Bevolkingsomvang in Bronckhorst Een demografisch onderzoek naar bevolkingsomvang, geboorte, sterfte, emigratie en vestiging in de (voorlopers) van de gemeente Bronckhorst, 1970-2015 Manfred te Grotenhuis [1] Inhoud Samenvatting 1 Bevolkingskrimp in de Achterhoek 2 De bevolking in de gemeente Bronckhorst 1970-2015 3 Verklaringen voor de krimp 5 Beleidsaanbevelingen 9 Referenties 10 Samenvatting In dit rapport is de bevolkingsomvang onderzocht van (voorlopers) van de gemeente Bronckhorst tussen 1970 en 2015. Uit de analyses van gegevens van het Centraal Bureau van de Statistiek, blijkt dat de bevolkingsomvang van de gemeente rond het jaar 2000 begon te stagneren en vanaf 2008 begon te krimpen. Deze krimp is te verklaren uit een negatief geboorteoverschot (minder geboortes dan overledenen) en een vrijwel even groot negatief vestigingsoverschot (minder vestiging dan vertrek). Er worden in de gemeente eenvoudigweg te weinig kinderen geboren om de sterfte en de uitstroom te compenseren. Dit is echter niet het hele verhaal: dat het geboorteoverschot zo negatief is, komt enerzijds door lagere geboortecijfers die kenmerkend zijn voor Nederland als geheel, maar er is meer aan de hand. De mensen die de gemeente verlaten zitten namelijk vaak midden in hun reproductieve jaren (tussen 20st en 40st levensjaar); eventuele kinderen worden dus elders geboren. De mensen die zich vestigen in de gemeente zijn doorgaans ouder dan 40 en leveren geen reproductieve bijdrage meer aan de bevolkingsomvang. De lage geboortecijfers, die door het vertrek van jonge mensen zwaarder gedrukt worden dan elders, in combinatie met een instroom die ouder is dan gemiddeld, werken hier extra nadelig uit en dat is de verklaring waarom de gemeente Bronckhorst relatief snel krimpt.
1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Bevolkingsomvang in Bronckhorst 2 Bevolkingskrimp in de Achterhoek Aanleiding voor dit onderzoek vormt het persbericht dat de gemeente Bronckhorst behoort tot de snelst krimpende gemeenten van Nederland.[2] Via de databank van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is na te gaan hoe sterk de krimp nu precies is, wanneer deze begon, en kan ook worden nagegaan in hoeverre deze krimp wordt verklaard met vestiging, emigratie, geboortedaling en sterfte.[3] De Achterhoek wordt wel aangeduid als krimpregio. Als de bevolkingsomvang van deze regio wordt bekeken over de tijd, dan is deze aanduiding feitelijk alleen recent terecht. Volgens de CBS-gegevens waren er in 1970 welgeteld 322.466 mensen woonachtig in de Achterhoek. Als dit aantal op 100 wordt gezet, dan kunnen we snel zien hoe sterk de bevolkingsomvang veranderde en kan het ook worden vergeleken met de situatie in de groeiregio Arnhem-Nijmegen, in de provincie Gelderland en in Nederland (zie figuur 1). 135 Bevolkingsomvang in Nederland, 1970=100 130 125 120 115 110 Achterhoek Arnhem-Nijmegen 105 Gelderland Nederland 100 Figuur 1. De bevolkingsomvang in Nederland, Geldeland, Arnhem-Nijmegen en de Achterhoek, geïndexeerd. Bron: CBS In de grafiek is te zien dat de regio Arnhem-Nijmegen de landelijke groeitrend tussen 1970 en 2015 volgde. In Gelderland en ook in de Achterhoek groeide de bevolking in het begin juist iets sneller dan in Arnhem-Nijmegen en in Nederland. De bevolkingsgroei in de Achterhoek vlakte tussen 1978 en 1994 wat af, maar daarna steeg het weer net zo hard als in de andere gebieden.
