Hoofdstuk 4 Fair play: onderlinge omgang Dit hoofdstuk gaat over onderlinge omgang, het derde aandachtsgebied van fair play. In de eerste twee paragrafen (4.1 en 4.2) wordt aan de hand van de begrippen agressie en geweld duidelijk gemaakt dat sport een eigen karakter heeft, waarbinnen andere omgangsvormen gelden dan buiten de sport. In paragraaf 4.3 proberen we aan de hand van een korte discussie over de bokssport duidelijk te maken dat sport wel altijd is gebonden aan wat in een samenleving wel of niet wordt geaccepteerd. In dit hoofdstuk wordt vooral inzichtelijk gemaakt dat in de bepaling en beoordeling van de onderlinge omgang in de sport, het specifieke karakter van de sporttak steeds een belangrijke rol speelt. 47
4.1 Volledige inzet, agressie en geweld Volledige inzet en agressie In een beschouwing over onderlinge omgang in de sport, ligt het gevaar van algemene platitudes als ga respectvol om met de scheidsrechter, gedraag je in de wedstrijd sportief en emoties behoren bij de wedstrijd, op de loer. Valt hierover wel iets te zeggen, zonder het specifieke karakter van de sporttak in ogenschouw te nemen? Wij denken van niet! Van sporters in een wedstrijd wordt verwacht dat ze zich volledig inzetten om te winnen. Sporters die zich niet inzetten, miskennen de specifieke aard van de sport en zijn dus als unfair aan te merken. Zij zijn spelbedervers (zie 3.1). Dat wil niet zeggen dat met volledige inzet willen winnen synoniem is met alles is geoorloofd om te winnen. Inzet heeft hier betrekking op een zekere mate van agressiviteit, die iedere sport nodig heeft. In de alledaagse omgangstaal heeft agressie een negatieve betekenis. Als van iemand wordt gezegd dat is een agressief persoon of die reageert vaak agressief, dan bedoelen we daar iets negatiefs mee. In een wedstrijd roepen coaches langs de kant regelmatig speel toch iets agressiever of ik mis agressiviteit in jullie spel. Daarmee wordt de sporter niet aangezet tot het maken van overtredingen, maar er wordt meer inzet verwacht. Kenmerkend voor agonale spelsporten is in feite dat de sporter de ander wil overtreffen en overheersen. Dit overheersen is een centraal element in vele omschrijvingen van het begrip agressie. Agressief gedrag komt dan neer op met volledige inzet de ander willen overtreffen, hetgeen we van sporters bij uitstek mogen verwachten. Een fel duel om de bal of het krachtig verdedigen van de tegenstander, kunnen als agressieve handelingen worden aangemerkt, maar deze zullen binnen de context van de sportwedstrijd geen enkele verontwaardiging oproepen, zolang geschreven en ongeschreven regels niet worden overtreden. Een vergelijkbare agressieve inzet zal in situaties buiten de sport niet of nauwelijks worden getolereerd. Agonale spelsporten, waarin met volledige inzet wordt geprobeerd de ander te overtreffen, zouden we dan ook kunnen karak- 48
teriseren als een vorm van gereguleerde agressie. Agressieve handelingen, zoals hier omschreven, worden door het in dit boek omschreven begrip fair play dus eerder ge- dan verboden. Niet-gelegitimeerd geweld Agressie hoort dus bij de sport, anders is dit (veelal) met geweld. Daarvan wordt vaak gezegd dat het niet tot het specifieke karakter van sport behoort. Maar wat wordt nu bedoeld met geweld? En, wat in het verlengde hiervan interessant is, hoe staat het met de beoordeling van geweld in de sport? Over de term geweld bestaat geen volledige overeenstemming. Volgens sommigen kan alleen dan van een gewelddadige handeling worden gesproken als die handeling tot schadelijke gevolgen (bij een ander) leidt. Meestal wordt daarbij de nadruk gelegd op fysieke schade in de zin van verwondingen en blessures. Anderen wijzen echter ook op de schadelijke gevolgen van beledigingen, dreigementen of obscene gebaren. We voeren twee voorbeelden uit de sport op en vergelijken deze met de omschrijving van geweld als een handeling waarbij een sporter een tegenstander schade toebrengt. Een basketballer probeert de bal te onderscheppen, maar raakt daarbij het hoofd van een tegenstander. Boven diens oog ontstaat een kleine verwonding en de tegenstander moet dan ook worden verzorgd alvorens verder te kunnen spelen. De handeling van de onderschepper moet in dit geval hoe dan ook als gewelddadig worden aangemerkt. Aan genoemde voorwaarde blijkt immers te zijn voldaan: er is schade toegebracht aan de