Nota dierenwelzijn Den Haag

Nota dierenwelzijn Den Haag Gemeente Den Haag Dienst Stadsbeheer September 2011

2

Inhoudsopgave 1 Waarom een nota dierenwelzijn?... 4 2 Hoe geeft de gemeente invulling aan dierenwelzijnswetten?... 6 3 Wat doet de gemeente nog meer?... 8 4 Wat kost het Haagse dierenwelzijnsbeleid?... 10 3

1 Waarom een nota dierenwelzijn? Dieren zijn onlosmakelijk verbonden met het leven in Den Haag. Mensen houden gezelschapsdieren als honden, katten, konijnen en exotische dieren zoals slangen en schildpadden. Op de Haagse stadsboerderijen leven landbouwhuisdieren zoals koeien, varkens en geiten. En overal in de stad zijn dieren te vinden die in het wild leven in bijvoorbeeld de groengebieden, parken en duinen. Kortom, dieren zijn belangrijk voor de stad en de stad is belangrijk voor dieren. De gemeente vindt het belangrijk dat mens en dier in de stad goed naast elkaar kunnen leven. Niet alleen het welzijn van mensen is belangrijk. Ook het welzijn van de dieren in onze stad krijgt de nodige aandacht en zorg. In 1998 was Den Haag één van de eerste gemeenten in Nederland met een nota Dierenwelzijn. Deze nota ging vooral over een aantal wettelijke taken die de gemeente heeft op het gebied van dierenwelzijn. In de loop van de jaren is er echter veel veranderd, vooral in de manier waarop wij tegen onze omgang met dieren aan kijken. Dieren zijn niet alleen belangrijk, leuk en nuttig voor mensen maar dieren hebben ook een eigen (intrinsieke) waarde. En dat is natuurlijk ook van betekenis voor de manier waarop we in onze samenleving met dieren omgaan. Sinds de nota van 1998 is de gemeente Den Haag meegegroeid in deze ontwikkeling. Zo is er bijvoorbeeld in de afgelopen jaren veel veranderd in de manier waarop dieren op onze stadsboerderijen worden gehouden ( Boeren met beleid, RIS 126138, 2005) en zijn de Haagse stadsboerderijen nu koploper in Nederland als het gaat om dierenwelzijn. Koploper door Boeren met beleid Op basis van de nota Boeren met beleid zijn de leefomstandigheden van de dieren op de Haagse stadsboerderijen in de afgelopen jaren sterk verbeterd. Huisvesting van de dieren is beter afgestemd op hun natuurlijke behoeftes, nieuwe dieren worden zoveel mogelijk door aanschaf verworven waardoor er niet of nauwelijks nog geboorteoverschotten zijn, er is meer aandacht voor het tegengaan van vervetting bij de dieren, meer toezicht in weiden en knuffelhoeken, etc. Daarnaast wordt in de educatieve activiteiten van de stadsboerderijen veel meer aandacht besteed aan respect voor dieren en de intrinsieke waarde die dieren hebben. Het welzijn van de dieren op de Haagse stadsboerderijen is dik in orde. Door de inspanningen van de afgelopen jaren wordt Den Haag landelijk als koploper beschouwd en een voorbeeld voor andere kinderboerderijen in Nederland. Alle Haagse stadsboerderijen hebben van de Stichting Kinderboerderijen Nederland het SKBN-keurmerk verkregen. Het vorig jaar opgestelde convenant tussen de vakgroep voor kinderboerderijen (VMK) en de landelijke dierenbescherming is deels gestoeld op het dierenwelzijnsbeleid op onze stadsboerderijen. Veranderingen in wet- en regelgeving en nieuwe ontwikkelingen in de manier waarop wij in onze samenleving met dieren willen omgaan, zijn de belangrijkste redenen om de Haagse nota dierenwelzijn te actualiseren. De nota biedt een totaaloverzicht van de activiteiten van de 4

