Bedrijvenschap Harnaschpolder

2017-44605 (BIJLAGE) Bedrijvenschap Harnaschpolder Boekjaar 2016 Accountantsverslag An independent member of Bakŕr Tilly Internationa!

Aan het algemeen bestuur van Bedrijvenschap Harnaschpolder Den Haag, 22 maart 2017 Geachte bestuur, In overeenstemming met de door u verstrekte opdracht hebben wij de jaarrekening over boekjaar 2016 van uw gemeenschappelijke regeling gecontroleerd. De belangrijkste bevindingen naar aanleiding van de controle hebben wij in dit accountantsverslag opgenomen. Bij de jaarrekening 2016 van Bedrijvenschap Harnaschpolder zijn wij voornemens een goedkeurende controleverklaring te verstrekken. Dit verslag van bevindingen doet geen afbreuk aan ons oordeel dat de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de baten en lasten over het boekjaar en de activa en passiva in overeenstemming zijn met het BBV en dat deze in alle van materieel belang zijnde aspecten rechtmatig tot stand is gekomen. Wij bedanken het management en uw medewerkers voor de goede samenwerking bij het verrichten van onze controlewerkzaamheden en de totstandkoming van onze rapportage. Tot het verstrekken van nadere toelichting zijn wij graag bereid. Met vriéndelijke groet, diw A. Wjcntlíjk RA An independent member of Baker Tilly International 2

Inhoudsopgave 1. Accountantscontrole 2. Interne Beheersing 3. Financiële positie en resultaat 4. Overige aandachtspunten 5. Landelijke ontwikkelingen Baker Tilly Berk N.V. contactpersonen : drs A. Ruigendijk RA Parmer a.ruigendijk@bakertillyberk.nļ drs S. Turenhout RA Manager s.tl renhout@bakertillyberk.nl Kantoorgegevens: Baker Tilly Berk N.V. Scheveningseweg 80-82 Postbus 85745 25C8 CK Den Haag T: -31 (0)70 583 90 00 An independent member of Baker Tilly International 3

1. Accountantscontrole 1.1 Opdracht In overeenstemming met de van u verkregen opdracht hebben wij de jaarrekening over boekjaar 2016 van Bedrijvenschap Harnaschpolder gecontroleerd. Bij de uitvoering van onze controlewerkzaamheden inzake de jaarrekening hebben wij de goedkeuringstolerantie gehanteerd in overeenstemming met het Besluit Accountscontrole Decentrale Overheden (BADO). U heeft geen lagere marge vastgesteld waardoor wij het wettelijke kader als uitgangspunt hebben gehanteerd. Hieruit volgt dat wij voor de jaarrekening een tolerantie voor fouten van C 150.000 (l0zo van de totale lasten inclusief dotaties in reserves) hebben gehanteerd en een tolerantie voor onzekerheden van C 450.000 (30Zo van de totale lasten inclusief dotaties in reserves). In dit accountantsverslag worden fouten en onzekerheden gerapporteerd die de door u vastgestelde rapportagetolerantie van C 35.000 (opgenomen in het controleprotocol) overschrijden en worden overige bijzonderheden die van belang zijn voor de behandeling van de jaarrekening door uw bestuur gerapporteerd. 1.2 Grondslagen De accountantscontrole omvat onder meer een onderzoek door middel van deelwaarnemingen, beoordeling van de grondslagen van de financiële verslaggeving en van belangrijke schattingen die bij het opmaken van de jaarrekening zijn gehanteerd. Wij hebben de aanvaardbaarheid van de gehanteerde waarderingsgrondslagen, de consistente toepassing daarvan alsmede de duidelijkheid en volledigheid van de jaarverslaggeving beoordeeld. Uw gemeenschappelijke regeling heeft gedurende 2015 geen wijzigingen doorgevoerd in de keuze of de toepassing van belangrijke waarderingsgrondslagen en verslaggevingsregels, anders dan de wijzigingen die in de BBV zijn voorgeschreven. Wij concluderen dat de gehanteerde waarderingsgrondslagen aanvaardbaar zijn en dat de toepassing daarvan, samen met de in de jaarrekening opgenomen toelichtingen, een getrouw beeld geeft van de financiële positie van uw gemeenschappelijke regeling. An independent member of Baker Tilly International 4

