Linda Bröker Just Eekhof. Ontwikkelingen in de oncologie

Linda Bröker Just Eekhof Ontwikkelingen in de oncologie

H&W-reeks In deze reeks verschenen eerder: Schatjes zijn het Palliatieve zorg Een bedrieglijke bijbal Kwalitatief onderzoek

Onder redactie van: Linda Bröker Just Eekhof Ontwikkelingen in de oncologie Klinische relevantie voor de huisarts Houten 2014

ISBN 978-90-368-0435-6 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 871 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V Voorwoord Wanneer iemand te horen krijgt dat hij kanker heeft, is de veronderstelling vaak dat hij daar snel aan zal overlijden. Tot voor kort was dat grotendeels waar, maar dat wordt tegenwoordig steeds minder. Door vroege opsporing en betere behandelingen zijn de overlevingskansen bij veel soorten kanker de laatste jaren sterk toegenomen. Bijna 3,5% van de Nederlanders heeft op dit moment kanker of heeft het in het verleden ooit gehad. Een huisarts in een normpraktijk van 2350 patiënten heeft momenteel 80 à 85 (ex-)kankerpatiënten in de praktijk, en dit aantal stijgt doordat de incidentie én de overleving toenemen (zie 7 www. cijfersoverkanker.nl). Kankerpatiënten krijgen steeds vaker een individuele, multidisciplinaire behandeling en de tijd dat de systemische behandeling van kanker eenvoudigweg als chemo benoemd kon worden, is voorbij. Met name na 2000 zijn er veel nieuwe middelen geïntroduceerd die niet meer tot de chemotherapeutica behoren maar tot een nieuwe klasse, de zogeheten targeted agents. Deze doelgerichte medicijnen grijpen specifiek aan op maligne eigenschappen van de tumorcel en remmen zo diens groei. Dit wil niet zeggen dat er geen bijwerkingen zijn, integendeel. Deze bijwerkingen zijn echter anders dan we gewend zijn van de klassieke chemotherapie. Met deze verschuiving van het behandelarsenaal verandert ook de positie van de huisarts in de begeleiding van kankerpatiënten. Deze patiënten krijgen hun behandeling vaak voor een deel thuis in de vorm van een dagelijks oraal behandelschema, en naast de kaalheid en het risico op neutropene koorts, die het gevolg zijn van de traditionele chemotherapeutica, zijn er ook andere bijwerkingen te verwachten. Het is primair de taak van de behandelend oncoloog dit te monitoren, maar ook de huisarts krijgt er in zijn begeleiding van kankerpatiënten mee te maken. Veel huisartsen hebben in hun opleiding echter geen kennis gemaakt met de moderne behandeltechnieken, en de targeted therapieën zijn op dit moment nog geen gebruikelijk onderwerp in huisartsgeneeskundige nascholingen. Als huisarts missen we daarom vaak de oncologische achtergrondkennis om de huidige behandeltechnieken in een passend kader te kunnen plaatsen. Om deze lacune op te vullen, is in Huisarts en Wetenschap in 2011 een serie nascholingsartikelen gestart rond het thema nieuwe ontwikkelingen in de oncologie. De auteurs van deze artikelenreeks zijn stuk voor stuk specialisten. Zij presenteren de actuele stand van zaken in de behandeling van de verschillende vormen van kanker, en richten zich daarbij speciaal tot de praktiserend huisarts. De serie is uitgegroeid tot het boek dat u nu in handen heeft. De achtergrondkennis in dit boek biedt huisartsen handvatten om kankerpatiënten beter te begeleiden. Het boek is opgebouwd rond een kern van vijftien tumorspecifieke hoofdstukken die de tien meest voorkomende vormen van kanker bij mannen respectievelijk vrouwen behandelen, aangevuld met het multipel myeloom omdat de behandeling daarvan in de afgelopen jaren sterk veranderd is. Elk van de hoofdstukken in dit deel geeft een overzicht van de recente ontwikkelingen in de behandeling en sluit af met de aandachtspunten die voor de huisarts van belang zijn. De lezer zal in deze hoofdstukken waarschijnlijk veel nieuwe termen tegenkomen. Deze worden steeds toegelicht en het gebruik van jargon is tot een minimum beperkt. Wie ooit de citroenzuurcyclus kon reproduceren, kan ook het effect van remming van de epidermale groeifactor volgen.

