C.W. Anneese Nooit meer angst bij de tandarts
C.W. Anneese Nooit meer angst bij de tandarts Een zelfhulpboek om tandartsangst te overwinnen
ISBN 978-90-368-0744-9 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 887 Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V Voorwoord In ons land zijn er ongeveer 650.000 Nederlanders die niet meer naar de tandarts durven. Mensen bij wie de angst voor een behandeling zo groot is, dat zij de tandarts definitief uit de weg gaan. Er is dan sprake van een tandartsfobie. Het gevolg van hun vermijding van behandelingen draagt het risico van een ernstige verslechtering van de gebitstoestand met zich mee. Gelukkig zijn er in ons land speciale klinieken voor bijzondere tandheelkunde waar patiënten met extreme tandartsangst voor behandeling terechtkunnen. Dit zelfhulpboek is ook geschreven voor mensen die ondanks hun angsten wel voor een behandeling naar de tandarts gaan. Mijn uitgangspunt is dat tandartsangst absoluut niet iets uitzonderlijks is en terecht boven aan de top tien van alle angststoornissen staat. Tandartsangst is eigenlijk een normaal en veel voorkomend verschijnsel. Tandartsangst onderscheidt zich van alle andere soorten angsten door de angst voor pijn, die de belangrijkste oorzaak vormt voor het ontwikkelen van vermijding. Als je bereid bent je eigen tandartsangst onder ogen te zien en daadwerkelijk hier iets aan wilt doen, dan heeft het lezen, begrijpen en doen van beproefde oefeningen zin. Uit eigen ervaring weet ik maar al te goed wat tandartsangst is, maar ook wat je er allemaal voor moet doen om ervan af te komen. Ik beschouw tandartsangst als een samengestelde angstproblematiek, die feitelijk bestaat uit een verzameling angsten voor verschillende objecten (instrumenten) en situaties. Welke dat zijn, kan van persoon tot persoon verschillen. Tandartsangst heeft veelal zijn oorsprong in de wijze waarop ouders ermee omgingen. Los hiervan kan een tandartspatiënt ook tijdens een behandeling zelf iets vervelends overkomen waardoor tandartsangst abrupt kan ontstaan. In dit zelfhulpboek gaat het niet alleen over onredelijke angsten, vrees en vermijding, maar ook over het opheffen van vermijdingsgedrag. Het doel van dit boek is de weg naar angstvrije behandelingen, waarbij je stap voor stap meer inzicht krijgt in wat je moet doen om jezelf van je tandartsangst te verlossen. De centrale vraag hierbij luidt: Waar ben je werkelijk bang voor? Hiervoor beschik je over enkele tests die je duidelijk maken hoe jouw tandartsangst is opgebouwd en aan welke aspecten van jouw tandartsangst jij het best kunt werken.
VI Voorwoord Gelukkig dat je dankzij de talrijke oefeningen in dit boek gedeeltelijk of helemaal van je nachtmerries kunt worden verlost. Geef je zelf een kans om je ongemakken het hoofd te bieden ten einde ze uiteindelijk definitief te overwinnen. Cor Anneese, psycholoog psychotherapeut
VII Inhoud 1 Tandartsangst? Een serieus probleem!........................................... 1 1.1 De wachtkamer....................................................................... 3 1.2 Tandartsangst, feit of fictie?........................................................... 4 1.2.1 Een tandartsconsult en de behandelruimte.............................................. 4 1.2.2 De tandarts, tandartsangst en tandheelkunde........................................... 6 1.3 Angst voor pijn en lichamelijk letsel................................................... 7 1.4 Walgingsgevoeligheid en bloedfobie.................................................. 10 1.5 Wanneer is er sprake van tandartsangst?.............................................. 10 1.6 Veel voorkomende oorzaken van tandartsangst....................................... 12 1.7 Tandartsangst gaat vaak samen met andere angsten.................................. 13 1.8 Tandartsangst komt vaker voor dan je denkt.......................................... 14 1.9 Tandartsangst en vliegangst.......................................................... 15 1.10 Het psychologische proces bij tandartsangst.......................................... 19 1.11 Is tandartsangst abnormaal?.......................................................... 19 1.12 Gevoelens van ongemak bij de tandarts............................................... 20 1.13 Hoe ontstaat tandartsangst?.......................................................... 21 1.14 Tandartsangst is niet eenduidig verklaarbaar......................................... 23 1.15 Tips voor angstige patiënten.......................................................... 26 1.16 Stappenplan voor angstige patiënten................................................. 28 1.17 Tandartsangst bij kinderen............................................................ 29 1.18 De angsttandarts over tandartsangst................................................. 30 1.19 Wat kunnen ouders doen om hun kinderen te behoeden voor tandartsangst?......... 31 1.20 Samenvatting......................................................................... 32 2 Onderzoek op tandartsangst...................................................... 33 2.1 Inleiding.............................................................................. 34 2.2 Alleen tandartsangst of ook andere angsten?......................................... 34 2.2.1 Dental anxiety scale.................................................................... 35 2.2.2 Question start sociale angst............................................................. 