gemeente Den Haag op het gebied van dierenwelzijn. Voor een belangrijk deel is dit bestaand beleid dat in de komende jaren onverkort wordt voortgezet en waar nodig wordt geoptimaliseerd. Den Haag gaat door op de weg die in 1998 is ingeslagen. Daarmee is deze nota een (her)bevestiging van het grote belang dat het Haagse gemeentebestuur hecht aan het welzijn van de dieren in onze stad. Initiatiefvoorstel Partij voor de dieren Bij deze actualisatie van het Haagse dierenwelzijnsbeleid is dankbaar gebruik gemaakt van de suggesties die de Partij voor de dieren heeft gedaan in haar initiatiefvoorstel Den Haag, stad van vrede en recht; ook voor dieren van maart 2011 (RIS 179579). Zo worden de intrinsieke waarde van dieren als beleidsuitgangspunt beter verankerd en is de gemeente zich nog meer bewust van de voorbeeldfunctie die zij heeft bij het houden van haar eigen dieren op de stadboerderijen (hoofdstuk 1). Verder wordt in hoofdstuk 3 ingegaan op de manier waarop de algemene zorgplicht voor dieren doorwerkt in gemeentelijk beleid (bijv. bij ruimtelijke plannen en kapvergunningen). Daarnaast wordt bekeken op welke manier de voorlichting over dierenwelzijn op de gemeentelijke website kan worden verbeterd (beschikbaarheid, volledigheid en vindbaarheid), waarbij gebuik is gemaakt van de suggesties uit het initiatiefvoorstel. Ook heeft de relatie huiselijk geweld en dierenmishandeling de volle aandacht en wordt gekeken hoe de samenwerking tussen betrokken organisaties verder kan worden gestimuleerd. Het initiatiefvoorstel bevat echter ook diverse voorstellen die leiden tot meer regels of extra kosten. Het aantal wettelijke taken en bevoegdheden voor de gemeente is beperkt. Uit het oogpunt van deregulering vinden wij het niet nodig om extra regels op te stellen. Bovendien is binnen het beschikbare budget geen ruimte voor nieuwe taken. Daarom is in het preadvies op het initiatiefvoorstel Dierenwelzijn al aangegeven, dat wij het initiatiefvoorstel om juridische en financiële redenen ontraden. Leeswijzer Op basis van landelijke wet- en regelgeving zijn de (wettelijke) taken op het gebied van dierenwelzijn verdeeld over verschillende instanties. De gemeente is daar één van. In hoofdstuk 2 wordt kort weergegeven welke wettelijke taken en bevoegdheden de gemeente heeft en welke taken door andere worden uitgevoerd. Het aantal wettelijke taken en bevoegdheden van de gemeente op het gebied van dierenwelzijn is beperkt. Dat neemt echter niet weg dat de gemeente een actief dierenwelzijnsbeleid kan voeren, bij voorbeeld op het gebied van voorlichting en educatie. Dit is het onderwerp van hoofdstuk 3. Tot slot wordt in hoofdstuk 4 een overzicht gegeven van de kosten die de gemeente jaarlijks maakt voor de uitvoering van het Haagse dierenwelzijnsbeleid. 5