1. Accountantscontrole (2) 1.3 Geconstateerde niet-gecorrigeerde afwijkingen Naar aanleiding van de door ons verrichte werkzaamheden hebben wij geen afwijkingen geconstateerd die de in hoofdstuk 1.1 genoemde rapporteringstolerantie overschrijden. 1.4 Schattingen in de jaarrekening Bij het opstellen van de jaarrekening zijn schattingen gemaakt. Bepaalde schattingen zijn van bijzonder belang door hun Invloed op de jaarrekening en de waarschijnlijkheid dat toekomstige gebeurtenissen significant (kunnen) afwijken van de verwachtingen. Als onderdeel van de controle hebben wij de aanvaardbaarheid van de schattingen beoordeeld. De belangrijkste schatting in de jaarrekening zijn: Belangrijke schattingen Beoordeling Toelichting Juistheid van de grondexploitaties Akkoord Wij kunnen ons vinden in de waardering van de grondexploitaties. Onze bevindingen met betrekking tot de waardering van de grondexploitaties hebben wij toegelicht in paragraaf 3.3. Financiële vaste activa Akkoord Wij kunnen ons vinden in de waardering van de overige vorderingen die onder de FVA zijn gepresenteerd. Onze bevindingen met betrekking tot de waardering van de vorderingen hebben wij toegelicht in paragraaf 3.4. Wij zijn van mening dat het bestuur bij het maken van schattingen consistent heeft gehandeld en kunnen ons hierin vinden. An independent member of Baker Tilly International 5

1. Accountantscontrole (3) 1.5 Goedkeurende controleverklaring Bij de jaarrekening over boekjaar 2016 zijn wij voornemens een goedkeurende controleverklaring te verstrekken voor het aspect getrouwheid en een goedkeurende controleverklaring voor het aspect rechtmatigheid waarvan de oordeelparagraaf als volgt luidt: "Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van zowel de baten en lasten alsmede de balansmutaties over het boekjaar als van de activa en passiva per balansdatum in overeenstemming met het BBV. Voorts zijn wij van oordeel dat de in deze jaarrekening verantwoorde baten, lasten en balansmutaties in alle van materieel belang zijnde aspecten tot stand zijn gekomen in overeenstemming met de begroting en met de relevante wet- en regelgeving waaronder verordeningen van de gemeenschappelijke regeling". An independent member of Baker Tilly International 6

2. Interne beheersing Onze bevindingen met betrekking tot interne beheersing hebben betrekking op onze werkzaamheden in het kader van het beoordelen van de opzet, bestaan en werking van de administratieve organisatie en interne beheersing in 2016. Onderdeel van deze werkzaamheden is het uitvoeren van een review op de uitgevoerde verbijzonderde interne controle. Interne beheersing Naar aanleiding van ons onderzoek naar de interne beheersing van de bedrijfsprocessen zijn wij van mening dat deze voldoet aan de daaraan te stellen eisen. In deze paragraaf geven wij een korte samenvatting van onze algemene indruk omtrent de procedures zoals deze voor het Bedrijvenschap Harnaschpolder van toepassing zijn. Op basis van voorgaand boekjaar waren er geen openstaande issues meer met betrekking tot de door ons gecontroleerde processen. Wij hebben in 2016 echter wel een aantal nieuwe issues geconstateerd die we onder uw aandacht willen brengen: 1. Inkoopprocedure (zie paragraaf 2.1). 2. Afspraken met verbonden partijen (zie paragraaf 2.2). 3. Aanbesteding 2B-diensten (zie paragraaf 4.1). Interne beheersing Geen openstaande issues Openstaande issues met lage of Openstaande issues met hoge gemiddelde prioriteit prioriteit Inkoopproces y Grondexploitatie Monitoring 1 overige processen Automatisering y y y Rechtmatigheid An independent member of Baker Tilly International 7

