29 NOVEMBER 2012 5 MEI 2013 AMSTERDAM EXPO, NAAST STATION AMSTERDAM ZUID Commerciële bijlage Toetanchamon n o m a h c n Toeta IS O A R DE FA D R E E V I GEARR DE EXPO DE ONTDEKKING DE FARAO De internationaal bejubelde tentoonstelling Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten komt voor slechts vijf maanden naar Nederland. Lees mee in het dagboek van Howard Carter, de archeoloog die precies negentig jaar geleden Toetanchamons tombe ontdekte. Ondanks bijna een eeuw van wetenschappelijk onderzoek blijven leven en dood van Toetanchamon nog altijd in nevelen gehuld. www.amsterdamexpo.nl
02 TOETANCHAMON SPECIAL VOORWOORD NOOIT EERDER WAS EEN EXPOSITIE ZO COMPLEET Legendarische farao gearriveerd in Amsterdam In 1922 deed de Britse archeoloog Howard Carter de vondst van zijn leven: het graf van de Egyptische farao Toetanchamon, 3300 jaar oud en volledig intact. Precies negentig jaar later komt de internationale tentoonstelling Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten voor vijf maanden naar Nederland. In Amsterdam EXPO is een exacte reconstructie te zien van de kamers van de tombe, met meer dan 1.000 perfecte replica s van de prachtige schatten die Carter in het graf aantrof. Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten is zonder twijfel de meest complete tentoonstelling over de farao en zijn tombe die ooit is getoond. Je ziet voorwerpen in hun oorspronkelijke context, wat ons veel leert over het dagelijks leven van de farao en de manier waarop de Egyptenaren tegen het hiernamaals aankeken. Er zijn kledingstukken en schoenen, maar ook indrukwekkende schatten, zoals een praalwagen, de troon van de koning en een perfecte replica van het gouden dodenmasker. Exposities over Toetanchamon bestaan meestal uit een klein aantal originele schatten, afkomstig uit zijn graftombe. Deze originele objecten zijn echter enorm kwetsbaar, wat het lastig maakt ze te transporteren en op verschillende plekken in de wereld te tonen. Ook het originele graf in de Vallei der Koningen bij Luxor, is tegenwoordig alleen nog te bezoeken door wetenschappers. De vele zwetende, rondschuifelende toeristen bleken vernietigende schommelingen in de luchtvochtigheid en temperatuur te veroorzaken, waardoor er onherstelbare schade is aangericht aan het prachtig beschilderde gipswerk. Kortgeleden is besloten de tombe te sluiten voor publiek en om een replica van het graf open te stellen. De schatten uit het graf blijven tentoongesteld in Caïro. Toetanchamon zelf is achtergebleven in zijn tombe. De Duitse artdirector Wulf Kohl bedacht Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten, eententoonstelling met meer dan duizend replica s van INDRUKWEKKENDE TENTOONSTELLING OVER ÉÉN VAN DE GROOTSTE ARCHEOLOGISCHE ONTDEKKINGEN schatten van de farao. Deze zijn gemaakt door Egyptische kunstenaars en goedgekeurd door gerenommeerde wetenschappers en egyptologen. De details zijn ingelegd met halfedelstenen, gekleurd glas, ivoor en ebbenhout. Op deze manier blijft het werelderfgoed in Egypte behouden voor toekomstige generaties en kunnen ook bezoekers buiten Egypte de schoonheid van de schatten ervaren. Veel originele schatten zijn nooit in ons land tentoongesteld; reden te meer om deze expositie niet te missen! Niet alleen vanwege het educatieve aspect ook voor kinderen is er een