I
INHOUDSTAFEL Voorwoord 1 Onderwerp 3 Deel 1: De organisatie van de energiemarkt 5 1. Wetgeving 5 2. De verschillende partijen op de energiemarkt en hun functie en hun relatie onderling 5 2.1. Productie van elektriciteit en ontginning van aardgas 6 A. Productie van elektriciteit 6 B. Ontginning van aardgas 7 2.2. Transport van elektriciteit en aardgas 7 A. Transmissie van elektriciteit 7 B. Invoer, opslag en vervoer van aardgas 8 2.3. Trading van energie 9 2.4. Evenwichtsverantwoordelijke (EV) en bevrachter 10 A. Evenwichtsverantwoordelijke 10 B. Bevrachter 10 2.5. Distributie van energie 11 2.6. Levering van energie 13 3. De positie van de energieafnemer ten aanzien van de marktspelers 14 3.1. Vrijmaking van de energiemarkt 14 3.2. De rechtsverhouding tussen de nutsmaatschappijen en hun afnemers 16 A. Het belang om de rechtsverhouding als reglementair of als contractueel te kwalificeren 16 B. Aard van de rechtsverhouding tussen afnemer en nutsbedrijf 17 Deel 2: Schade door de exploitatie van kabels en leidingen en de aansprakelijkheid van de distributienetbeheerder 22 1. Inleiding 22 2. Ombudsdienst 22 3. Aansprakelijkheid van de distributienetbeheerder 23 3.1. Sectorspecifieke aansprakelijkheidsregelen 23 3.2. Wet Productaansprakelijkheid 24 A. Toepassingsgebied 25 1. Een gebrekkig (onveilig) product 25 I
1.1. Product 25 1.2. Gebrek 26 2. Schade 27 3. Causaal verband 28 4. De aansprakelijke: de producent, de invoerder en de leverancier 28 5. Hof van Beroep te Gent 24 mei 2002 31 3.3. Voorwaarden van de netbeheerder 32 A. Algemeen 32 B. Nieuwe regeling 2007 34 Deel 3: Schade aan ondergrondse kabels en leidingen ten gevolge van werken 37 1. Inleiding 37 1.1. Algemeen 37 1.2. Betrokken partijen 39 A. Schadelijders 41 B. Partijen betrokken in het bouwproces 41 C. Aansprakelijkheid in solidum 43 2. Aansprakelijkheid voor schade aan ondergrondse nutsleidingen tijdens het bouwproces 45 2.1. Aansprakelijkheidsgronden: algemene inleiding 45 A. Contractuele aansprakelijkheid 45 B. Extra-contractuele aansprakelijkheid 46 C. Het samenloopverbod, de co-existentie en de quasi-immuniteit van de aangestelden en uitvoeringsagenten 48 C.1. Het samenloopverbod 48 C.2. De co-existentie en de quasi-immuniteit van de aangestelden en uitvoeringsagenten 49 2.2. De aannemer 50 A. Contractuele aansprakelijkheid 50 A.1. Algemeen 50 A.2. Bijzondere verplichtingen voortvloeiend uit de reglementering inzake de overheidsopdrachten 51 A.3. Verplichtingen voortvloeiend uit gedragscodes 52 B. Buitencontractuele aansprakelijkheid 55 B. 1. Aansprakelijkheid voor eigen daad: art. 1382-1383 BW 55 I. Foutaansprakelijkheid 55 II
II. Verplichtingen van de aannemer 57 1. Informatie- of raadplegingsplicht 58 2. Lokalisatieplicht 60 2.1. Afhankelijk van de sector 60 2.2. Wijze van lokalisatie 61 3. Plegen van overleg 62 III. Onoverwinnelijke onwetendheid of dwaling 63 1. Rechtvaardigingsgrond 63 2. Rechtspraak toepassingen 65 2.1. De aannemer krijgt geen informatie over de leidingen in de ondergrond 65 2.2. De verkregen plannen wijken manifest af van de werkelijkheid 66 2.3. Onzorgvuldigheid van de nutsmaatschappij 68 B.2. De aannemer als bewaarder: artikel 1384, eerste lid BW 68 B.3. De aannemer als aansteller: artikel 1384, derde lid BW 69 I. Aangestelden/werknemers onderaannemers 70 II. Onweerlegbaar vermoeden objectieve aansprakelijkheid 71 III. Persoonlijke aansprakelijkheid van de aangestelde/werknemer 71 2.2. Nutsmaatschappijen 72 A. Foutaansprakelijkheid: artikel 1382-1383 BW 72 1. Verschaffen van correcte informatie 72 2. Het correct plaatsen van kabels en leidingen 75 3. Tijdige verplaatsing van de kabels 79 B. Het nutsbedrijf als bewaarder: artikel 1384, eerste lid 79 1. De bewaarder 80 2. Een gebrek 81 2.3. De architect 82 A. Contractuele aansprakelijkheid 82 A.1. Algemeen 82 A.2. Verplichtingen voortvloeiend uit gedragscodes 83 B. Buitencontractuele aansprakelijkheid 83 B.1. In het kader van de algemene zorgvuldigheidsplicht: artikelen 1382-1383 BW 83 B.2. De architect als bewaarder: artikel 1384, eerste lid 84 B.3. Foutloze burenhinder: artikel 544 BW 84 III