2. Interne Beheersing - bevindingen # Bevinding Risico Aanbeveling Afsoraken aanvullende diensteverlenina 2.1 Voor een vijftal opdrachten hebben wij vastgesteld dat sprake is van meerwerk ten opzichte van de originele opdracht. In 2 gevallen ging dit om omvangrijke opdrachten. Wij hebben geconstateerd dat dit meerwerk besproken is in het MT, maar niet opnieuw is bekrachtigd. Het gaat hier met name om kosten in verband met meerdere langlopende dossiers. Het risico bestaat dat het Bedrijvenschap onvoldoende grip heeft op de kosten die worden gemaakt door de leveranciers. Gezien de omvang van de kosten die met deze dossiers samenhangen adviseren wij u om specifieke afspraken over de werkzaamheden te maken. De tarieven voor deze opdrachten zijn in een algemeen contract overeengekomen. Afspraken ŲŲrtgrięvęn qęŗnęęnten 2.2 Wij hebben vastgesteld dat de uren van medewerkers van de Gemeente Midden-Delfland en de Gemeente Den Haag worden gefactureerd op basis van de werkelijk geschreven uren. De uurtarieven zijn gebaseerd op een onderlinge afspraak. Wij hebben begrepen dat deze afspraak niet contractueel is vastgelegd. Het risico bestaat dat discussie ontstaat over de gemaakte afspraken met betrekking tot doorbelastingen. Daarnaast bestaat het risico dat de doorbelastingen als niet zakelijk worden aangemerkt. Wij adviseren u om ook voor transacties met verbonden partijen overeenkomsten op te stellen, met hierin de strekking van de gemaakte afspraken over de onderlinge doorbelastingen. An independent member of Baker Tilly International 8

3. Financiële positie en resultaat 3.1 Kwaliteit verslaggeving De jaarstukken 2016 bestaan uit "het jaarverslag", "de programmaverantwoording", "de paragrafen" en de "jaarrekening". Het jaarverslag, de programmaverantwoording en de paragrafen vormen samen "het jaarverslag" zoals deze in het BBV is gedefinieerd. In het jaarverslag worden de beleidsuitgangspunten en beleidsevaluaties zichtbaar. De paragrafen maken deel uit van het jaarverslag en vallen dus niet onder de controle van de jaarrekening. Primair object van de accountantscontrole is de programmarekening met toelichting, en de balans met toelichting. Wij vermelden dat het jaarverslag wij "het jaarverslag", "de programmaverantwoording" en "de paragrafen" hebben beoordeeld en vastgesteld hebben dat deze: * met de jaarrekening verenigbaar zijn en geen materiële onjuistheden bevatten; * alle informatie bevatten die op basis van BBV vereist is. Wij zijn van mening dat de gepresenteerde jaarstukken op een adequate wijze inzicht geven in de realisatie van het voorgenomen beleid, de uitgevoerde activiteiten en de financiële vertaling hiervan. Wij hebben geen strijdigheden geconstateerd tussen de in het jaarverslag opgenomen informatie en het beeld van de jaarrekening. 3.2 Resultaat Het Bedrijvenschap Harnaschpolder heeft in 2016 een resultaat gerealiseerd van C 3.480.000 negatief. Het resultaat wordt volledig veroorzaakt door de bijstelling van de grondexploitatie. De bijstelling wordt voornamelijk veroorzaakt door de verlenging van de grondexploitatie van 2021 naar 2023 als gevolg van vertraging in de bestemmingsplanprocedures en daardoor de vertraging in feitelijke uitgifte van grond. Daarnaast zijn extra kosten ingerekend voor de verwerving van de resterende kavels aan de Harnaskade. An independent member of Baker Tilly International 9