VI Voorwoord Het boek wordt ingeleid door een algemeen deel, dat de prevalentie van maligniteiten in de huisartsenpraktijk behandelt, nieuwe behandeltechnieken toelicht en ingaat op vraagstukken rond erfelijkheid en bevolkingsonderzoek. Wat dat laatste betreft: er is veel te zeggen voor screening op prostaatcarcinoom, maar de communis opinio is nog steeds dat men daarmee terughoudend moet zijn; het onderwerp is dan ook niet opgenomen in dit praktijkgerichte boek. Verder ligt er op het moment van schrijven een advies van de Gezondheidsraad bij de minister van VWS om het screeningsprogramma op cervixcarcinoom aan te passen. Omdat echter nog niet duidelijk is of en hoe dit programma daadwerkelijk veranderd zal worden, hebben we ook dit onderwerp niet opgenomen. Steeds meer kankerpatiënten overleven hun ziekte, en ze leven ook langer (zie 7 www. cijfersoverkanker.nl). In de periode 1989-1994 was de tienjaarsoverleving voor alle typen kanker samen 40%, in 2001-2005 was dit 50%. Voor de huisarts wordt kanker dus langzaamaan een nieuwe chronische ziekte en daarmee treden de langetermijneffecten van de ziekte zelf, maar ook die van de vaak toxische behandeling, meer op de voorgrond. De ziekte zelf én de behandeling hebben vaak na jaren nog schadelijke gevolgen voor de gezondheid en het dagelijks functioneren. Het afsluitende deel van het boek gaat in op de rol die de huisarts kan spelen in de opsporing en begeleiding van deze late effecten. Prof. dr. F.G. Schellevis geeft tot slot op basis van het KWF-rapport Nazorg bij kanker; rol van de eerste lijn uit 2010 een voorzet hoe de huisarts de zorg voor de chronische oncologische patiënt in zijn praktijk kan inrichten. We hopen dat dit boek in een behoefte voorziet bij artsen die te maken krijgen met patiënten die een kankerbehandeling ondergaan. Het is weliswaar geschreven voor huisartsen en huisartsen in opleiding, maar het overzicht van nieuwe behandelingsmogelijkheden bij kanker is zeker ook informatief voor anderen die in hun werk te maken krijgen met kankerpatiënten. Ons doel was een praktisch naslagwerk samen te stellen dat goed aansluit bij vragen die in de dagelijkse praktijk kunnen rijzen. Mocht u nog zaken missen of tips hebben, dan houden wij ons warm aanbevolen. Ons doel is immers pas bereikt als u er in de praktijk echt wat aan heeft. De redactie, Linda Bröker en Just Eekhof Dr. L.E. Bröker is redactielid van Huisarts en Wetenschap en huisarts in Cuijk. In 2007 promoveerde zij op het oncologische onderwerp Novel microtubule interacting agents: Preclinical and clinical studies. Dr. J.A.H. Eekhof is hoofdredacteur van Huisarts en Wetenschap en huisarts in Leiden. Hij is tevens senior staflid-epidemioloog bij de afdeling Public health & Eerstelijnsgeneeskunde bij het LUMC en redacteur van de boeken Kleine kwalen in de huisartsenpraktijk, Kleine kwalen bij kinderen en Kinderkwalen.

VII Inhoud 1 Huisartsgeneeskundige oncologie............................................... 1 Henk van Weert 1.1 Screening en diagnostiek............................................................ 2 1.2 Behandeling......................................................................... 2 1.3 Nazorg en follow-up.................................................................. 3 1.4 De palliatieve fase.................................................................... 4 1.5 Conclusie............................................................................. 4 Literatuur............................................................................ 5 I Deel I Algemeen 2 Oncologie in de huisartsenpraktijk: een onderzoek............................ 9 Joke Korevaar, Marianne Heins, Gé Donker, Mieke Rijken en François Schellevis 2.1 Inleiding............................................................................. 10 2.2 Onderzochte maligniteiten........................................................... 10 2.3 Aantal patiënten..................................................................... 11 2.4 Aantal patiëntcontacten............................................................. 13 2.5 Beschouwing......................................................................... 15 2.6 Conclusie............................................................................. 16 Literatuur............................................................................ 16 3 Kanker in de familie: wanneer is verder onderzoek geïndiceerd?............. 19 Thomas Potjer, Frederik Hes en Christi van Asperen 3.1 Inleiding............................................................................. 20 3.2 Kanker en erfelijkheid................................................................ 20 3.3 Mammacarcinoom................................................................... 21 3.4 Colorectaal carcinoom............................................................... 24 3.5 Melanoom........................................................................... 26 3.6 Prostaatcarcinoom................................................................... 27 3.7 DNA-diagnostiek en de rol van de klinisch geneticus................................. 27 3.8 Conclusie............................................................................. 28 Literatuur............................................................................ 28 4 Voeding bij kanker................................................................ 31 Sandra Beijer en Jaap van Binsbergen 4.1 Inleiding............................................................................. 32 4.2 Voedingsproblemen bij kanker....................................................... 32 4.3 Screening en diagnostiek............................................................ 34 4.4 Voedingsinterventies................................................................ 35 4.5 Praktische uitvoering................................................................ 36 4.6 Voeding in combinatie met beweging................................................ 36 4.7 Voedingssupplementen.............................................................. 37 4.8 Tot slot............................................................................... 37 Literatuur............................................................................ 38