2.4. De bouwheer 84 A. Contractuele aansprakelijkheid 84 A.1. Algemeen 84 A.2. Verplichtingen voortvloeiend uit gedragscodes 86 B. Buitencontractuele aansprakelijkheid 86 B.1. Aansprakelijkheid voor eigen daad: artikelen 1382-1383 BW 86 B.2. De bouwheer als aansteller: artikel 1384, derde lid BW 86 B.3. De bouwheer als nabuur: schuldloze burenhinder: artikel 544 BW 87 2.5. Theorie van de burenhinder 87 A. Inleiding 87 B. Fout- en schuldloze aansprakelijkheid 88 C. Foutloze burenhinder in hoofde van de nabuur/bouwheer-eigenaar 89 C.1. Toepassingsvoorwaarden 90 1. Hoedanigheid van nabuur 90 2. Bovenmatige burenhinder 90 3. Toerekenbaar 90 4. Schade en causaal verband 94 C.2. Compensatie 94 C.3. Overdracht van deze aansprakelijkheid t.o.v. de aannemer 95 D. Immuniteit van de aannemers wordt in vraag gesteld 96 E. Immuniteit van de architecten, ingenieurs en studiebureaus 99 F. Verhouding artikel 1382 BW en artikel 544 BW 99 G. Toepassingen 100 2.6. Strafrechtelijk 103 A. Penale sancties in sectorspecifieke regelgeving 103 B. Le criminel tient le civil en état 104 C. Vonnis van de Correctionele rechtbank te Doornik van 22 februari 2010 105 2.7. Oorzakelijk verband 108 A. Condition sine qua non 108 B. Bewijs op grond van vermoedens 108 2.8. Schade & schadebegroting 110 A. Schade algemeen 110 B. Soorten schade 111 B.1. Patrimoniale niet-patrimoniale schade 111 B.2. Persoon-, zaak- of vermogenschade 111 C. Mogelijke schade ingevolge werken in de nabijheid van ondergrondse kabels en leidingen 112 IV
D. Omvang van de schadevergoeding 113 E. Overeenkomst BVVO- FIGAS/CETS/RTT 114 E.1. Inleiding 114 E.2. Doelstelling van de overeenkomst 115 E.3. Voor wie zijn deze overeenkomsten bindend 116 E.4. De betwisting van de vergoedingen eigen personeel en de bijstandskosten 117 1. Betwisting van de vergoeding eigen personeel 117 2. Bijstandskosten 120 2.9. Wie draagt uiteindelijk de schadelast 121 2.10. Hoopgevende initiatieven 123 A. Inleiding 123 B. KLIP 123 C. KLIP-decreet 125 C.1. Verplichtingen planaanvrager 126 1. Planaanvraag indienen 126 2. Registratie door professionele planaanvragers 127 3. Onderzoeksplicht 129 C.2. Verplichtingen Kabel- en leidingbeheerder 129 1. Registratie in het KLIP 130 2. Invoeren en actueel houden van KLB-zone in het KLIP 131 3. Beantwoorden planaanvragen 132 C.3. Aansprakelijkheid en handhaving 134 1. Informatie 134 2. AGIV 134 3. Kabel- en leidingbeheerder 135 D. Verhouding tussen KLIP en KLIM 137 E. IMKL & GRB 138 Besluit 140 Bibliografie 141 V
Voorwoord 1. Een masterproef schrijven is een bijzonder leerrijk en steeds evoluerend proces. Met altijd maar betere inzichten heb ik deze masterproef geschreven, herschreven en nog eens herschreven tot ik dit eindresultaat heb bekomen. De meeste moeilijkheden ondervond ik bij de verwerking van de grote hoeveelheid stof en om zo het overzicht wat betreft structuur te behouden. Ook het kritisch bekijken van je eigen werk, als zijnde vanuit het standpunt van de lezer, vond ik een uitdaging. Op deze manier heb ik wel veel geleerd inzake het formuleren van zinnen en schrijven in het algemeen. Deze masterproef is zeer boeiend omdat het vakoverschrijdend is. Aangezien deze masterproef werd geschreven in het kader van het aansprakelijkheidsrecht, gaat hierover het grootste gedeelte. Evenwel komen ook andere rechtsgebieden aan bod zoals energierecht, consumentenrecht, verbintenissenrecht, bouwrecht, strafrecht Deze masterproef wordt gekenmerkt door een eerder beschrijvende en theoretische benadering van de materie, maar er is toch ook een bepaalde toets naar de actualiteit, zoals bijvoorbeeld de bespreking van het vonnis inzake de gasontploffing in Gellingen 1 en enkele gevallen van beschadiging van ondergrondse kabels en leidingen die recent de media haalden. 2. Uit de lijst van de vooropgestelde onderwerpen, had ik oorspronkelijk gekozen voor de case study inzake de gasramp in Gellingen. Bij het onderzoek van deze case, werd mij al snel duidelijk dat de grootste oorzaak van deze ramp eigenlijk te wijten is aan het feit dat er geen ondergronds kadaster is van de ondergrondse kabels en leidingen. Zo heeft de aannemer wel de verplichting om informatie op te vragen bij de nutsbedrijven, maar zijn deze plannen niet accuraat of actueel genoeg om werkelijk de kabels en leidingen te kunnen situeren. Daar de nutsbedrijven niet verplicht zijn om hun plannen te actualiseren en de plannen slechts een indicatieve waarde worden toegekend, kon beschadiging van ondergrondse kabels en leidingen bijna niet vermeden worden. In overleg met mijn promotor heb ik dan uiteindelijk besloten om af te stappen van deze case study en de problematiek eerder algemeen te beschrijven en de gasramp in Gellingen als een voorbeeld te nemen van een beschadiging van ondergrondse kabels en leidingen ingevolge 1 Corr. Doornik 22 februari 2010, niet uitgegeven, 1-286. Zie bijlage. - 1 -