2 Hoe geeft de gemeente invulling aan dierenwelzijnswetten? Nederland kent twee belangrijke wetten die betrekking hebben op dierenwelzijn: de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren (GWWD) en de Flora- en faunawet. Uitgangspunt van beide wetten is dat dieren een eigen intrinsieke waarde hebben. Daarmee wordt bedoeld dat dieren een eigen waarde bezitten onafhankelijk van hun nut of schade voor de mens. De Gezondheids- en welzijnswet voor dieren De GWWD heeft betrekking op gezelschapsdieren, landbouwhuisdieren en exotische dieren. De wet geldt dus niet voor dieren in de vrije natuur. Essentie van de GWWD is dat dieren het recht hebben dat er met hun belangen rekening wordt gehouden en dat ze met respect worden behandeld. Het is op grond van de GWWD bijvoorbeeld verboden om dieren onnodig pijn te doen, letsel te veroorzaken, de gezondheid of het welzijn te beschadigen en dieren de nodige zorg te onthouden of te doden. De wet gaat daarbij uit van het nee, tenzij-principe : het is verboden tenzij de wet het toestaat. De gemeente heeft op grond van de GWWD de verantwoordelijkheid voor de verwijdering van dode dieren. Dit is vastgelegd in de gemeentelijke Destructieverordening. Voor de uitvoering van deze verordening heeft de gemeente een overeenkomt met de Dierenambulance. De dierenambulance ruimt de kadavers op en zorgt dat de dode dieren op de juiste wijze worden afgevoerd. Burgers kunnen hun eigen dode huisdieren afgeven bij een dierenarts of de Dierenambulance. Naast de verantwoordelijkheid voor de verwijdering van dode dieren moet de gemeente natuurlijk de GWWD naleven in de omgang met de eigen dieren op de Haagse stadsboerderijen. Met de nota Boeren met beleid heeft Den Haag hieraan invulling gegeven. Flora- en faunawet De Flora- en faunawet biedt samen met de Natuurbeschermingswet 1998 het belangrijkste kader voor de bescherming van in het wild levende dieren. Deze wet richt zich daarbij op soortenbescherming en niet op de bescherming van individuele dieren. Naast een algemene zorgplicht zijn in de Flora- en faunawet verbodsbepalingen opgenomen, zoals het verbod op het vangen, verwonden en doden van beschermde dieren, het beschadigen of verstoren van hun nesten en holen en het zoeken en rapen van eieren van beschermde dieren. Net als de GWWD gaat ook de Flora- en faunawet uit van het nee, tenzij-principe. Alle handelingen die voor beschermde diersoorten schadelijk zijn, zijn in principe verboden. De gemeente heeft geen specifieke taken of bevoegdheden op grond van de Flora- en faunawet. Wel moet de gemeente de wettelijke zorgplicht in acht nemen. Den Haag geeft ook actief invulling aan deze zorgplicht. Zo wordt bij ruimtelijke plannen, zeker wanneer ze nabij natuurgebieden liggen, vooraf de consequenties van die plannen voor beschermde diersoorten onderzocht (bijvoorbeeld in milieueffectrapportages). Verder geldt bij gemeentelijke kapvergunningen de voorwaarde dat bomen niet tijdens het broedseizoen mogen worden gekapt. De gemeente Den Haag heeft ook een actief beleid voor het beheer en de verdere ontwikkeling van de ecologische structuren en verbindingszones in de stad. Dit is vastgelegd in het Beleidsplan 6

voor het Haagse Groen 2005-2015 en de Nota Stedelijke Ecologische verbindingszones 2008-2018 (RIS 159450). Recent is de herinrichting van de Erasmuszone, een aaneengesloten ecologisch ingerichte natuurzone van 1600 meter lang, gereed gekomen. Ecologisch stadsbeheer richt zich verder op materiaalgebruik, dagelijks groenbeheer en de databank voor flora- en fauna. De raad is in december 2010 geïnformeerd over de voortgang van het ecologisch beheer in de stad (RIS 171505). Burgerlijk wetboek Veel mensen houden dieren uit liefhebberij. Het gaat daarbij niet alleen om honden en katten, maar ook bijvoorbeeld om konijnen cavia s, vissen, vogels en reptielen. Over het algemeen worden die dieren goed verzorgd. Soms gaat dat fout en worden dieren aan hun lot overlaten, lopen ze weg of is de eigenaar niet meer in staat om voor het dier te zorgen. De gemeente is op grond van het Burgerlijk wetboek verplicht om gevonden dieren minimaal twee weken op te vangen en te verzorgen. In deze twee weken kan de eigenaar het dier terughalen. Na deze wettelijke termijn van twee weken wordt het eigendom van de dieren overgedragen aan het opvangcentrum waar het dier zich op dat moment bevindt. De gemeente Den Haag heeft een overeenkomst met de Dierenbescherming voor de opvang en verzorging van honden, katten, konijnen en knaagdieren. Voor de opvang en verzorging van overige gezelschapsdieren heeft de gemeente een overeenkomt met de Dierenambulance. Voor het vervoer van deze gevonden dieren naar een opvang heeft de gemeente ook een overeenkomst met de Dierenambulance. Het gaat daarbij zowel om gezonde als om zieke of gewonde dieren. Per jaar worden in Den Haag ongeveer 2700 dieren opgevangen, waarvan 350 honden, 1500 katten, 350 knaagdieren en konijnen en 500 vogels en overige dieren. Wet dieren Op dit moment wordt door het Rijk de Wet dieren voorbereid. Deze wet vormt een integraal kader voor regels over gehouden dieren en daaraan gerelateerde onderwerpen. Bestaande wetten waaronder delen van de GWWD zullen worden opgenomen in deze Wet dieren. De wet en de daarbij behorende uitvoeringsregels treden waarschijnlijk in 2013 in werking. Naar verwachting zal de nieuwe wet niet leiden tot wijzigingen in de taken en bevoegdheden van de gemeente. Toezicht en handhaving In eerste instantie ligt de verantwoordelijkheid voor het welzijn van een dier bij de eigenaar of verzorger. Regelmatig verschijnen er in de media berichten over mishandeling en verwaarlozing van dieren. Voor de aanpak hiervan zijn, naast de politie, de nieuwe Voedsel en Waren Autoriteit (nvwa) en de Landelijke Inspectiedienst Dierenwelzijn (LID) verantwoordelijk. De nvwa richt zich daarbij op landbouwhuisdieren, de LID op gezelschapsdieren. Daarnaast heeft de minister van Veiligheid en Justitie aangekondigd dat toezicht en handhaving op dierenwelzijn worden versterkt. In 2011 wordt de eerste lichting dierenpolitie (animalcops) operationeel die specifiek belast is met toezicht en handhaving op dierenwelzijn. Tegelijkertijd wordt een landelijk alarmnummer voor dieren in nood en dierenmishandeling in gebruik genomen. De gemeente heeft geen wettelijke taak bij toezicht en handhaving op dierenwelzijn. Uit oogpunt van deregulering en efficiënte inzet van overheidsmiddelen moet terughoudendheid worden betracht met aanvullende gemeentelijke regels. Meer gemeentelijke regels vraagt om extra inzet 7