rondleiding, catalogus en een speurtocht - en de esthetische waarde van de schatten, maar ook omdat het een prachtig verhaal is hoe het graf werd ontdekt. Hoe de archeoloog Carter volhardde in zijn zoektocht, terwijl sommige wetenschappers ervan overtuigd waren dat er niets meer te vinden was. Als bezoeker van deze tentoonstelling beleef je de ontdekking alsof je zelf in Carters schoenen staat. Komt dat zien! Olaf Kaper Egyptoloog Universiteit Leiden KOOP NU KAARTEN! amsterdamexpo.nl Praktische informatie Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten is nog tot en met 5 mei 2013 te zien in Amsterdam EXPO. De tentoonstelling is dagelijks geopend van 09.00 tot 19.00 uur. De laatste bezoekers worden een uur voor sluitingstijd binnen gelaten. Amsterdam EXPO is geopend tijdens alle feestdagen. Tickets Het is slim om tickets vooraf online te bestellen. Je krijgt korting en voorkomt lange wachtrijen aan de kassa. De ex- positie heeft een beperkte capaciteit, daarom wordt er ieder half uur een maximaal aantal personen toegelaten. Meer informatie hierover vind je op de site. Online kaarten kosten doordeweeks 16,00 en in het weekend 18,00. Aan de kassa zijn ze een euro duurder. Studenten, senioren en houders van een CJP- of Stadspas krijgen 2,00 korting, voor kinderen en jongeren tot 18 jaar geldt een korting van 6,00. Amsterdam EXPO biedt speciale familietickets aan en heeft aanpaste prijzen voor groepen. Het ideale dagje uit met familie of collega s. Docenten gratis toegang Docenten krijgen na online registratie gratis toegang tot de expositie. Er is een speciale Toetanchamonlesmethode, met opdrachten die voorafgaand, tijdens en na een bezoek kunnen worden uitgevoerd. De expositie is overzichtelijk opgebouwd en leuk en leerzaam voor leerlingen van alle leeftijden. Rondleiding door Egyptoloog In december staat er op verschillende dagen een egyptoloog klaar om u nog meer te vertellen over de legendarische farao. Kosten 7 per persoon per rondleiding (exclusief toegang tentoonstelling), boeken via de site. Maandag 10, 17 en 24 december 11:00 en 13:00 uur Zaterdag 15, 22 en 29 december 14:00 en 16:00 uur Amsterdam EXPO Amsterdam EXPO is te vinden op de Gustav Mahlerlaan 24 in Amsterdam. De expositieruimte ligt op 2 minuten loopafstand van station Amsterdam Zuid, waar treinen, trams, metro s en bussen stoppen. Informatie en kaartverkoop: www.amsterdamexpo.nl. E-mail: bezoek@amsterdamexpo.nl Colofon Dit is een commerciële bijlage bij De Telegraaf. Deze valt niet onder de verantwoordelijkheid van de hoofdredactie. Projectmanager Telegraaf Media Nederland: Charlotte Peetoom, c.peetoom@telegraafmedia.nl Projectmanager Amsterdam Expo: Danielle van den Beemd danielle.vandenbeemd@amsterdamexpo.nl Verkoop: Danielle Smit d.smit@telegraafmedia.nl 04 06 Inhoudsopgave 02 03 04 06 Introductie en praktische informatie Colofon Dagboek van Howard Carter De ontdekking van het graf van Toetanchamon Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten Alles wat je weten moet over de expositie Toetanchamon: de ijdele farao Zijn leven, zijn dood en de mysteries