werkzaamheden. Tevens met een belangrijke toets naar de genomen initiatieven om beschadiging van ondergrondse kabels en leidingen ingevolge werken te voorkomen. 3. Vooreerst wil ik graag ook enkele personen bedanken voor hun ondersteuning bij het schrijven van deze masterproef. In de eerste plaats gaat mijn dank natuurlijk naar mijn initiële promotor Professor H. Bocken, promotor Professor I. Boone en commissaris mevrouw S. Guiliams. Ik wil hen bedanken voor de goede begeleiding bij deze masterproef, de uitgebreide en zeer verhelderende feedback en dat ik steeds met allerhande vragen bij hen terecht kon. Daarnaast wil ik ook Fluxys en mevrouw Magnus-Helleputte van het studiebureau Basteyns bedanken voor de goede samenwerking en de verstrekte info. Via Fluxys heb ik het vonnis inzake de gasramp in Gellingen kunnen bemachtigen. Als laatste wil ik ook mijn familie en vrienden bedanken om mij te steunen in deze niet altijd, maar toch vaak - stresserende periode. Dank voor de vele aanmoedigingen. Gent, 14 mei 2010 Karolien Heirbaut - 2 -
Onderwerp 4. Onze ondergrond is meer dan behoorlijk voorzien van transportinstallaties voor water, afvalwater, gas, elektriciteit, telecommunicatie, kabeltelevisie enz. In Vlaanderen liggen minstens 500 000 kilometer ondergrondse kabels en leidingen langs de wegen. 2 Door de aanwezigheid van deze ondergrondse nutsleidingen kunnen er veel schadelijke situaties ontstaan. Zo kan een eindafnemer 3 geconfronteerd worden met bijvoorbeeld stroompannes- en onderbrekingen die materiële schade tot gevolg hebben. De aansprakelijkheid van de distributienetbeheerder komt hierdoor in het gedrang. Wat de mogelijkheden zijn voor de schadelijdende eindafnemers om vergoeding te bekomen zullen we nader bespreken in deze masterproef. Evenwel wordt in het kader van ondergrondse kabels en leidingen de meeste schade veroorzaakt ingevolge werken in de nabijheid van zo n nutsinstallaties. Daarom gaat ook het overgrote deel van deze masterproef over deze situatie. Beschadigingen van kabels en leidingen kunnen rampzalige gevolgen hebben en houden ernstige risico s in. Vooreerst is er de kans op lichamelijke schade bij de betrokken werknemers en omwonenden. Verder is er de directe materiële schade aan de kabels en leidingen zelf, en aan het materiaal van de aannemer. Tot slot is er de gevolgschade, die beperkt kan zijn, maar ook een belangrijke economische, veiligheids- en/of milieu-impact kan hebben. 4 De gasexplosie in Gellingen in 2004 een duidelijk voorbeeld van de zeer zware gevolgen ingevolge de beschadiging van een ondergrondse aardgasleiding na graafwerkzaamheden. De gasexplosie vond plaats op 30 juli 2004 op een industrieterrein in Gellingen. De gaslek en de daaropvolgende explosie werd veroorzaakt door de beschadiging van de leiding tijdens werken met een graafmachine. Zo kwamen 24 mensen om het leven en waren er 132 gewonden. 5. Hoewel de schade aan kabels en leidingen zelden zo n verreikende gevolgen heeft als in Gellingen, heeft de ramp in Gellingen vooral aangetoond dat er in België nood is aan een databank met de juiste ligging van de ondergrondse nutsleidingen. Een atlas van de ondergrond moet iedereen die graafwerken uitvoert duidelijke, correcte en volledige informatie geven van alle kabels en leidingen die op die plaats in de grond steken. De kans op graafschade zal dan 2 L. VAN PARYS, Ondergrondse kabels en leidingen in I. DE KNIJF, Bouwrecht: Van A(anneming) tot Z(akenrecht), Gent, Larcier, 2009, 85. 3 Zowel particulieren als professionele gebruikers. 4 L. VAN PARYS, Ondergrondse kabels en leidingen in I. DE KNIJF, Bouwrecht: Van A(anneming) tot Z(akenrecht), Gent, Larcier, 2009, 85. - 3 -