van gemeentelijke handhavers en leidt daardoor tot extra kosten. Dit neemt echter niet weg dat iedere burger de verplichting heeft om dierenmishandeling en verwaarlozing van dieren te melden bij de hierboven genoemde instanties. Via de website van de gemeente zal hiervoor aandacht worden gevraagd en zal informatie worden gegeven over waar en hoe mensen hun meldingen kunnen doen. 3 Wat doet de gemeente nog meer? Het aantal wettelijke taken en bevoegdheden van de gemeente op het gebied van dierenwelzijn is beperkt. Dat neemt echter niet weg dat de gemeente een actief dierenwelzijnsbeleid kan voeren. Overlast door dieren In de stad leven (groepen) dieren die voor overlast kunnen zorgen of als schadelijk of hinderlijk worden gezien. Het gaat dan onder andere om meeuwen, ratten, muizen en wespen. Deze dieren kunnen hinder en overlast veroorzaken (geluid, uitwerpselen) of een gevaar opleveren voor de verkeersveiligheid of de volksgezondheid. Het beleid van de gemeente ten aanzien van dierenoverlast is gebaseerd op het nee, tenzijprincipe. Dit betekent dat er in beginsel niet wordt opgetreden bij dierenoverlast tenzij er sprake is van een ontoelaatbare schade aan essentiële maatschappelijke belangen (veiligheid, volksgezondheid) of kwetsbare natuurwaarden. Over de uitwerking van het beleid ten aanzien van overlast door dieren is de raad in december 2010 geïnformeerd bij afdoening van de motie dierenoverlast (RIS 177566) en de evaluatie van het project meeuwenoverlast (RIS 177565). Preventie zwerfkatten Een bijzondere categorie van dierenoverlast betreft de zwerfkatten. Verwilderde zwerfkatten leven doorgaans in groepen. Ze huizen op plekken waar voedsel te vinden is, zoals woonwijken, campings, restaurants of industrieterreinen. Een groep verwilderde katten kan veel overlast veroorzaken: het openhalen van vuilniszakken, nachtelijke geluidsoverlast, uitwerpselen in speeltuinen en zandbakken. Het laatste kan dan weer besmetting van volwassenen en kinderen met bijvoorbeeld spoelwormen tot gevolg hebben. Zonder ingrijpen planten verwilderde katten zich explosief voort. Dit maakt het probleem alleen maar groter. Bovendien zal het aantal, vooral jonge katten in asielen toenemen. Dit leidt weer tot stijging van de (gemeentelijke) kosten voor opvang. Het is een hardnekkig misverstand dat je verwilderde katten zou kunnen bestrijden door dieren weg te vangen of te doden. De gemeente ondersteunt daarom het programma van de Dierenbescherming en de Vereniging Kattenzorg om de populaties zwerfkatten op een diervriendelijke manier te beperken. Dit programma werkt volgens de zogenaamde TNR-aanpak: Trap, Neuter en Return. De Dierenambulance vangt jaarlijks ongeveer 300 verwilderde katten. Deze worden geneutraliseerd (gecastreerd of gesteriliseerd) en zonodig medisch behandeld. Een deel van de katten wordt teruggeplaatst om te voorkomen dat hun plek door andere, niet geneutraliseerde katten wordt ingenomen. Door deze aanpak zal de populatie verwilderde katten steeds kleiner worden en uiteindelijk uitsterven. 8