TOETANCHAMON SPECIAL 03 Uit het dagboek van Howard Carter Vrijdag 27 oktober 1922 Vandaag ben ik vanuit Caïro naar de Vallei der Koningen vertrokken. Woensdag beginnen we daar met de opgraving. Het heeft me heel wat moeite gekost Lord Carnarvon zover te krijgen om na vijf jaar van mislukte opgravingen nog een laatste onderzoek te betalen. Deze keer moet het dus écht raak zijn. Ik ben ervan overtuigd dat het graf van Toetanchamon zich ergens in de Vallei bevindt, we hebben niet voor niets al zoveel voorwerpen met zijn naam gevonden. Nu maar hopen dat áls we zijn graf vinden, het niet net als alle andere graftombes eeuwen geleden al is leeggeroofd door schatzoekers Woensdag 1 november 1922 We zijn begonnen met graven in de buurt van het graf van Ramses VI, dat we eerder al hebben opgegraven. Hier liggen de restanten van arbeidershutten. We hebben besloten die eerst te onderzoeken, wie weet brengen die nieuwe bewijzen aan het licht. Zaterdag 4 november 1922 Ik durf nog niet te hard te juichen, maar volgens mij hebben we een geweldige ontdekking gedaan! Onder één van de hutten die we onderzochten heb ik sporen gevonden van de ingang van een tombe. Het lijkt een uit de rotsen uitgehouwen trap, van het soort dat we wel vaker hebben gezien bij graven van farao s uit de 18e dynastie. Morgen gaan we verder met het verwijderen van het puin, ik heb goede hoop dat we eindelijk beet hebben Zondag 5 november 1922 JA! Het is raak! Het kostte heel wat zweet en tijd, maar toen we alle troep eindelijk verwijderd hadden stuitten we op een deur, de ingang naar een graftombe. En het mooiste van alles: de deur was nog verzegeld. Het graf is dus ongeschonden! Ik kan mijn geluk niet op, na al die jaren van zoeken heb ik eindelijk iets bijzonders gevonden. Of het Toetanchamon is weet ik nog niet. Alles wijst er op dat het graf uit zijn tijd stamt, maar het kan ook van iemand anders zijn. Om daar achter te komen zullen we de grafkamer in moeten. Morgen stuur ik Lord Carnarvon een telegram om te zeggen dat Howard Carter onderzoekt de mummie in zijn sarcofaag. FOTO'S: GRIFFITH INSTITUTE hij zo snel mogelijk moet komen. Ik mag de tombe niet openmaken zolang hij er nog niet is, maar ik houd het bijna niet meer van de spanning! Woensdag 15 november 1922 Wachten duurt lang Maandag 20 november 1922 Eindelijk! Lord Carnarvon en zijn dochter, Lady Evelyn, zijn gearriveerd. We gaan zo snel mogelijk verder met de opgraving. Zondag 26 november 1922 Vandaag was een magische dag. Achter de eerste muur vonden we een gang met een tweede gemetselde muur. Ik maakte daar een klein gat in en hield een kaars naar binnen. Eerst zag ik weinig, maar toen mijn ogen aan het donker gewend waren, kwamen de details tevoorschijn: vreemde dieren, beelden, goud! De schoonheid van de vondst is groter dan ik me ooit heb kunnen voorstellen. Achter mij vroeg Lord Carnarvon opgewonden Kunt u iets zien?. Ja, zei ik. Prachtige dingen. Een deel van de schatten die door de archeologen zijn aangtroffen. We maakten het gat groter, zodat Lord Carnarvon en ik de kamer beter konden bekijken. We vroegen ons af of het een graf was, of een opslagkamer. Tot ons oog viel op een verzegelde deur tussen twee schildwachten, die bewees dat er behalve deze kamer nog meer te ontdekken viel. En ook zagen we opeens dat op vrijwel alle voorwerpen de naam Toetanchamon stond. Er is geen twijfel meer mogelijk: wij hebben het graf van de farao ontdekt! Donderdag 30 november 1922 Vandaag stond er opeens een groep vooraanstaande Egyptenaren bij het graf. Ze wilden even