voor een groot stuk verminderen. De maatregelen die door de overheid werden genomen om in de toekomst beschadigingen van kabels en leidingen te voorkomen belichten we in het laatste deeltje. Ondanks heel wat reglementering die doorheen de jaren het licht zag en de recente hoopgevende initiatieven om alle gegevens van ons ondergrondse netwerk te verzamelen en toegankelijker te maken, blijft de discussie actueel betreffende wie al dan niet aansprakelijk is voor gebeurlijke schade aan ondergrondse kabels en leidingen. 5 6. Mijn bedoeling is om zo n goed mogelijk overzicht te geven van de relevante wetgeving, rechtsleer en rechtspraak in verband met de aansprakelijkheid bij schade aan en door ondergrondse nutsleidingen. Wat de ondergrondse kabels en leidingen betreft, spits ik mij vooral toe op elektriciteitskabels en aardgasleidingen omdat beschadiging van deze nutsleidingen de grootste schadelijke gevolgen kunnen hebben, zoals elektrocutie, ontploffing, brand, Voor een goed begrip van de energiesector, begin ik met een algemene uiteenzetting over de elektriciteits- en gasmarkt. 5 L. VAN PARYS, Ondergrondse kabels en leidingen in I. DE KNIJF, Bouwrecht: Van A(anneming) tot Z(akenrecht), Gent, Larcier, 2009, 86. - 4 -
Deel 1: De organisatie van de energiemarkt 1. Wetgeving 7. De elektriciteits- en aardgasmarkt wordt geregeld door verschillende wetten en decreten. Voor de elektriciteitsmarkt is de wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt belangrijk, hierna genoemd Elektriciteitswet. 6 Deze wet regelt de aangelegenheden die tot de federale bevoegdheid inzake elektriciteit behoren. Het decreet van 17 juli 2000 houdende de organisatie van de elektriciteitsmarkt, hierna Vlaams Elektriciteitsdecreet 7, heeft de Europese elektriciteitsrichtlijn omgezet in Vlaanderen voor wat betreft de aangelegenheden die behoren tot de gewestelijke bevoegdheden. De aardgasmarkt in België wordt geregeld door de federale wet van 12 april 1965 betreffende het vervoer van gasachtige producten en andere producenten door middel van leidingen, hierna genoemd Gaswet. 8 Het decreet van 6 juli 2001 houdende de organisatie van de gasmarkt, hierna Vlaams Gasdecreet 9, zet de Aardgasrichtlijn om in Vlaanderen voor wat de aangelegenheden betreft die vallen onder de gewestelijke energiebevoegdheid. 2. De verschillende partijen op de energiemarkt en hun functie en hun relatie onderling 8. Op de Vlaamse energiemarkt zijn er verschillende partijen actief. Energie doorloopt een volledige keten vooraleer ze bij u thuis of in uw bedrijf wordt geleverd. We gaan de volledige keten van de productie van elektriciteit en de invoer van aardgas tot het afnemen van energie via het stopcontact doorlopen en daarbij de verschillende partijen met hun desbetreffende functie in de keten bespreken. 6 BS 11 mei 1999. Deze wet is een omzetting van de Europese richtlijn96/92/eg van 19 december 1996 in de nationale wetgeving. 7 BS 22 september 2000. 8 BS 7 mei 1965. De wet van 29 april 1999 betreffende de organisatie van de gasmarkt heeft de Gaswet aangepast aan de Gasrichtlijn 98/30 van 22 juni 1998. Richtlijn 98/30 werd geactualiseerd en vervangen door Richtlijn 2003/55 van 26 juni 2003. De wet van 1 juni 2005 heeft de Gaswet aangepast aan de bepalingen van de nieuwe aardgasrichtlijn. De Gaswet werd nog een laatste keer gewijzigd door de wet van 10 september 2009, BS 8 december 2009 en treedt uiterlijk in werking op 30 mei 2010. De federale overheid versterkt de onafhankelijkheid van de beheerders in de aardgassector. Dat is een gevolg van richtlijn 2003/55. 9 BS 3 oktober 2001. - 5 -
9. Schematisch kunnen we alle partijen en hun relaties onderling als volgt weergeven 10 : 2.1. Productie van elektriciteit en ontginning van aardgas A. Productie van elektriciteit 10. Een producent (van elektriciteit) is elke natuurlijke of rechtspersoon die elektriciteit opwekt. 11 Elektriciteit wordt onder andere geproduceerd in elektriciteitscentrales. In die centrales wordt olie, gas, steenkool of uranium als brandstof gebruikt om water te verhitten tot stoom. Die hete stoom wordt vervolgens naar de productie-eenheid geleid. Daar bevinden zich een of meerdere generators, die gekoppeld zijn aan een turbine. Dat kan een stoomturbine, 10 Afbeelding: zie http://www.vreg.be/nl/03_algemeen/02_energiemarkt/05_relaties.asp. 11 http://www.vreg.be/nl/02_tools/04_begrippen/p.asp. - 6 -