Hondenbeleid In de Haagse samenleving hebben honden een belangrijke rol. Dit betekent ook dat honden in Den Haag ruimte moeten hebben om uitgelaten te worden, te rennen en te spelen. Honden kunnen daarbij echter ook voor overlast zorgen. Hondenpoep staat nog steeds hoog op de lijst van irritaties die in de gemeente voortkomen. Het doel van het Haagse hondenbeleid is om ruimte te bieden aan honden en hun eigenaren maar tegelijkertijd ook zoveel mogelijk een schone en veilige stad te waarborgen. Hierbij moeten soms keuzes gemaakt worden tussen het belang van de honden en het belang van de Haagse burger, bijvoorbeeld door het instellen van delen van de stad waar honden niet gewenst zijn. Het gemeentelijk hondenbeleid is vastgelegd in een aantal beleidsstukken over ondermeer opruimplicht en gebieden waar honden al dan niet onder voorwaarden los mogen lopen. Hierin is nadrukkelijk ook aandacht voor het welzijn van de honden. Periodiek wordt de raad over dit hondenbeleid geïnformeerd, recentelijk nog in de voortgangsnotitie van december 2010 (RIS 177581). Voorafgaand aan een nieuwe voortgangsnotitie hondenbeleid worden het beleid en het gebruik van losloopgebieden en verbodsgebieden bezien. Daarbij wordt ook met betrokkenen en omwonenden overlegd. Dierenmishandeling en huiselijk geweld Uit beschikbare, voornamelijk buitenlandse onderzoeken blijkt dat er een relatie bestaat tussen dierenmishandeling en huiselijk geweld. Inmiddels zijn op initiatief van de gemeente met de Dierenbescherming en de zogenaamde ketenpartners huiselijk geweld, afspraken gemaakt over het wederzijds melden van vermoedens van huiselijk geweld en dierenmishandeling. De Dierenbescherming zal vermoedens van huiselijk geweld melden bij het Steunpunt huiselijk geweld. Wanneer de ketenpartners bij huiselijk geweld dierenmishandeling vermoeden, dan melden zij dit op hun beurt bij de Dierenbescherming. Tot slot worden de dierenartsen in de regio verder gestimuleerd om bij vermoedens van huiselijk geweld gebruik te maken van de landelijke meldcode huiselijk geweld (zie ook RIS 78628). Circussen Circussen hebben een lange traditie en trekken in Den Haag jaarlijks veel bezoekers. Circussen zijn voor de huisvesting en de verzorging van dieren gebonden aan de landelijke regels voor dierenwelzijn. Het toezicht hierop is een taak van het Rijk. De gemeente is niet bevoegd om voor circussen een vergunning te weigeren vanwege optredens met wilde dieren. Evenmin kan de gemeente aan vergunningen voorwaarden verbinden op het gebied van dierenwelzijn. Wel kan de gemeente bij elke vergunning aanvragers wijzen op de verantwoordelijkheid die zij hebben voor het welzijn van hun dieren. De huisvesting en verzorging van alle circusdieren moet voldoen aan de wettelijke vereisten. Wanneer hier misstanden worden geconstateerd dan dient dit direct aan de kaak gesteld te worden. In de voortgangsrapportage 2010 Nota dierenwelzijn (mei 2011) geeft de minister van LNV aan dat Europese regelgeving voor dieren in circussen nog onderwerp van gesprek is binnen Europa. Ook zal hij, conform toezegging, in 2011 met de circussector over nationale regelgeving spreken. De gemeente zal de resultaten van de gesprekken met de circussector en de maatregelen van de minister afwachten en aan de hand daarvan bezien of aan circussen nadere voorwaarden op het gebied van dierenwelzijn gesteld kunnen worden. 9