kijken. Ik heb het moeten weigeren, want we zijn nog niet voorbereid op grote groepen. Het is aan mij om ervoor te zorgen dat al deze waardevolle objecten behouden blijven. De pers, de autoriteiten en het publiek moeten dus maar even geduld hebben. Toetanchamon heeft hier meer dan 3250 jaar ongestoord gelegen, we willen zijn geest natuurlijk niet verstoren Dit verhaal is gebaseerd op dagboekfragmenten van Howard Carter, de tekst is niet geschreven door de archeoloog zelf. FOTO'S: GRIFFITH INSTITUTE Howard Carter en Lord Carnarvon Howard Carter (1874-1939) was de zoon van een beroemde kunstenaar, van wie hij leerde tekenen en schilderen. Zo kwam hij in 1891 in Egypte terecht als tekenaar voor een expeditie. Daar leerde hij het vak van archeoloog. Jaren later kwam hij in contact met Lord Carnarvon (1866 1923), een rijke Engelse heer die na een auto-ongeluk naar het warme Egypte vertrok om te genezen. Carnarvon ontdekte een passie voor archeologie en liep Carter tegen het lijf, met wie hij samen op zoek ging naar schatten uit de oudheid. In 1922, toen ze het graf van Toetanchamon vonden, werkten ze al meer dan vijftien jaar samen. Eindelijk werden ze beloond voor hun jarenlange volharding! Howard Carter. FOTO'S: GRIFFITH INSTITUTE
TOETANCHAMON SPECIAL 04 Nu in Amsterdam EXPO: Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten BELEEF DE MAGISCHE ONTDEKKING TROON - Deze troon is hoogstwaarschijnlijk echt gebruikt in de tijd dat Toetanchamon nog klein was. Bijzonder is vooral de afbeelding van de koning die gezalfd werd door zijn vrouw. Zulke intieme afbeeldingen zijn uniek onder Egyptische farao s. Waarschijnlijk heeft Toetanchamon dit idealistische beeld overgenomen van zijn vader, die zich ook in intieme situaties met zijn vrouw Nefertete liet afbeelden. De troon is versierd met bladgoud, zilver, glas en albast, een marmerachtige kalksteen. STRIJDWAGEN - Deze staatslimousine van de koning bestaat uit verguld hout en is één van de zes strijdwagens uit de graftombe van Toetanchamon. De wagen is 2.16 meter hoog. De onderkant is van gevlochten leer. NERGENS ANDERS TER WERELD, ZELFS NIET IN EGYPTE, KUN JE HET GRAF EN DE SCHATKAMERS VAN TOETANCHAMON SAMEN BEKIJKEN Wereldwijd trok de expositie Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten al miljoenen bezoekers. En dat is niet voor niks: zowel Toetanchamons legendarische schatten als de mysteries rond de ontdekking van zijn graftombe spreken nog altijd tot de verbeelding. Vloek Volgens de vloek van de farao zou degene die zichzelf toegang verschaft tot het graf van een farao hiervoor worden gestraft. Het verhaal gaat dat na de opening van de tombe van Toetanchamon enkele medewerkers van archeoloog Howard Carter op vreemde wijze overleden. Ook Lord Carnarvon vond een mysterieuze dood: hij overleed aan de gevolgen van een muggenbeet. Op het moment van zijn dood vielen volgens de verhalen alle lichten in Caïro uit en overleed ook zijn hond in Engeland. Daarnaast werd de geliefde kanarie van Carter doodgebeten door een cobra, de slang die van oudsher bekend stond als bewaker van de farao s Later bleek uit onderzoek dat Lord Carnavon waarschijnlijk overleed aan een bloedvergiftiging en dat de lichten in Egypte destijds wel vaker uitvielen. Hoe het ook zij, de verhalen bieden genoeg inspiratie voor onze verbeelding!