een verbrandingsmotor of een water- of windkrachtturbine zijn. De generator zet de mechanische energie om in elektriciteit. Daarnaast zijn er heel wat hernieuwbare energieprojecten zoals zonne-energie via zonnepanelen, windenergie via windturbines en energie uit biomassa door bijvoorbeeld vergisting van groente-, fruit- en tuinafval, vergisting van mest of slib of verbranding van houtafval. 12 In België zijn de belangrijkste producenten van elektriciteit Electrabel en SPE. De productiemarkt is dus zeer geconcentreerd. Samen produceren Elektrabel (de grote speler) en SPE (de kleinere speler) meer dan 90 procent van de elektriciteit in België. Darnaast zijn er nog de zelfopwekkers, de warmtekrachtkoppeling-producenten. Steeds meer particulieren voorzien deels in hun eigen elektriciteitsbehoefte door het plaatsen van zonnepanelen op hun dak. 13 B. Ontginning van aardgas 11. In België wordt geen aardgas ontgonnen. Alle aardgas moet worden ingevoerd vanuit het buitenland. Aardgas is een fossiele brandstof, onstaan uit de resten van prehistorische vennen en wouden. De gasreserves zitten kilometers diep onder de grond en zijn verspreid over de hele aarde. Wanneer ergens in de wereld een aardgasveld wordt ontdekt, wordt het aanwezige gas via speciala boortorens opgehaald. Indien nodig wordt het opgehaalde gas eerst in een behandelingsfabriek gezuiverd. 14 2.2. Transport van elektriciteit en aardgas A. Transmissie van elektriciteit 12. Transmissie, vervoer of transport van elektriciteit zijn in de energiewetgeving allen synoniemen die gebruikt worden om eenzelfde activiteit aan te duiden. Artikel 2, 6 van de Elektriciteitswet definieert transmissie als het vervoer van elektriciteit langs het transmissienet met het oog op de levering ervan aan eindafnemers of distributeurs. Vanuit de elektriciteitscentrales wordt de opgewekte elektriciteit op het transmissienet gezet, d. i. het nationaal transmissienet voor elektriciteit, dat de bovengrondse lijnen, ondergrondse kabels en installaties omvat die dienen voor het vervoer van elektriciteit van land tot land en 12 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1619-1620. 13 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1620. 14 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1620. - 7 -
naar rechtstreekse afnemers van de producenten en naar distributeurs gevestigd in België, alsook voor de koppeling tussen elektrische centrales en tussen elektriciteitsnetten. 15 Het transmissienet van België bestaat uit luchtlijnen en ondergrondse kabels met een spanning van 380 tot 70 kilovolt. Alles met een spanning van meer dan 70 kv wordt het hoogspanningsnet genoemd. Het hoogspanningsnet met een spanning van meer dan 70 kilovolt. Via dit hoogspanningsnet wordt elektriciteit vervoerd naar een distributienet of naar het buitenland en wordt er ook elektriciteit geleverd aan grote industriële en andere professionele verbruikers. 16 In België beheert nv Elia System Operator het transmissienet, en kreeg hiervoor een wettelijk monopolie. 17 13. Elia is dus de transmissienetbeheerder en verantwoordelijk voor: - Het transport van elektriciteit binnen België: via het Belgisch hoogspanningsnet vervoert Elia de elektriciteit van de elektriciteitscentrales naar industriële grote verbruikers (meer dan 70 kilovolt) of naar de distributienetten; - De overbrenging van energie tussen buurlanden via het Belgische net; - Het opvolgen van de stromen op het net om over de goede werking ervan te waken en het beheer de klok rond van het evenwicht tussen verbruik en productie van elektriciteit. 18 B. Invoer, opslag en vervoer van aardgas 14. Zodra het aardgas is opgehaald en gezuiverd, wordt het naar de afnemers vervoerd. Die bevinden zich soms duizenden kilometers verder. Aardgas dat wordt aangevoerd naar België gebeurt via bovengrondse of onderzeese pijpleidingen of via een schip (methaantankers). Om het gas te kunnen vervoeren in deze immens grote tankers, moet het eerst vloeibaar worden gemaakt, het zogenaamde LNG. 19 Dit gebeurt door het gas onder atmosferische druk op een 15 Artikel 2, 7 Elektriciteitswet. 16 F. COUSY, De Vlaamse distributienetbeheerders voor elektriciteit en de bescherming van de consument, DCCR 2007, nr. 175, 150. 17 Artikel 2, 8 en artikel 10, 1 en 2 Elektriciteitswet. Bij ministrieel besluit van 13 september 2002 werd nv Elia System Operator aangeduid als beheerder van het nationaal transmissienet voor een hernieuwbare termijn van twintig jaar. 18 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1620-1621. 19 Engels: Liquefied Natural Gas. - 8 -