3. Financiële positie en resultaat 3.3 Grondexploitaties (1) Onze beoordeling van de grondexploitatie is opgebouwd op basis van het beoordelen van de aannemelijkheid van de onderbouwing van de uitgangspunten voor berekening van de grondexploitatie en een beoordeling van de verwachte kosten en opbrengsten. Daarnaast hebben wij vastgesteld dat de berekening van de grondexploitatie voldoet aan de gewijzigde BBV. Uitgangspunten voor grondexploitatie Er hebben twee relevante wijzigingen plaatsgevonden in de Parameters van de grondexploitatie, dit betreft de verlenging van de looptijd van 2021 naar 2023. De verlenging van de looptijd is het resultaat van vertraging in de procedures rondom bestemmingsplannen en daarmee de afgifte van bouwvergunningen van de afnemers van de reeds verkochte percelen. Daarnaast is in 2016 besloten om van een voorzichtiger uitgifteplan uit te gaan in verband met de ervaringscijfers van de aangesloten gemeenten met betrekking tot andere grondexploitaties die door de betreffende gemeenten worden uitgevoerd. De gehanteerde parameters zijn doo Parameter Grondexploitatie 1-1-2017 Looptijd 2017-2023 Opbrengstenstijging 2,50Zo Kostenstijging Rente 20So Op basis van lopende financiering; Nieuwe financiering: 20Zo ons beoordeeld en als een toereikende schatting beoordeeld. De financieringslast is in het boekjaar bijgesteld naar aanleiding van de aflossing van een lening en het aangaan van een nieuwe lening tegen betere voorwaarden. Hierdoor is de gemiddelde financieringslast voor de komende járen gedaald van 2,080Zo naar l,720zo. Vanaf 2020 zal een financieringstekort ontstaan op basis van de huidige leningportefeuille. Voor nieuw af te sluiten leningen wordt rekening gehouden met een rentepercentage van 20Zo. Deze schatting lijkt op basis van de huidige rentestand redelijk. An independent member of Baker Tilly International 10

3. Financiële positie en resultaat 3.3 Grondexploitaties (2) Verwachte kosten en opbrengsten De kosten voor realisatie van de Harnaschpolder zijn voor circa 800Zo gerealiseerd per ultimo 2016. De belangrijkste verwachte kosten bestaan uit verwervingen van delen van de Harnaskade en Civiele kosten voor het bouwrijp maken van de grond. Voor de basis onder de inschatting van deze kosten is gebruik gemaakt van externe deskundigen. Een taxateur voor de verwachte aankoopkosten van de Harnaskade en een kostendeskundige voor de verwachte Civiele kosten. De gehanteerde kosten zijn hiermee voldoende onderbouwd en door ons als plausibel aangemerkt. De nog te realiseren opbrengsten worden verantwoord als de grond is geleverd aan de afnemer. Op basis van de grondexploitatie moet nog 800Zo gerealiseerd worden. Voor een belangrijk deel (circa 550Zo) zijn reeds reserverings- en koopovereenkomsten aangegaan met afnemers. Hierdoor wordt het realisatierisico beperkt. De nog niet gerealiseerde verkopen zijn onderbouwd met een grondprijzenbrief die is geverifieerd met een rapport van een externe taxateur. Daarnaast hebben wij vastgesteld dat de gehanteerde prijzen in lijn liggen met recente transacties. De overige opbrengsten vloeien voor een belangrijk deel voort uit erfpachtovereenkomsten die zijn afgesloten bij verkopen. Voor de realisatie hiervan is het Bedrijvenschap wordt de grond gefinancierd door de gemeente Midden-Delfland. Omschrijving Nominaal Gerealiseerd Verwacht Totaal Verwerving 90,24 97,57 Civiele Techniek 17,14 11,61 28,75 Plankosten 19,72 6,35 26,07 Overige kosten 36.46 9,11 45,57 Totaal kosten 163,56 34.39 197.95 N Uitgifte 30,89 108,81 139,70 Ovenge opbrengsten 18,64 18.80 37.44 Totaal opbrengsten 49,53 1Ī6Ĩ 177,14 V Saldo 114,03-93,22 20,81- N Inflatie 7,44 V Reële waarde 13,37- N Rente 7.58- N EW31 dec 2023 20,95- N NCW 01 jan 2017 18,24- N An independent member of Baker Tilly International ll