05 TOETANCHAMON SPECIAL Wist je dat SARCOFAAG - De mummie van Toetanchamon werd bewaard in drie in elkaar passende kisten. De binnenste hiervan is gemaakt van 110 kilo goud en daarmee het meest spectaculaire deel van de grafinventaris. De sarcofaag stelt de koning voor als Zonnegod Ra, omdat hij met zijn dood als het ware gelijk is geworden aan deze godheid. De scepters in zijn handen zijn die van Osiris, God van het Dodenrijk. Het is heel bijzonder dat een sarcofaag zo intact is gevonden, aangezien die meestal als eerste door grafrovers werden gestolen. ANUBIS - Anubis was de God van de Balseming. Dit beeld is in het graf gevonden. Zijn blik was gericht op de sarcofaag van Toetanchamon en zijn rug naar zijn ingewanden, die apart zijn gemummificeerd. Anubis stond bewust in deze positie opgesteld om te waken over de resten van de koning. de drie grafkamers met een schaal van 1 op 1 een exacte replica zijn van de originele tombe? Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten eerder al te zien was in onder andere Brussel, Parijs, Barcelona, Zürich en Seoel? er al bijna vier miljoen bezoekers hebben genoten van de tentoonstelling? alle replica s door erkende wetenschappers en egyptologen zijn goedgekeurd en dus bijna niet van echt te onderscheiden zijn? de tentoonstelling bijna 3.000 vierkante meter groot is? het deze maand precies 90 jaar geleden is dat de tombe ontdekt werd? Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten ook interessant is voor mensen die nog niet zoveel weten van het Oude Egypte? De expositie is chronologisch opgebouwd, waardoor de bezoeker direct meenomen wordt in de ontdekking van de tombe en zo langzaam alles te weten komt over de farao en zijn graf. Beroemd FARAO OP JACHT - Op dit beeld staat Toetanchamon afgebeeld terwijl hij met een harpoen op een papyrusbootje stond, jagend op nijlpaarden en krokodillen. Dat hij dit ook echt deed is onwaarschijnlijk, dat was veel te gevaarlijk voor een koning. Wel jaagde de farao waarschijnlijk op leeuwen en vogels. FOTO'S: SEMMEL CONCERTS Toetanchamon is niet zozeer bekend geworden door wat hij tijdens zijn regeerperiode heeft gedaan - hij was immers maar 10 jaar aan de macht, van zijn 9e tot zijn 19e - maar door de ontdekking van zijn ongeschonden graf. Zijn graftombe is namelijk het enige koningsgraf in het Oude Egypte dat nooit is geplunderd en nog steeds was verzegeld toen Howard Carter het ontdekte. Dat kwam omdat tijdens de bouw van de tombe voor Ramses VI hutten voor de arbeiders bovenop de locatie van zijn graf werden gebouwd. Niet voor niets sprak het Britse dagblad The Times in 1922 over de meest spectaculaire ontdekking van de eeuw, en dat is het ook gebleven! Hoogtepunt Leuk voor kids! Eén van de hoogtepunten van de tentoonstelling is het wereldberoemde dodenmasker. Dit masker werd ter bescherming over het hoofd van de mummie geschoven. Het is van massief goud gemaakt en bezet met halfedelstenen. De blauwe strepen op de hoofddoek zijn gemaakt van glas, wat in die tijd nog een heel zeldzaam goed was. Bijzonder is dat het masker een goedgelijkend portret van de koning was, waarschijnlijk gemaakt door de beste kunstenaars van het land. Aangezien Toetanchamon vrij plotseling overleed, waren verschillende voorwerpen uit zijn graf oorspronkelijk bedoeld voor andere koningen. Het masker moet echter in grote haast binnen zeventig dagen gemaakt zijn. Dat is namelijk de tijd die het mummificatieproces in beslag nam. Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten is geschikt voor kinderen vanaf zes jaar. Speciaal voor hen is er een kinderaudiogids beschikbaar in het Nederlands, Engels, Frans en Duits. Er is een leuke kindercatalogus gemaakt, boordevol spannende verhalen en interessante weetjes, en nieuwsgierige jongens en meiden kunnen meedoen met een boeiende speurtocht. Kom met het hele gezin naar Amsterdam EXPO en profiteer van het voordelige familieticket. Ook kinderen onder de zes zijn natuurlijk van harte welkom! Om in de stemming te komen, kun je met dit hiërogliefenalfabet alvast oefenen op je naam schrijven in het Oud-Egyptische schrift.
