UvA-DARE (Digital Academic Repository) Knooppunt Halbertsma : Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschap en over de samenleving de Jong, A.P. Link to publication Citation for published version (APA): de Jong, A. P. (2009). Knooppunt Halbertsma : Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) en andere Europese geleerden over het Fries en andere talen, over wetenschap en over de samenleving Hilversum: Verloren General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: http://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl) Download date: 30 Sep 2017
Deel III Negentiende-eeuws netwerk Negentiende-eeuwse Europese geleerden en Joast Halbertsma over het Fries en andere zaken
VERBINDINGSLIJNEN Terwijl in de eerste helft van de negentiende eeuw half Europa, en niet in de laatste plaats Duitsland, te maken had met oorlogen, opstanden en politieke onzekerheid, wisselden geleerden in verschillende van die onrustige Europese regio s kennis en ideeën uit over talen en taalonderzoek, over teksten en spelling, over handschriften en dialecten. Zo schreef Halbertsma op 28 maart 1848 aan H.G. Ehrentraut (1798-1866), een geleerde uit Jeverland (Noord-Duitsland), een brief waarin hij hem de tekst van een Fries koolzaaddorsersliedje meedeelde en uitleg gaf over de spelling van het Fries in de al eerder door hem aan Ehrentraut opgestuurde Lapekoer van 1834. Vervolgens sprak hij de hoop uit binnenkort deel twee van Ehrentrauts Friesisches Archiv te mogen ontvangen. Daarbij stond hij in laconieke bewoordingen stil bij de politieke onrust. Je brûle de désir de voir arriver la seconde pièce de votre Archive. C est un temps bien dur pour les litérateurs, que nous vivons. Quoique le crix de la liberté, qui se fait entendre par toute l Europe, sympathize assez avec le caractère Frison, néanmoins j aime à croire, que le repos de la monarchie constitutionelle bien et sincèrement executée, est plus favorable à la publication des anciens monumens de la littérature Frisonne. 1 De roep om vrijheid die in 1848 voor zoveel onrust zorgde, was, zo meende Halbertsma, een zaak die de Friezen op het lijf geschreven was, maar voor het uitgeven van de Friese letterkundige monumenten was de luwte van een deugdelijk functionerende constitutionele monarchie wel zo handig. Van een dergelijke monarchie was in Duitsland vooralsnog geen sprake. De onrust die dat veroorzaakte, was mogelijk één van de redenen dat het nog tot 1854 zou duren voordat deel twee van het Friesisches Archiv het licht zag. Overigens was het Friesisches Archiv geen magazijn voor letterkundige monumenten van de Friezen, maar een tijdschrift voor de regionale geschiedenis van Nedersaksen. Taalonderzoek in een politiek en maatschappelijk onrustig tijdsgewricht, en het onderzoek naar het Fries, dat is waar het in dit deel om gaat. De contacten van Halbertsma met diverse Europese geleerden vormen het uitgangspunt. Het was Jacob Grimm die door zijn eigen uitgebreide netwerk de contacten tussen geleerden uit allerlei Europese regio s stimuleerde. Het is, voor wat de relatie tussen taalstudie en politiek betreft, veelzeggend dat hij uitgerekend het Congres van Wenen van 1815 koos een historisch moment voor wat betreft de politieke toekomst van de verschillende Europese regio s om zijn onderzoek naar de Germaanse talen te presenteren: hij vroeg de daar aanwezige invloedrijke heren om letterkundig materiaal bijeen te brengen dat voor zijn onderzoek van belang kon zijn. 2 Ook ná het Congres van Wenen bleven de specifieke politieke omstandigheden in de verschillende Europese regio s een rol spelen in de contacten tussen geleerden. Ze beïnvloedden de ontwikkeling van de taalstudie de ontwikkeling van de taalstudie tot taalwetenschap en de waardering voor de verschillende bijdragen eraan. De taalwetenschap ontwikkelde zich het sterkst in Duitsland, maar vanuit Denemarken drukte Rasmus Rask zijn stempel erop. De politieke verhouding tussen beide landen was uitermate precair. Dat had effect op de waardering van de wetenschappelijke prestaties van Grimm en Rask in de beide landen zelf, èn erbuiten. In Engeland en Italië bestond er onder bepaalde geleerden een zekere aversie tegen de moderne (en vooral de Duitse) taalwetenschap. En dat gold ook voor geleerden in Nederland. Die geleerden zochten contact met elkaar, maar ook tussen deze gelijkgestemden was verschil
170 Deel iii Negentiende-eeuws netwerk van mening. Elk legde zich vanuit zijn eigen motivatie op taalonderzoek toe, en bracht zijn eigen accenten aan. Dat bracht ook misverstanden met zich mee: geleerde A bracht informatie in waar geleerde B niet om had gevraagd, en geleerde C verstond onder Fries heel wat anders dan geleerde D had bedoeld. Zo kon een uitwisseling waarin het Fries centraal stond uiteindelijk iets opleveren voor bijvoorbeeld het onderzoek naar het Gotisch, of, andersom, een uitwisseling over het Angelsaksisch uiteindelijk een bijdrage zijn aan het onderzoek naar Friese dialecten. Bovendien werden in de uitwisseling van kennis en ideeën over taal ook ideeën over wetenschap en samenleving uitgewisseld. In dit deel zal ik in kaart brengen hoe kennis van en ideeën over taal, taalstudie en het Fries van Halbertsma aan de andere geleerden werden overgedragen, en vice versa. Anders dan in een ideeëngeschiedenis zal de netwerkpraktijk relatief veel aandacht krijgen: het is immers de praktijk van uitwisseling die overdracht en aanpassing van kennis en ideeën mogelijk maakte, en die zodoende nieuwe betekenissen kon genereren. 3