieuw (met glas-in-lood) GB zijn met draai-/kiepraam en het SCHAAL: voorzetraam t.p.v. het glas-in-lood DATUM: 2(a) 4(a) 5 Horizontale doorsnede (bovenaanzicht) Met bestaande en aangepaste stijlen en het nieuwe inhaakkozijn met draai-/kiepraam. Renvooi Details vertikaal Nieuw 4 2a Bestaand kozijn PROJECTFASE Nieuw inhaakkozijn VO 1 3a PROJECT NR: R-2008414 D (

Maatregelen aan gevel Reflecterende muurverf Product: Insuladd toeslagstof voor muurverf. Bestaand uit microscopische keramische holle bolletjes. Energiebesparing door reflectie en in beperkte mate door isolatie. Dit product is recentelijk op de markt gekomen (KOW heeft nog geen praktijkervaring met dit product). Werkomschrijving: Insuladd toevoegen aan reguliere muurverf (latex) en aangebracht op de wanden aan de binnenzijde van de buitengevel. Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op een massieve steens muur + betengeling of ongeïsoleerde dunne spouwmuur : 80% verbetering (Rc waarde = 0,65m 2.K/W). Comfort: Beperkt waarneembaar. Uitvoering: Door eigenaar of aannemer. Indicatie kosten: 5,00 per m 2 incl. BTW (bijkomend: muurverf). In combinatie met: Niet noodzakelijk, kan worden aangebracht in combinatie met monumentenglas / glasfolie of als er al isolerende beglazing (geen HR++ glas) in de woning aanwezig is. Meer informatie: http://www.isolerenvanmuren.nl/ NB.: Voor dit product is (nog) geen gecontroleerde ISSO kwaliteits- of gelijkwaardigheidsverklaring afgegeven, waardoor de energiereductie (nog) niet kan worden meegewogen in het Energielabel. Insuladd aangebracht (grijs vlak) Resultaat zichtbaar gemaakt met de thermische camera; het vlak met Insuladd is kouder en houdt meer warmte tegen dan de omliggende delen. Hoe lichter de kleur, hoe meer warmte er verloren gaat. Insuladd Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft 19

Was der Maatregelen Fachmann aan nicht gevel kennt... r(ur)teile Isoleren binnenzijde gevel mmstoffe zur Innendämmung aus Mineralwolle oder expandierten oder trudierten Polystyrolschaumplatten sind bekannt. Ist es jetzt nicht an r Zeit, weiterzudenken Product: und Ytong etwas Multipor Neues Xella, und damp-open Ökologisches cellenbeton. einzusetzen? Dit systeem heeft het grote voordeel ten opzichte van een traditionele geïsoleerde voorzetwand met minerale wol, dampremmende folie en gipskarton platen dat het systeem damp-open is waardoor het gebouw kan blijven ademen. Tevens is de constructie iets dunner en iets goedkoper dan een traditionele voorzetwand. Ytong Multipor Xella is in verschillende diktes verkrijgbaar. neu, unbekannt und keine ahrung mmt nicht! s YTONG Multipor Dämmsystem sich an Decken- und Wandchen bestens bewährt. Unsere ahren en Berater unterstützen Sie Ihrem nächsten Projekt mit NG Multipor. kompliziert zu verarbeiten nz und gar nicht! massiven und formstabilen mm platten lassen sich auch bis en kleinsten Winkel schnell und her ankleben. Werkomschrijving: Verwijderen van de binnenafwerking tot op de stenen binnengevel. Plafond of vloer ter plaatste van de gevel openmaken. Aanbrengen 5 cm open- cellenbeton blokken tegen de gevel. Ter voorkoming van koudebruggen aanbrengen van 3 cm open-cellenbeton blokken tegen de wanden welke haaks op de gevel staan over een lengte van ca. 1 m en aanbrengen steenwolisolatie tussen de vloerbalken in aansluiting op de gevel. De blokken afwerken met kalkfijnpleister, eventueel sausen met een reguliere muurverf. Deze maatregel is ingrijpend en zorgt voor nogal wat overlast! Temperaturen und Feuchteverhält- Resultaat: Ten opzichte van en bij toepassing op steens + betengeling of ongeïsoleerde dunne spouwmuur: 200% verbetering bij 5 cm (Rc waarde = 1,4 m 2 Z-23.11-1501. YTONG Multipor nis sen vermieden und das ohne den.k/w). Uitvoering: Door aannemer met ervaring in vooroorlogse bouw. Indicatie kosten: empfehlenswert 75,00 eingestuft. per m 2 incl. BTW Schadstoffe (bijkomend: sind in YTONG voorbereidende Multipor werkzaamheden en schilderwerk). Ytong Multipor bestimmt zu teuer fft nicht zu! ben den Materialkosten bringen inge Verarbeitungszeiten auch komplizierten Details klare is vorteile. und Allg. bauaufsichtliche Zulassung Mineral dämmplatten wurden vom Deutschen Institut für Bauen und Comfort: Voorkomen van condens in de gevel bij toepassing HR++ beglazing, gelijkmatige verwarming Umwelt (DIBU), ehemals Arbeits- van de woning met lagere temperatuur. gemeinschaft Umweltverträgliches Bauprodukt e.v., mit der Urkunde AUB-XEL-10106-D als biologisch un be denklich und bau biologisch... was ist mit dem Brandschutz? Das YTONG Multipor Dämmsystem bestehend aus Mineraldämmplat- Meer ISOLEREN informatie: VAN ten der GEVELS Baustoffklasse http://www.xella.nl/nl/content/ytong_multipor_1535.php A1 und dem cycelbar! AAN DE BINNENZIJDE Leichtmörtel, ist nicht brennbar. Diese Systemkomponenten bilden im Brandfall keine toxischen Gase und sind daher bestens als Dämmstoff zur Innendämmung von Außenwänden geeignet.... die saugen sich voll ohne Zulassungen Ganz im Gegenteil! fach anfordern! Aufgrund des exzellenten Diffu sionsverhaltens und des kapillaraktiven YTONG Multipor Mineraldämmtte ist ein silikatischer Dämmstoff Gefüges der YTONG Multipor Mineraldämmplatten wird langfristig d verfügt über die Europäische hnische Zulassung ETA-05/0093 Multipor aangebracht eine Feuchteerhöhung bei üblichen Einsatz von aufwendigen Dampfsperren.... und die Entsorgung? Kein Problem! YTONG Multipor muss nicht als Son der müll entsorgt werden. Dämmplatten ebenfalls nicht enthalten. Somit entfallen die üblichen In combinatie Ganz met: einfach! Een integrale aanpak Entsorgungsprobleme met vloer- en dakisolatie, bei Dämm- bij toepassing van HR++ glas, in combinatie met tochtwering en ventilatie-voorzieningen. stoffen. Und noch besser: Die Dämmplatten sind vollständig re- De open structuur van Multipor Innendämmung 5 Verticaal detail (zijaanzicht) gevel t.p.v. verdiepingsvloer en bovendorpel kozijn Horizontaal detail (bovenaanzicht) isolatie naar binnen toe doorgezet 20 Duurzame maatregelen vooroorlogse woningen Delft