06 TOETANCHAMON SPECIAL Toetanchamon: de ijdele farao De pracht en praal waarmee Toetanchamon werd begraven doet vermoeden dat hij één van de grootste heersers uit de Egyptische geschiedenis was. Toch wordt hij meestal bestempeld als een vrij onbeduidende koning. Wie was deze jonge farao eigenlijk? En waarom stierf hij zo n vroege dood? Volle lippen, brede jukbeenderen. Licht uitstaande oren en diepliggende, amandelvormige ogen, die met kohl zijn omrand. Zo moet Toetanchamon er ongeveer uit hebben gezien als farao van de machtige 18e dynastie. Pas in 1922 werd zijn laatste rustplaats in het Vallei der Koningen gevonden. Toetanchamons graf is het enige dat vrijwel helemaal ongeschonden is gebleven. Zijn prachtige dodenmasker en de ruim 3.500 voorwerpen en schatten die werden gevonden in de verschillende kamers hebben ervoor gezorgd dat de jonge koning wereldberoemd werd. Maar in werkelijkheid was zijn graftombe voor een farao relatief klein, en moet Toetanchamon gezien zijn leeftijd en gebrek aan ervaring waarschijnlijk een vrij onopvallend heerser zijn geweest. Toetanchamon kwam aan de macht toen hij ongeveer negen jaar oud was. Hij werd geboren rond 1340 voor Christus en was de zoon van koning Echnaton, die getrouwd was met de beroemde Nefertete. Hoogstwaarschijnlijk was echter niet zij de moeder van Toetanchamon, maar Echnatons bijvrouw Kije. Om de familieverhoudingen nog verwarrender te maken, trouwde Toetanchamon met zijn oudere halfzus Anchesenamon. Samen kregen zij twee dochtertjes, die allebei dood TOETANCHAMONS LEVEN EN DOOD BLIJVEN MYSTERIEUS Na een CT-scan in 2005 kon er een levensechte reconstructie van het gezicht van Toetanchamon gemaakt worden. werden geboren. De foetussen van de meisjes werden in kleine kistjes gevonden in de grafkelder. Toetanchamon en zijn vrouw woonden aanvankelijk samen in een paleis in de door zijn vader gestichte stad Achet-Aton, het latere Tell el-amarna. Later verhuisden ze hun regering naar de oude hoofdstad Memphis. Het Egyptische volk had het goed in deze tijd; door de bevloeiing van de Nijl was er voedsel in overvloed. In Toetanchamons graf werden dan ook manden vol fruit, geroosterd brood, honing, wijnkruiken en gedroogd rund- en schapenvlees gevonden. Vermoord of ziek? Tijdens Toetanchamons koningschap heerste veel politieke onrust. Vanwege de jonge leeftijd van de farao was de werkelijke macht in handen van enkele invloedrijke ambtenaren. Toetanchamon hield zich ondertussen bezig met leren, jagen en vissen. Op enkele reliëfafbeeldingen is te zien hoe hij tijdens veldslagen zijn vijanden bruut afslachtte, maar het is maar de vraag of de jonge koning ooit zelf voet op een slagveld heeft gezet. Dat hij stierf door een val van een strijdwagen is dan ook één van de vele mythes rond zijn dood. Uit onderzoek blijkt dat Toetanchamon pas negentien was toen hij overleed. Aan de schimmels op de muren van zijn graf is te zien dat de verf nog nat was toen de kelder werd gesloten, wat vermoedelijk betekent dat hij met grote snelheid is begraven. In de loop der jaren zijn er veel theorieën over zijn vroege dood bedacht en die zijn allemaal weer verworpen. Zo zou hij zijn vermoord door een klap op zijn achterhoofd, stierf hij aan tubercolose, malaria of aan de gevolgen van een infectie die hij opliep na een open botbreuk. Omdat niet duidelijk is welke verwondingen de farao al voor zijn mummificatie had en welke tijdens het balsemen of bij het onderzoek van zijn ontdekker Howard Carter zijn ontstaan, zal dit nooit met zekerheid vastgesteld kunnen worden. Onderzoek naar de mummie De vele onderzoeken, röntgentfoto s en CT-scans die zijn