3. Financiële positie en resultaat 3.3 Grondexploitaties (3) Tennet Claim In de grondexploitatie is onder de overige opbrengsten daarnaast een bate uit hoofde van de Tennet claim opgenomen. In 2016 is een onderzoek verricht ter onderbouwing van deze claim. Hieruit blijk: dat de ingediende claim (in totaal e 24,8 mln.) aanmerkelijk hoger ligt. Het rapport nader wordt onderbouwd met een second opinton. De claim bestaat uit twee zaken, planschade en belemmering privaatrecht. In 2016 is een rapport beschikbaar gekomen over de planschade, op basis van de meest recente (concept) rapportage hierover blijkt dat EUR 2,5 mln. aan planschade vergoed wordt. Op basis van lw toelichting en zienswijze hierop blijkt dat deze vergoeding door u als te laag wordt aangemerkt. De zaak over de belemmering p-ivaatrecht in ingediend bij de rechtbank Den Haag en zal in maart 2017 starten. De exacte uitkomst van de zaak is als zeer onzeker aan te merken. De omvang van de in de grondexploitatie verantwoorde claim is onderbouwd met de eerder genoemde rapportages. Daarnaast is in overleg met de experts bevestigd dat de huidige schatting als voorzichtig is aan te merken. In de jaarrekening zijn deze specifieke bedragen als gevolg van de gevoeligheid niet nader toegelicht, mede omdat de belangrijkste gebruikers van de jaarrekening voldoende bekend zijn met claim. In de jaarrekening is deze claim toereikend toegelicht. 3.4 Financiële vaste activa Als gevolg van de wijziging in BBV mogen activiteiten die samenhangen met faciliterend grondbeleid niet meer in de grondexploitatie worden opgenomen. Hierdoor is in de jaarrekening 2016 een tweetal vorderingen opgenomen onder de financiële vaste activa die in voorgaand boekjaar nog in het saldo van de grondexploitatie waren meegenomen. De vorderingen zijn ontstaan vanuit twee overeenkomsten die zijn afgesloten met grondeigenaren in de Harnaschpolder. Wij hebben beide overeenkomsten beoordeeld en vastgesteld dat de vorderingen terecht zijn opgenomen. Op basis van gegevens van de beide tegenpartijen hebben wij vastgesteld dat er voldoende middelen bij de partijen beschikbaar zijn om te voldoen aan de verplichtingen uit de overeenkomst. Er zijn geen indicaties dat de partijen niet aan hun verplichtingen zullen gaan voldoen. An independent member of Baker Tilly International 12

3. Financiële positie en resultaat 3.5 Vennootschapsbelasting Vanaf 1 januari 2016 geldt een partiële belastingplicht voor overheidslichamen. Op basis van een inhoudelijke beoordeling die het Bedrijvenschap heeft laten uitvoeren blijkt dat zij niet onderworpen is aan vennootschapsbelasting. Er heeft inmiddels een verkennende bespreking met de belastingdienst plaatsgevonden. Dit heeft nog niet geleid tot overeenstemming over de vennootschapsbelastingplicht. Uit onze ervaring blijkt dat over de invoering de vennootschapsbelastingplicht nog veel onduidelijk is. Belangrijk hierin is wanneer is of en wanneer de belastingdienst met concrete antwoorden komt. Denk bijvoorbeeld aan de mate van financiering met vreemd vermogen van ondernemingsactiviteiten en uitgangspunten voor beleggingsrendementen. Op basis van de huidige standpunten zal het Bedrijvenschap geen aangifte vennootschapsbelasting 2016 indienen. Het is dan aan de Belastingdienst om initiatief te nemen om de vennootschapsbelasting te gaan heffen. Het Bedrijvenschap wordt dan in staat gesteld dit standpunt van de Belastingdienst te betwisten. Wij kunnen ons vinden in het standpunt van het management dat geen sprake is van een belastingplicht voor het Bedrijvenschap. Voor 2016 is een belastinglast van nihil in de jaarrekening opgenomen. Op basis van het (negatieve) resultaat is het voldoende aannemelijk dat er met betrekking tot 2016 geen fiscale last is. An independent member of Baker Tilly International 13