temperatuur van 163 C te houden. Via in- en ontschepingshavens (zoals Zeebrugge) wordt het gas dan verder verdeeld. Om de continuïteit van de bevoorrading te waarborgen en transportleidingen met een overdreven grote diameter te vermijden, moet gas ondergronds kunnen worden opgeslagen in grote reservoirs. België heeft een aantal opslagruimtes voor gas: in vloeibare vorm in reservoirs in Zeebrugge en in gasvorm in diepe waterhoudende lagen in Loenhout. Net zoals inzake elektriciteit, is er in België ook sprake van een uniek aardgasvervoernet. Dit vervoernet, dat onder de federale bevoegdheid ressorteert, wordt in artikel 1, 10 bis van de Gaswet gedefinieerd als een vervoerinstallatie uitsluitend voor het vervoer van aardgas en die geëxploiteerd wordt door de met het vervoer van aardgas belaste beheerder, met uitsluiting van de upstream-installaties 20. 15. Het vervoer van aardgas gebeurt in België via het vervoernet van nv Fluxys. Fluxys is verantwoordelijk voor: - Het transport van gas vanuit de voedingspunten en de opslagruimtes via het Belgisch vervoernet naar grote afnemers of naar de distributienetten; - Systeemdiensten, zoals flexibiliteit op het net en aanverwante diensten voor transit en opslag van gas, LNG-operaties, odoriseren van gas 21, enzovoort. 22 2.3. Trading van energie 16. Energieleveranciers die zelf geen producent zijn, moeten hun energie aankopen bij een producent of op energiebeurzen. In België zijn er zowel voor elektriciteit als voor (hoogcalorisch 23 ) aardgas zogenaamde Hubs. Dit zijn virtuele bilaterale markten waar handel wordt gedreven. 24 20 Dit zijn alle leidingen en andere installaties gebouwd of geëxploiteerd als onderdeel van een olie- of aardgasproductieproject, of gebruikt om aardgas afkomstig van één of meer olie- of aardgasproductieplaatsen te vervoeren naar een verwerkingsinstallatie of terminal of aanlandingsterminal. 21 Gas is van nature reukloos. De gaslucht wordt er aan toegevoegd om gas goed ruikbaar te maken en om op die manier de veiligheid te bevorderen. 22 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1621. 23 aardgas met een calorische bovenwaarde die kan liggen tussen 10,8 en 12,8 kwh/m³. 24 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1621. - 9 -
2.4. Evenwichtsverantwoordelijke (EV) en bevrachter A. Evenwichtsverantwoordelijke 17. Er moet steeds een evenwicht zijn tussen de elektriciteitsproductie en de afname van elektriciteit. Wanneer er geen evenwicht is, kan de netspanning variëren, de frequentie veranderen en uiteindelijk zelfs de stroom uitvallen. Een leverancier kan zelf de rol van evenwichtsverantwoordelijke opnemen of deze via een contract uitbesteden aan een andere onderneming. De evenwichtsverantwoordelijke verzamelt alle gegevens over productie en afname om zo de vooruitzichten voor de volgende dag samen te stellen: enerzijds dus de vraag (de hoeveelheid elektriciteit die de klanten zullen afnemen) en anderzijds het aanbod (de hoeveelheid elektriciteit die de leverancier heeft gekocht op de elektriciteitsmarkt). Die vooruitzichten, of nominaties, geeft hij door aan de transmissienetbeheerder, die daardoor de verwachte belasting van het net kent. In 2008 hadden in totaal 51 EV s een contract met Elia (de transmissienetbeheerder). 25 18. In tegenstelling tot elektriciteit is er voor aardgas geen evenwichtsverantwoordelijke. De vervoeronderneming is verantwoordelijk voor evenwicht op zijn vervoernet. De aardgasnetbeheerders zijn verantwoordelijk voor evenwicht op hun net. Om het 'evenwicht' op het vervoernet te regelen, schaft de vervoernetgebruiker zogenaamde flexibiliteitsdiensten aan. De leverancier op het distributienet is verantwoordelijk om evenveel gas te injecteren als er afname is. 26 B. Bevrachter 19. Voor aardgas is de bevrachter of vervoernetgebruiker de tegenhanger van de evenwichtsverantwoordelijke. 27 Hij is verantwoordelijk voor het gebruik van het vervoernet en houdt het verbruik en de aanvoer van aardgas in evenwicht. De bevrachter bepaalt de verbruiksprognoses en geeft ze door aan Fluxys. Ook hier worden die prognoses nominaties genoemd. Voor levering in België zijn er momenteel 3 bevrachters actief op het Fluxys-net. 28 25 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1622. 26 http://www.vreg.be/nl/06_sector/02_leveranciers/01_leveringsvergunning/01_waarop.asp. 27 De bevrachter is eigenlijk de evenwichtsverantwoordelijke voor gas. 28 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1622. - 10 -