Een demografisch onderzoek naar populatiekrimp, 1970-2015 3 Rond 2002 begon echter opnieuw een afvlakking en liep de bevolkingsomvang in 2010 daadwerkelijk terug, maar wel heel langzaam. In 2010 woonden er namelijk rond de 384.500 mensen in de Achterhoek (dat is 20% meer inwoners dan in 1970, vandaar de waarde 120 in de grafiek). Rond het jaar 2015 waren er dat ongeveer 382.000 (119 in de grafiek): een daling van 2500 inwoners in 5 jaar tijd.[4] Op basis van al deze cijfers kijkt het CBS ook in de toekomst. De voorspelling is dat over pakweg 25 jaar er nog 361.000 mensen zullen wonen in de Achterhoek. Formeel gesproken is de Achterhoek dus pas heel recent een krimpregio. De vraag is in hoeverre de gemeente Bronckhorst een uitzondering vormt op de algemene trend in de Achterhoek. Om hierover iets zinnigs te kunnen zeggen, is voor de periode 1970-2015 de gemeente geanalyseerd. Om verder terug te kunnen gaan dan 2005, het jaar waarin de gemeente is gevormd, zijn alle gegevens uit de gemeenten Hengelo (Gld.), Hummelo en Keppel, Steenderen, Vorden en Zelhem samengevoegd. Er wordt in dit verslag dus gedaan alsof de gemeente Bronckhorst al vanaf 1970 bestaat. De bevolking in de gemeente Bronckhorst 1970-2015 In 1970 telde de gemeente Bronckhorst 33.580 inwoners, dat aantal ging vrij snel omhoog naar 35.347 in 1975, maar vlakte daarna wat af tot 35.451 in 1980, 36.774 (1990) en 37.665 (2000). Het begon te dalen vanaf 2008 (37.897). Het inwoneraantal stond in 2015 op 36.510 en was daarmee ongeveer terug op het niveau van 1990. In figuur 2 is deze trend afgebeeld. De ontwikkeling in de bevolkingsomvang in de gemeente Bronckhorst lijkt daarmee wat voor te lopen op die in de Achterhoek (zie figuur 1). Voor een goede vergelijking met de ontwikkeling in de Achterhoek is ook voor de gemeente Bronckhorst een indexcijfer berekend (zie figuur 3). In figuur 3 is nog duidelijker te zien dat de gemeente Bronckhorst al vanaf 1976 wat uit de pas loopt met de rest van de Achterhoek, dit is met name zo in de periode 1975-1990 en vanaf 2008. Met name de laatste periode is opvallend: waar de Achterhoek stagneerde, daar daalde de omvang in Bronckhorst, waarbij het huidige indexcijfer op 108 uitkomt. Dat betekent dat de gemeente nog 8% groter is dan in 1970 (index in de Achterhoek is 119 in 2015).
1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Bevolkingsomvang in Bronckhorst 4 Figuur 2. Bevolkingsomvang in Bronckhorst, 1970-2015. Bron: CBS Bevolkingsomvang in de Achterhoek en Bronckhorst, 1970=100 120 118 116 114 112 110 108 106 104 102 100 Achterhoek Bronckhorst Figuur 3: Bevolkingsomvang in de Achterhoek en Bronckhorst, 1970-2015 geïndexeerd Bron: CBS
Een demografisch onderzoek naar populatiekrimp, 1970-2015 5 Nu is vastgesteld dat de gemeente Bronckhorst een sterkere krimp kent dan de Achterhoek als geheel, is de vervolgvraag hoe dit is te verklaren. Verklaringen voor de krimp De bevolkingsomvang aan het eind van een bepaald jaar is te berekenen door de omvang aan het begin van het jaar te vermeerderen met het aantal geboortes en nieuwe vestigingen en te verminderen met de emigratie en met het aantal overledenen. Eventuele krimp of juist groei is dus altijd het nettoresultaat van deze vier factoren. Daarbij moet worden opgemerkt dat er ook langetermijneffecten verborgen kunnen liggen in emigratie en vestiging, daarover dadelijk meer. In figuur 4 is afgebeeld hoe het geboortecijfer en de sterfte zich hebben ontwikkeld in de gemeente Bronckhorst. Het verschil tussen deze twee cijfers wordt het geboorteoverschot genoemd en bepaalt mede of er groei is (positief geboorteoverschot) of krimp (negatief geboorteoverschot). De geboortecijfers in Bronckhorst lopen sinds 1970 sterk terug, dat is een fenomeen dat ook landelijk goed is te zien, het was het tijdperk waarin de anticonceptiepil massaal haar intrede deed.[5] De stijging van het geboortecijfer rond 1984 tot aan 2004 volgt ook de landelijke trend, maar de daling die daarna inzet is sterker dan de landelijke trend en zelfs iets sterker dan in de Achterhoek als geheel. Het sterftecijfer loopt vrij gelijkmatig op met af en toe wat pieken, vaak ten gevolge van griepepidemieën. Wellicht verbaast het dat de sterftecijfers ook blijven oplopen terwijl de bevolkingsomvang al afneemt. Dat heeft met de bevolkingsopbouw te maken: er is sprake van vergrijzing (steeds meer ouderen), dit wordt later in dit verslag besproken. Als gevolg van de almaar dalende geboortecijfers en de stijgende sterftecijfers heeft er zich in Bronckhorst iets historisch afgespeeld rond 2008: het aantal geboortes is dan namelijk kleiner geworden dan het aantal sterfgevallen. Dit opmerkelijke punt werd overigens wel vaker in Nederland bereikt. Voor het laatste gebeurde dat rond 1850, als gevolg van hongersnood door een deels mislukte aardappeloogst.[6] Sinds 2008 is dus het geboorteoverschot negatief en dat leidt ogenblikkelijk tot bevolkingsafname, tenzij er sprake is van een positief vestigingsoverschot dat de afname neutraliseert.