uitgevoerd, hebben ons wel veel andere interessante informatie over Toetanchamon gegeven. Zo bleek een teenkootje aan zijn rechtervoet te ontbreken en had hij links een klompvoet. In zijn graftombe zijn zelfs zo n tachtig orthopedische sandalen gevonden, en 170 wandelstokken die hem moesten ondersteunen tijdens het lopen. Naast veel schoenen had Toetanchamon ook ruim honderd lendendoeken, talloze tunieken, handschoenen en zelfs sokken. Een ijdele koning dus. Inmiddels ligt de schoonheid van de kleine farao verborgen onder een zwarte, gebarsten laag hars en balsem. Hoeveel zijn leven precies betekend heeft en waaraan hij gestorven is, zal waarschijnlijk voor altijd in nevelen gehuld blijven. Maar ijdele Toetanchamon zou het ongetwijfeld fantastisch hebben gevonden dat hij meer dan 3000 jaar na zijn dood wereldberoemd is geworden. NA 3000 JAAR ALSNOG WERELDBEROEMD
TOETANCHAMON SPECIAL 07 De scarabee was het favoriete gelukssymbool en er waren veel sieraden in de vorm van deze kever. Het wel en wee in het Oude Egypte Omdat het er zo warm was, droegen de Egyptenaren vrijwel alleen maar linnen kleding. De Egyptische wevers zijn beroemd om het bijzonder lichte linnen dat zij maakten: het duurste is zo dun dat het bijna doorschijnend is. Voor feesten en belangrijke staatszaken werd de kleding van de farao voorzien van gekleurd borduurwerk. Iedereen droeg oorbellen, ook de mannen. In het graf van Toetanchamon zijn meerdere paren gevonden. De Egyptenaren zagen de mestkever (scarabee) als een heilig dier. De kever staat symbool voor wedergeboorte en het leven dat zichzelf hernieuwt. Het was het favoriete gelukssymbool en er waren veel sieraden in de vorm van een scarabee. Ook in Toetanchamons graf zijn er daar veel van gevonden. Het Oude Egypte was een land met talloze goden. Sommigen, zoals Horus (Hemelgod), Amon (Zonnegod) en Osiris (God van de Onderwereld), werden in het hele land vereerd. Er waren ook lokale goden die slechts in één stad of dorp werden aanbeden. Iedere Egyptische plaats had een hoofdgod of godin voor wie een tempel werd gebouwd. De levensverwachting lag in het Oude Egypte rond de 25. De kindersterfte was hoog en mensen uit de lage klassen overleden jong. Zij hadden minder te eten en moesten harder werken. Veel ouder dan 40 werden ze vaak niet. De rijkeren werden meestal wat ouder. Farao Ramses II werd zelfs ouder dan 90, dat was uitzonderlijk in die tijd. Faraofeiten Toetanchamon heette eigenlijk Toetanchaton, maar om politiek-religieuze redenen werd zijn naam veranderd in Toetanchamon. Dat betekent zoveel als levend evenbeeld van Amon. Zijn troonnaam was Nebcheperoere. Dat betekent heer van de manifestaties van Ra. Toetanchamon heerste van 1333 tot 1323 voor Christus. Hij was acht jaar oud toen zijn vader stierf en hij aan de macht kwam. In de beginjaren kreeg hij daarom veel hulp van adviseurs die ook voor zijn vader Echnaton hadden gewerkt. Onder Toetanchamons regering keerde Egypte terug naar de traditionele religie: de verering van alle oude goden, vooral die van oppergod Amon. Met behulp van de CT-scan van de mummie hebben wetenschappers een levensechte, waarschijnlijk zeer goed lijkende, reconstructie van het gezicht van de farao kunnen maken. Toetanchamon was slank gebouwd en ongeveer 1,68 meter lang. Hij had een beetje een scheve ruggengraat en een klompvoet. Dit beeld is een van de weinige bewaard gebleven portretten van de farao. IN HET OUDE EGYPTE DROEG IEDEREEN OORBELLEN, OOK DE MANNEN De Telegraaf is partner van Amsterdam EXPO
NATIONAL GEOGRAPHIC CHANNEL VERWELKOMT TOETANCHAMON EGYPT WEEKEND Start 22 december vanaf 19.00 uur natgeotv.com/egypt