2.5. Distributie van energie 20. Elektriciteit die van het transmissienet op het distributienet wordt geplaatst, wordt voor verdere verdeling omgezet naar een lager spanningsniveau. Aardgas dat van het vervoernet op het distributienet wordt geplaatst, wordt omgezet naar een lager drukniveau. De distributiemarkt valt in overgrote mate onder de bevoegdheid van de Gewesten. In de elektriciteitssector wordt distributie van elektriciteit omschreven als het vervoer van elektriciteit langs distibutienetten met het oog op de levering ervan aan afnemers. 29 Een distributienet wordt op zijn beurt dan weer omschreven als binnen een geografisch afgebakend gebied geheel van verbindingen met een nominale spanning gelijk aan of lager dan 70 kv en de daarmee verbonden transformator-, schakel-, verdeel- en onderstations en andere hulpmiddelen die noodzakelijk zijn voor de distributie van elektriciteit op regionaal of lokaal niveau. 30 In de aardgassector wordt aardgasdistributie gedefinieerd als de werkzaamheid die erin bestaat aardgas via plaatselijke pijpleidingnetten te leveren aan afnemers, gevestigd op het grondgebied van een of meer bepaalde gemeenten. 31 Het aardgasdistributienet wordt omschreven als binnen een geografisch afgebakend gebied geheel van aardgasleidingen die onderling verbonden zijn en de daarmee verbonden hulpmiddelen, die noodzakelijk zijn voor de aardgasdistributie. 32 21. De distributie van elektriciteit en aardgas of beter gezegd: het beheer van de distributienetten is een monopolieactiviteit die in de vrije energiemarkt wordt verzorgd door intercommunales. Dit zijn samenwerkingsverbanden tussen verschillende gemeenten. Deze intercommunales of netbeheerders moeten hun net voor iedereen openstellen aan dezelfde voorwaarden. 33 Vlaanderen telt op dit moment 16 distributienetbeheerders voor elektriciteit en 11 distributienetbeheerders voor aardgas. 29 Artikel 2, 1 Vlaams Elektriciteitsdecreet. 30 Artikel 2, 2 Vlaams Elektriciteitsdecreet. 31 Artikel 3, 2 Vlaams Gasdecreet. 32 Artikel 3, 5 Vlaams Gasdecreet. 33 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1622-1623. - 11 -
22. De distributienetbeheerders van elektriciteit in het Vlaamse Gewest kunnen ingedeeld worden in drie groepen 34 : - De gemengde intercommunales, waarin Electrabel een participatie heeft, o.m. Gaselwest, IGAO, IMEA, Imewo, Intergem, Iveka, Iverlek en Sibelgas. Gemengd betekent dat zowel de gemeenten als een privébedrijf (Electrabel) aandeelhouder zijn. De intercommunales van de gemengde sector hebben zich op de vrijmaking voorbereid door het opzetten van een gezamenlijke structuur, de cvba Eandis. Eandis oefent voor de gemengde distributie-intercommunales de belangrijkste beheersactiviteiten uit. - De zuivere intercommunales en gemeentelijke regies (GHA 35 en A.G.E.M 36 ), die volledig in handen zijn van de gemeenten. Dit is de zuivere sector. De drie zuivere intercommunales Interelectra, Iveg en WVEM hebben inmiddels ook een samenwerkingsstructuur opgericht, nl. cvba Infrax - Twee naamloze vennootschappen van privaat recht, nl. Elia System Operator nv en Distributienet-Beheer Brussels Airport. 23. De distributienetbeheerders van aardgas in het Vlaamse Gewest kunnen worden ingedeeld in twee groepen: - De gemengde intercommunales: dit is gelijkaardig als in de elektriciteitssector. Hiervoor verwijs ik naar hierboven inzake distributienetbeheerders voor elektriciteit. - De zuivere intercommunales en 1 Nederlandse aardgasdistributienetbeheerder (Intergas Energie die voor de enclave gemeente Baarle Hertog bevoegd is). Voor de zuivere intercommunales verwijs ik eveneens naar het stukje inzake distributienetbeheerders inzake elektriciteit. 24. De distributienetbeheerder beheert, bouwt en onderhoudt voor een bepaald grondgebied het distributienet voor elektriciteit en/of aardgas en vervoert op vraag van de leverancier de energie tot bij de eindafnemer. In bijna alle gevallen zijn de netbeheerders de oude intercommunales die vóór de vrijmaking van de energiemarkt zowel het netbeheer als de verkoop van elektriciteit en/of aardgas voor hun rekening namen. Deze netbeheerders mogen 34 F. COUSY, De Vlaamse distributienetbeheerders voor elektriciteit en de bescherming van de consument, DCCR 2007, nr. 175, 156. 35 Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen. 36 Merksplas. - 12 -