Bevolkingsomvang in Bronckhorst 6 Figuur 4. Geboorte, sterfte en geboorteoverschot in de gemeente Bronckhorst tussen 1970 en 2015 Bron: CBS In de gemeente Bronckhorst is er door de jaren heen zowel een positief vestigingsoverschot (meer mensen die zich vestigen dan mensen die vertrekken) als een negatief overschot (minder vestiging dan vertrek) geweest, zie figuur 5. Vanaf 2009 is het overschot negatief en vergelijkbaar met het negatieve geboorteoverschot (gemiddeld 100 personen per jaar minder). Netto daalde sinds 2008-2009 dus het aantal personen met ongeveer 200 per jaar: 100 overledenen meer dan geboortes en 100 emigraties meer dan vestigingen. Daarmee lijkt de demografische beschrijving voltooid. Er zit echter een verborgen factor in figuur 5: de mensen die zich in de gemeente vestigen zijn niet vergelijkbaar met de mensen die vertrekken.
Een demografisch onderzoek naar populatiekrimp, 1970-2015 7 Figuur 5. Vestiging, vertrek en vestigingsoverschot in de gemeente Bronckhorst tussen 1970 en 2015 De invloed van het vestigingsoverschot op de leeftijdsopbouw In de CBS databank is weinig extra informatie te vinden over de in- en uitstroom per gemeente. Wat echter wel bekend is, zijn de leeftijdsverdelingen in de gemeente sinds 1995. Via deze informatie is af te leiden hoe de in- en uitstroom op elkaar lijkt of juist niet. De enige aanname is dat de mensen tussen 1995 en 2015 niet zijn overleden. Omdat we vooral geïnteresseerd zijn in de relatie met geboortecijfers, richten we de schijnwerpers op vrouwen in de leeftijdscategorie 20-40, immers zij zorgen voor aanwas via geboortes (in de demografie spreek men daarom wel van de reproductieve periode ). Concreet volgen we de vrouwen die tussen de 0 en 20 jaar oud zijn in 1995 tot aan 2015 als zij de leeftijd 20-40 hebben bereikt. Aangezien de kans op sterfte in die groep erg klein is, kunnen we de aanname van geen sterfte hier gebruiken. Als de in- en uitstroom niet verschilt in leeftijd, dan zal de leeftijdsopbouw van de desbetreffende vrouwen in Bronckhorst ongewijzigd blijven. Dat zou goed nieuws zijn, want dan heeft de uitstroom uit de gemeente alleen een direct gevolg voor de bevolkingsomvang. Als
Bevolkingsomvang in Bronckhorst 8 er echter wel verschillen zijn, dan kan dit een groot indirect effect hebben op de omvang doordat de reproductieve capaciteit binnen de gemeente daalt. Figuur 6a en b. De leeftijdsopbouw van vrouwen in de gemeente Bronckhorst in 1995 en 2015
Een demografisch onderzoek naar populatiekrimp, 1970-2015 9 In figuur 6a en 6b wordt de leeftijdsopbouw van de vrouwen woonachtig in de gemeente in 1995 vergeleken met die in 2015. Als er geen sterfte zou zijn geweest en de in- en uitstroom gelijkaardig zou zijn geweest, dan zouden beide verdelingen qua vorm voor de 0-20 jarigen in 1995 precies gelijk moeten zijn aan die voor de 20-40 jarigen in 2015. Immers deze vrouwen zijn dan allemaal 20 jaar ouder geworden. Duidelijk is te zien dat dit niet het geval is. Er is een flinke hap uit de verdeling tussen 20 en 40 genomen die niet was te voorspellen op basis van de aantallen 0-20 jarige vrouwen in 1995. Met een blauwe lijn is de verdeling getekend als niemand was vertrokken die in 1995 tussen de 0 en 20 jaar oud was. Merk op dat er ook onder de ouderen veranderingen zijn: het lijkt er sterk op dat de instroom ouder is, want de verdeling ziet er voor 