Educatie en voorlichting Educatie en voorlichting spelen een belangrijke rol bij het bevorderen van het dierenwelzijn. Den Haag heeft al vele decennia ervaring met natuur- en milieueducatie. Scholieren in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs kunnen op de Haagse stadsboerderijen kennis maken met onder andere de landbouwhuisdieren die in Nederland voor een deel voor ons voedsel zorgen. Zo vervullen de boerderijen een belangrijke rol bij het opbouwen van een goede relatie tussen mens en dier. Naast de stadsboerderijen biedt de gemeente jaarlijks ook onderwijsprogramma s voor scholen aan. Deze programma s bevatten ook lessen en materialen over onder andere het verantwoord kiezen en houden van huisdieren, de manier waarop wij in onze samenleving met dieren omgaan (dieren hebben een intrinsiek eigen belang dat niet altijd gelijk is aan ons eigen belang) of over hoe dieren zich gedragen. Maar de programma s bevatten ook lessen over de manier waarop dieren in onze samenleving worden gebruikt voor de voedselproductie. Spelenderwijs leren kinderen bijvoorbeeld wat er allemaal nodig is om een pannenkoek te kunnen bakken, over de relatie tussen het visje op ons bord en overbevissing van de zee of wie de prijs betaalt voor het stukje vlees op ons bord (het verhaal achter de prijs in de supermarkt). Er zijn al diverse websites van Haagse en landelijke dierenorganisaties, zoals die van de Dierenbescherming en de Dierenambulance, die uitgebreide informatie en voorlichting over dierenwelzijn geven. Dat neemt niet weg dat ook de gemeente via haar website meer kan bijdragen aan voorlichting over omgang met dieren en verantwoord huisdierenbezit. Daarom zal in de komende periode de website van de gemeente nog eens grondig worden gescreend op de beschikbaarheid, volledigheid en vindbaarheid van de informatie over dieren en dierenwelzijn. Waar nodig zal deze worden aangepast en aangevuld, niet alleen waar het gemeentelijke activiteiten betreft maar ook activiteiten van externe partners in het dierenwelzijnsbeleid (bijvoorbeeld LID, hondenscholen, Landelijk Informatie Centrum Gezelschapsdieren, dierenasiels, etc.). Hierbij zal gebruik worden gemaakt van de suggesties hierover uit het Initiatiefvoorstel van de Partij van de dieren. 4 Wat kost het Haagse dierenwelzijnsbeleid? Den Haag gaat door op de weg die in 1998 met de eerste nota Dierenwelzijn is ingeslagen. Daarmee is deze nota een (her)bevestiging van het grote belang dat het Haagse gemeentebestuur hecht aan het welzijn van de dieren in onze stad. Het college vindt het niet nodig om nieuw beleid te formuleren. Uit oogpunt van deregulering en efficiënte inzet van overheidsmiddelen moet terughoudendheid worden betracht met aanvullende gemeentelijke regels. Uitgangspunt van deze geactualiseerde nota is dat er in deze tijden van bezuiniging geen ruimte is voor extra middelen of taken die geld kosten. De geactualiseerde nota gaat in op de wettelijke taken en de wijze waarop de gemeente daaraan uitvoering geeft. De beschrijving vindt plaats aan de hand van wat er op dit moment in de gemeente Den Haag is op het gebied van dierenwelzijn. 10

Voor de financiering van het Haagse dierenwelzijnsbeleid zijn de door de gemeenteraad vastgestelde financiële kaders leidend. In de meerjarenbegroting is het budget voor dierenwelzijn vastgesteld op 533.000. Dit is in zijn geheel bestemd voor de uitvoering van de wettelijke taken. Voor 2011 is dit budget als volgt verdeeld: Budget dierenwelzijn 2011 Organisatie Bedrag in 1. Opvang van honden en katten Dierenbescherming 371.471 2. Opvang knaagdieren en konijnen Dierenbescherming 14.700 3. Opvang van overige gevonden dieren Dierenambulance 9.170 4. Vervoer van gevonden dieren Dierenambulance 40.810 5. Vervoer en destructie van kadavers Dierenambulance 36.840 6. Destructie dode vogels Vogelasiel De Wulp 950 7. Preventietaken zwerfkatten Dierenbescherming 14.500 8. Huisvestingsbijdrage Haags Dierencentrum Haags Dierencentrum 36.302 9. Diversen en onvoorzien 8.257 Totaal 533.000 In bovenstaand overzicht zijn de kosten van Boeren met beleid niet verwerkt. Het gaat daarbij onder andere om meerkosten voor huisvesting van dieren en de aanschaf van dieren. Deze kosten zijn opgenomen in de reguliere begroting van de stadsboerderijen. 11