niet langer elektriciteit of aardgas verkopen, tenzij ze daartoe wettelijk verplicht zijn, in hun rol van sociale leverancier. 37 25. De netbeheerder heeft verschillende taken wat betreft het beheer van zijn distributienet: - Verzorgen van nieuwe aansluitingen en aanpassing van bestaande aansluitingen van klanten op zijn distributienet; - Installatie van elektriciteits- en aardgasmeters; - Opnemen van de meterstanden (door zijn eigen personeel of door een operationele entiteit Eandis en Infrax); - Ter beschikking stellen van zijn distributienet aan alle leveranciers die via zijn net elektriciteit en/of aardgas willen vervoeren; - Zorgen dat zijn distributienet steeds efficiënt, veilig en betrouwbaar is; - Een aantal door de overheid opgelegde openbaredienstverplichtingen uitvoeren, zoals: 2.6. Levering van energie - Plaatsen van budgetmeters bij klanten met betalingsmoeilijkheden; - Bevorderen van het rationeel energiegebruik van de elektriciteitsverbruikers aangesloten op zijn netwerk; - Bevorderen van de productie van elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen; - Openbare verlichting voorzien en onderhouden. 38 26. In de vrijgemaakte markt is de levering of verkoop van elektriciteit en aardgas een concurrentiële activiteit. Om elektriciteit en aardgas te leveren hebben leveranciers een leveringsvergunning nodig van de VREG 39. 37 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1623. 38 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1623-1624. - 13 -
Een leverancier is elke natuurlijke of rechtspersoon die elektriciteit en/of aardgas verkoopt aan eindafnemers 40. 41 De leverancier heeft verschillende taken: - Hij is verantwoordelijk voor het voorzien van de energie die zijn klanten zullen verbruiken. Hij koopt de energie rechtstreeks bij producenten of onrechtstreeks (door gebruik te maken van bilaterale contracten, trading, beursaankopen,...) of ze zijn zelf producent. Ze verkopen deze energie aan de netgebruikers, die ze individueel factureren. - De leverancier duidt de evenwichtsverantwoordelijke aan met wie hij samenwerkt bij zijn leveringsactiviteiten. - De leverancier communcieert met distributienetbeheerder over de toegangspunten waaraan hij energie levert, waar hij wenst te leveren of waar hij wil stoppen met leveren. - De leverancier verwerkt de meetgegevens en andere informatie die hij krijgt van de distributienetbeheerder met het oog op de facturatie van zijn klanten. - De leverancier factureert de klant. 42 3. De positie van de energieafnemer ten aanzien van de marktspelers 27. In de vrijgemaakte energiemarkt heeft de eindgebruiker te maken met twee marktspelers: de leverancier en de distributienetbeheerder. 3.1 Vrijmaking van de energiemarkt 28. Vóór de liberalisering van de energiemarkt had de elektriciteits- of aardgasafnemer geen enkele keuze bij het bepalen van zijn elektriciteits- of aardgasleverancier. Gezinnen en bedrijven konden enkel aansluiten bij de elektriciteits- en/of aardgasintercommunale van zijn gemeente. Die intercommunale stond in voor de zogenaamde distributie van elektriciteit en/of 39 Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt (VREG) is een Vlaamse overheidsinstantie die instaat voor de regulering, controle en bevordering van de transparantie van de elektriciteits- en aardgasmarkt in het Vlaamse Gewest. 40 Elk natuurlijk persoon of rechtspersoon die elektriciteit en/of aardgas koopt voor eigen gebruik; Artikel 2, 6 Vlaams Elektriciteitsdecreet en artikel 3, 12 Vlaams Gasdecreet. 41 Artikel 2, 10 Vlaams Elektriciteitsdecreet en artikel 3, 16 Vlaams Gasdecreet. 42 S. LAUWAERT, Systematische voorstelling van de energiemarkt in Vlaanderen door de VREG (Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt), Iuvis 2008, 1624. - 14 -