36 2.2.3 Rationeel denken...................................................................... 37 2.2.4 Andere angsten........................................................................ 37 2.2.5 Claustrofobie.......................................................................... 40 2.3 Jouw angstprofiel..................................................................... 42 2.4 Overzicht en werkwijze................................................................ 42 2.5 Overzicht van enkele belangrijke angsten............................................. 43 2.5.1 Straat- en pleinvrees.................................................................... 43 2.5.2 Sociale angst........................................................................... 44 2.5.3 Hoogtevrees en ruimtevrees............................................................ 45 2.5.4 Engtevrees en claustrofobie............................................................. 46 2.6 Samenvatting......................................................................... 47
VIII Inhoud 3 Je persoonlijke hiërarchielijst..................................................... 49 3.1 Inleiding.............................................................................. 50 3.2 Waar ben je bang voor?............................................................... 50 3.3 Alleen gebeurtenissen als feiten...................................................... 50 3.4 Je hiërarchielijst concreet maken...................................................... 51 3.5 Samenvatting......................................................................... 54 4 Redelijk leren denken.............................................................. 55 4.1 Inleiding.............................................................................. 56 4.2 Gedachten, gevoelens en emoties..................................................... 57 4.3 Onredelijkheid? Een halte te ver!...................................................... 58 4.4 Eenvoudige theorie over redelijk en onredelijk denken................................ 58 4.5 Redelijke gedachten helpen........................................................... 59 4.6 Het ABC-schema...................................................................... 60 4.7 Onredelijke gedachten omzetten in redelijke gedachten.............................. 62 4.8 Tips bij het toepassen van redelijk denken............................................ 66 4.9 Valkuilen bij tandartsangsten......................................................... 67 4.10 Verbeelding of werkelijkheid?......................................................... 68 4.10.1 Tijd als illusie........................................................................... 69 4.11 Verwachtingen........................................................................ 70 4.12 Wachtkamerillusies................................................................... 71 4.13 Hoe sterk is je wachtkamervrees...................................................... 71 4.13.1 In de wachtkamer...................................................................... 73 4.14 Op weg naar je geluk!................................................................. 74 4.15 Samenvatting......................................................................... 74 5 Ontspannen met plezier........................................................... 77 5.1 Inleiding.............................................................................. 78 5.2 Ontspanning als beloning na inspanning.............................................. 78 5.3 De kracht van zelfsuggestie........................................................... 80 5.4 Samenvatting......................................................................... 81 6 Ademen is het halve werk.......................................................... 83 6.1 Inleiding.............................................................................. 84 6.2 Hyperventilatie, angsten en fobieën................................................... 84 6.3 Hoe weet je dat je hyperventileert?................................................... 85 6.4 Oorzaken en gevolgen van hyperventilatie............................................ 86 6.5 Wat is gezond ademen?............................................................... 87 6.6 Wat doe je bij een dreigende hyperventilatieaanval?.................................. 89 6.7 Met beter ademen meer zelfcontrole.................................................. 90 6.8 Samenvatting......................................................................... 90