tegenstander. Een tweede voorbeeld betreft een handbalspeler die op het doel van de tegenpartij afrent om te scoren. Een tegenspeler probeert hem met een soort sliding onderuit te halen. Deze wanhoopspoging om de opponent van het scoren af te houden, is echter tevergeefs en beiden raken elkaar niet. Volgens de hierboven gegeven definitie van geweld gaat het hier dus niet om een gewelddadige handeling: er is immers geen sprake van een verwonding of blessure. Toch wekt het de nodige verbazing om de handeling van de basketbalspeler wél en die van de handballer níet als gewelddadig te typeren. Of een handeling in een sportwedstrijd al dan niet als gewelddadig moet worden aangemerkt, kan niet worden bepaald zonder te verwijzen naar een sporter die de intentie heeft de ander schade toe te brengen. De basketballer had duidelijk niet de intentie om de ander schade toe te brengen, van de handbalspeler is het nog maar de vraag of hij deze intentie niet had. Een probleem dat zich met dit tweede kenmerk aandient, is de vraag of de intentie los kan worden gezien van de schadelijke gevolgen. Verricht de zojuist genoemde handballer een gewelddadige handeling alleen omdat hij die intentie had? De arbitragecommissie van de KNVB was deze mening in het voetbalseizoen 98-99 wel toegedaan door voetballer Ruud van Nistelrooij te schorsen voor een trappende beweging naar een tegenspeler, zonder dat hij deze raakte. Gaan we uit van de definitie van geweld, waarbij uitsluitend wordt gelet op de schadelijke gevolgen van een handeling, dan is het onmogelijk een onderscheid te maken tussen geïntendeerde en niet-geïntendeerde (bedoelde en onbedoelde) gevolgen. Het is maar de vraag of een sporter 49
50 die niet opzettelijk de ander schade probeert toe te brengen, verantwoordelijk kan worden gesteld voor de gevolgen. Kijken we uitsluitend naar de intentie van een handeling, dan blijkt deze vaak voor meerdere uitleg vatbaar. Als er geen schade wordt toegebracht, is het verschil tussen een correcte sliding en een (mislukte) aanslag op de enkels niet eenvoudig vast te stellen. Sommigen menen dan ook dat enkel de intentie om de ander schade toe te brengen, zoals in het geval van Van Nistelrooij, onvoldoende is om een handeling als gewelddadig te karakteriseren. Een mislukte poging tot het toebrengen van schade wordt in dat geval dan ook niet als gewelddadig aangemerkt. Deze visie op geweld wordt ook hier voorgestaan. Wij beschouwen geweld als een handeling waarbij een sporter een tegenspeler opzettelijk schade toebrengt. In de meeste gevallen gaat het om geweld dat gepaard gaat met het overtreden van de spelregels, en dus spreken we hier van niet-gelegitimeerd geweld. Niet-gelegitimeerd geweld is, per definitie, in strijd met fair play in de sport. In paragraaf 2.5 noemden we dit type unfaire sporters de excessieve regelovertreders. Ook gaven we verschillende voorbeelden van incidenten uit de sport. 4.2 Sportculturen en omgangsvormen in de sport In deze visie op geweld vormen de duidelijke gevallen nooit een probleem. De actie van Mike Tyson, die een stuk uit het oor beet van Evander Holyfield, opzettelijke elleboogstoten, kopstoten of massale vechtpartijen tijdens of na de wedstrijd, het zijn allemaal duidelijke gevallen van geweld. De hoogte van de straffen spreken in die zin ook boekdelen, lange schorsingen van soms één seizoen zijn opgelegd. Deze onderlinge omgangsvormen (bovenstaande gedragingen) worden in de sport duidelijk niet getolereerd. Veel lastiger dan deze duidelijke gevallen is de beoordeling van omgangsvormen (in dit geval gewelddadige omgangsvormen), als we een vergelijking maken tussen verschillende sporten, bijvoorbeeld tussen ijshockey en veldhockey. Op grond van historisch gegroeide conventies en gebruiken, hebben we hier te maken met twee verschillende sportculturen, waarbinnen gewelddadige acties duidelijk anders worden gewaardeerd en beoordeeld. Volgens de spelregels is het in beide sporten niet toegestaan de tegenstander te slaan. De praktijk laat echter zien dat vechtpartijen bij ijshockey, in tegenstelling tot bij veldhockey, geen zeldzaamheid zijn. Wat bij veldhockey in de onderlinge omgang onacceptabel
Sport en Kennis Deze preview is een gedeelte uit het boek: Fair play Over de regels en de geest Meer informatie Voor meer artikelen en andere uitgaven kunt u terecht op www.sportenkennis.nl