4. Rechtmatigheid 4.1 Rechtmatigheid Rechtmatigheid inkoop Een onderdeel van onze controle vormt het toetsen van inkoopcontracten aan de Europese aanbestedingsregels. De controle is gericht op een overzicht van inkopen over de periode 2013-2016. Op basis van deze analyse is er sprake van twee inkopen die onterecht niet via de Europese aanbestedingsregels zijn aanbesteed. Doordat de opdrachten kwalificeren als 2B-diensten hoeft er bij deze opdrachten geen volledige Europese procedure gevolgd te worden. De opdracht en gunning moeten wel openbaar worden gemaakt via de daartoe aangewezen media. Dit heeft (nog) niet plaatsgevonden. Hierdoor is er sprake van rechtmatígheidsfouten. Deze rechtmatigheidsfouten hebben echter geen impact op de strekking van onze controleverklaring inzake rechtmatigheid. Wij adviseren om de meldingen alsnog te verrichten. Daarnaast adviseren wij om het proces van aanbesteding van diensten op te nemen in het interne proces van inkopen. Wijziging aanbestedingswet De gewijzigde Aanbestedingswet 2012 is vastgesteld en gepubliceerd. Deze gewijzigde wet geldt vanaf 18 april 2016 voor alle aanbestedingen door (semi-) publieke instellingen In Nederland. De belangrijkste wijzigingen van de Aanbestedingswet zijn voor het Bedr jvenschap: * Opdrachten boven de Europese aanbestedingsdrempel moeten verplicht digitaal worden aanbesteed. * Meer mogelijkheden voor dialoog met de markt om duurzaam en inrovatief aan te besteden. * Vervallen van verlicht aanbestedingsregime voor 2B-diensten. * Drie mogelijkheden voor aanbesteden op basis van EMVI (Economisch Meest Voordelige Inschrijving). In het kader van onze controlewerkzaamheden controleren wij de rechtmatigheid van de aanbestedingen die door het Bedrijvenschap in 2016 hebben plaatsgevonden. In dit kader hebben wij bijzondere aandacht gehad voor overeenkomsten die onder de nieuwe Aanbestedingswet Europees aanbesteed moeten worden en daarvoor noç niet. Het gaat hier dan vooral om voormalige '2B-diensten'. Uit onze analyse blijkt dat de bestaande opdrachten voor 18 april 2016 zijn aangegaan en daardoor onder de overgangsregeling vallen. Nieuwe aanbestedingen vallen onder de nieuwe aanbestedingswet. Op basis van onze analyse blijkt dat de belangrijkste inkopen in 2016 onder de overgangsregeling voor het' lichte' regime vallen. Voor nieuwe aanbestedingen moeten de nieuwe aanbestedingsregels worden gehanteerd. Afwijkingen van deze aanbestedingsregels tellen vanaf dat moment volledig mee in ons oordeel over de rechtmatigheid. Cp basis van de huidige omvang van niet aanbestede activiteiten onder het 2B-regime zou een herhaling hiervan in 2017 tot overschrijding van de materialiteitsdrempel voor rechtmatigheid leiden. Wij benadrukken het belang om de lopende inkoopcontracten die boven de aanbestedingsgrens vallen opnieuw aan te besteden. An independent member of Baker Tilly International 14

5. Overige aandachtspunten 5.1 Overige dienstverlening ^ onafhankelijkheid accountant In het verlengde van de Nadere voorschriften inzake onafhankelijkheid van de openbaar accountant, bevestigen wij dat, naar ons oordeel, de onafhankelijke positie in overeenstemming is met de wettelijke- en beroepsvoorschriften. Tevens bevestigen wij dat de objectiviteit gedurende het afgelopen boekjaar niet is aangetast. In onze controleaanpak zijn diverse maatregelen opgenomen die de onafhankelijkheid dienen te waarborgen. Periodiek wordt de naleving van interne en externe onafhankeiijkheidsvoorschriften beoordeeld. De leden van ons controleteam moeten jaarlijks hun onafhankelijkheid (schríftelijk) bevestigen. 5.2 Fraude Bij de uitvoering van de werkzaamheden hanteren wij onder andere de Nadere Voorschriften Controle- en Overige Standaarden (NV COS) 240. "De verantwoordelijkheid van de accountant voor het onderkennen van het risico van fraude in het kader van de controle van financiële overzichten". het college is primair verantwoordelijk voor de preventie van fraude, het college is verantwoordelijk voor een cultuur van eerlijkheid en ethisch verantwoordelijk gedrag. Zij dient zowel preventieve als repressieve beheersingsmaatregelen te nemen om de kans op fraude zo veel mogelijk te beperken, zodat de integriteit van de financiële verslaggeving is gewaarborgd. Tijdens de controle van de jaarrekening inventariseren wij de frauderisico's binnen uw organisatie en beoordelen wij de interne beheersingsmaatregelen die gericht zijn op het voorkomen en ontdekken van fraude. Tijdens de beoordeling bleek ons dat binnen uw organisatie reeds de nodige aandacht wordt besteed aan de onderwerpen fraude en integriteit. U heeft aangegeven belang te hechten aan een adequate beheersing van frauderisico's. An independent member of Baker Tilly International 15