Inhoud IX 7 Ongevoelig raken voor tandartsangst........................................... 93 7.1 Inleiding............................................................................. 94 7.2 Richtlijnen voor praktische desensitisatie............................................ 95 7.3 Je desensitisatie op de mp3-/cd-speler............................................... 96 7.4 Uitvoering........................................................................... 96 7.5 Exposure............................................................................. 96 7.6 Waarom exposure?................................................................... 97 7.7 Samenvatting........................................................................ 98 8 Meer controle over je emoties.................................................... 99 8.1 Inleiding............................................................................. 100 8.2 Controle of controleverlies........................................................... 100 8.3 Verschillende vormen van verlies van zelfcontrole.................................... 102 8.3.1 Beheersing van je gedrag.............................................................. 102 8.3.2 Beheersing van je denken.............................................................. 104 8.3.3 Informatieverstrekking................................................................ 104 8.4 Wat kan er zoal bij een tandartsbehandeling gebeuren?............................. 104 8.5 Verschillende vormen van aversieve controle........................................ 106 8.6 Beperkingen bij tandartsbehandelingen............................................. 108 8.7 Pijn als aversieve controle............................................................ 109 8.8 Voorspelbaarheid en controleerbaarheid............................................. 110 8.9 De rol van de tandarts en de houding van de patiënt................................. 111 8.10 Deskundigen aan het woord......................................................... 113 8.11 Gelijkwaardigheid: een eerste vereiste voor samenwerking.......................... 114 8.12 Advies bij langdurige tandartsbehandelingen........................................ 115 8.13 De patiënt in actie.................................................................... 115 8.14 Samenvatting........................................................................ 116 9 Op weg naar zelfverzekerdheid.................................................. 119 9.1 Inleiding............................................................................. 120 9.2 Varianten van sociale angst.......................................................... 121 9.3 Hoe sociale angst kan ontstaan...................................................... 121 9.4 Wat ik denk dat anderen van mij denken............................................. 122 9.5 Openheid bij de tandarts............................................................. 123 9.6 Zelfverzekerdheid, een vrije keuze?.................................................. 123 9.7 Zelfverzekerdheid begint bij ik...................................................... 125 9.8 Samenvatting........................................................................ 125 10 Maak van je vooroordeel een voordeel.......................................... 127 10.1 Het adoreren van je slachtofferschap................................................. 128 10.2 Hoe we onze vooroordelen leren zien................................................ 129 10.2.1 Vooroordeel 1......................................................................... 129 10.2.2 Vooroordeel 2......................................................................... 130
X Inhoud 10.2.3 Vooroordeel 3......................................................................... 130 10.2.4 Vooroordeel 4......................................................................... 131 10.2.5 Vooroordeel 5......................................................................... 131 10.2.6 Vooroordeel 6......................................................................... 132 10.3 De stap naar optimisme.............................................................. 132 10.4 Kies nu, want nu is de enige tijd die bestaat.......................................... 133 10.5 Een verouderd idee over veranderen................................................. 133 10.6 Zelfhulp bij tandartsangsten......................................................... 133 10.7 Samenvatting........................................................................ 134 11 Met Byron Katie een andere wereld.............................................. 135 11.1 Inleiding............................................................................. 136 11.2 Van angst naar geluk................................................................. 137 11.3 De sleutel tot het werk van Byron Katie............................................... 139 11.3.1 Wil je echt weten wat de waarheid is?.................................................. 139 11.3.2 Zelfonderzoek met de vier vragen...................................................... 139 11.4 Omkering............................................................................ 140 11.4.1 Hoe gaat omkering in haar werk?....................................................... 140 11.4.2 Voorbeelden van de omkeringtechniek................................................. 141 11.4.3 Adviezen............................................................................. 141 11.5 Samenvatting........................................................................ 141 Bijlagen Nawoord.................................................................................... 145 Bijlage I..................................................................................... 147 Bijlage II.................................................................................... 151 Bijlage III.................................................................................... 155 Literatuur................................................................................... 159 Register..................................................................................... 163