40-60 jaar iets voller uit dan je op grond van de verdeling in 1995 mocht verwachten (met rood is de verdeling ingetekend als er niemand zich had gevestigd tussen de 40-60 jaar oud). Het lijkt er dus op dat mensen die uit Bronckhorst zijn vertrokken tussen 1995 en 2015 gemiddeld vrij jong zijn geweest terwijl de instroom juist gemiddeld ouder dan 40 is. Dit heeft ervoor gezorgd dat het geboortecijfer naar verhouding lager kwam te liggen dan op grond van landelijke cijfers verwacht kon worden. Overigens begint het vertrek van jongeren mensen (zowel vrouwen als mannen) al vrij direct na 1995 zichtbaar te worden (gegevens opvraagbaar bij de auteur). Beleidsaanbevelingen Nader onderzoek is nodig om te achterhalen wat de redenen zijn voor de jongeren om de gemeente te verlaten, het kunnen economische motieven zijn, maar het kan ook de inhaalslag zijn die zich in het hoger onderwijs heeft voltrokken (mensen blijven vaak wonen in de stad waarin men studeerde). In elk geval trekt de economie weer aan en dat zorgt a) voor hogere geboortecijfers, en b) voor meer werkgelegenheid (ook voor hoger opgeleiden). Vooral in dat laatste geval is het mogelijk om beleid te maken dat is gericht op het binnenhalen van jonge (hoger opgeleide) mensen. Verder kunnen initiatieven worden genomen om het leefklimaat en levensverwachting van ouderen op peil te houden en te verbeteren. Er zullen over 25 jaar waarschijnlijk twee keer zoveel 70-jarigen en beduidend minder jongeren in de gemeente Bronckhorst wonen. Dat kan tot problemen leiden op het gebied van de ondersteuning en verzorging. De prognose voor de toekomstige bevolkingsomvang is met de huidige leeftijdssamenstelling natuurlijk niet rooskleurig.[7] Aan de andere kant behoort een ombuiging van het negatieve vestigingsoverschot zeker tot de mogelijkheden, vooral in een gunstiger
Bevolkingsomvang in Bronckhorst 10 economisch klimaat. Daarin zal men wel een actieve overheidsrol moeten vervullen, vanzelf zal het niet gaan.[8] Referenties [1] Manfred te Grotenhuis is universitair hoofddocent statistiek aan de Radboud Universiteit (email: m.tegrotenhuis@maw.ru.nl). [2] www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/37/pbl-cbs-prognose-groei-steden-zet-door www.gelderlander.nl/achterhoek/achterhoek-blijft-krimpen-groei-grote-geldersesteden-zet-door~a098e820/ [3] Voor dit onderzoeksverslag is gebruik gemaakt van statline.cbs.nl/statweb thema: bevolking. [4] Om de vergelijkbaarheid in de periode 1970-2015 zo goed mogelijk te houden, is de uitbreiding van de Achterhoek in 2005 (Bergh met 17.000 inwoners werd bij Didam gevoegd) uit de berekeningen en uit de grafiek gelaten. [5] Zie 200 jaar statistiek in tijdreeksen, pagina 13. Het boek is gratis te downloaden via www.cbs.nl/nr/rdonlyres/7934a2de-b87c-4cdf-8bc7-34f02225620/0/200jaarstattijdreeksen.pdf [6] Zie derde figuur (sterfte en geboorte 1805-2015) op www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/04/bevolking-groeit-vooral-door-immigratie [7] Meer informatie over de ontgroening en vergrijzing in de regio s: cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2016/37/pbl-cbs-regionale-prognose-2016-2040 [8] Dit verslag maakt deel uit van een groter onderzoek naar de krimpregio s in Nederland in samenwerking met de stichting Pak an (http://www.anpakken.nl). Meer daarover is te vinden op ru.nl/sociologie/mt/krimp/nieuws/