VIII Inhoud 5 Bevolkingsonderzoek dikkedarmkanker........................................ 39 Niek de Wit 5.1 Inleiding............................................................................. 40 5.2 Methoden............................................................................ 41 5.3 Strategieën........................................................................... 42 5.4 CRC-screening in Nederland.......................................................... 42 5.5 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 44 5.6 Conclusie............................................................................. 44 Literatuur............................................................................ 45 6 Bevolkingsonderzoek borstkanker.............................................. 47 Johanna Timmers, Gerard den Heeten, Harmien Zonderland, André Verbeek en Mireille Broeders 6.1 Inleiding............................................................................. 48 6.2 Balans tussen positieve en negatieve effecten........................................ 48 6.3 Problemen bij de organisatie van zorg............................................... 50 6.4 Breast Imaging Reporting and Data System (BI-RADS)................................ 50 6.5 De rol van de huisarts................................................................ 51 6.6 Toekomstige ontwikkelingen......................................................... 52 6.7 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 52 6.8 Conclusie............................................................................. 52 Literatuur............................................................................ 53 7 Targeted therapieën............................................................... 55 Epie Boven en Gert Jan Ossenkoppele 7.1 Inleiding............................................................................. 56 7.2 Achtergrond van targeted therapie.................................................. 56 7.3 Hematologische maligniteiten....................................................... 60 7.4 De HER-familie: epidermale groeifactorreceptoren................................... 61 7.5 Angiogenese......................................................................... 62 7.6 Andere targets....................................................................... 64 7.7 Oude middelen in een nieuwe jas.................................................... 64 7.8 Conclusie............................................................................. 65 Literatuur............................................................................ 65 8 HIPEC, een nieuwe chirurgische techniek....................................... 67 Patrick Hemmer en Barbara van Leeuwen 8.1 Inleiding............................................................................. 68 8.2 Achtergrond van de behandeling.................................................... 69 8.3 Complicaties van cytoreductieve chirurgie en HIPEC................................. 71 8.4 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 72 8.5 Conclusie............................................................................. 72 Literatuur............................................................................ 73 9 Radiotherapie...................................................................... 75 Lukas Stalpers en Joost Verhoeff 9.1 Inleiding............................................................................. 76 9.2 Radiotherapie van 1895 tot 2013...................................................... 76

Inhoud IX 9.3 Prognostische factoren............................................................... 77 9.4 Uitwendige en inwendige radiotherapie............................................. 78 9.5 Recente ontwikkelingen.............................................................. 80 9.6 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 83 9.7 Conclusie............................................................................. 85 Literatuur............................................................................ 86 II Deel II Tumorspecifiek 10 Mammacarcinoom................................................................. 89 Rhodé Bijlsma, Elsken van der Wall en Arjen Witkamp 10.1 Inleiding............................................................................. 90 10.2 Personalized medicine............................................................... 90 10.3 Locoregionale behandeling.......................................................... 92 10.4 Systemische behandelingen.......................................................... 93 10.5 Specifieke therapievormen........................................................... 94 10.6 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 96 10.7 Conclusie............................................................................. 96 Literatuur............................................................................ 97 11 Colorectaal carcinoom............................................................ 99 Miriam Koopman 11.1 Inleiding............................................................................. 100 11.2 Stadium I-III: curatieve opzet......................................................... 100 11.3 Toekomstige ontwikkelingen......................................................... 105 11.4 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 105 11.5 Conclusie............................................................................. 106 Literatuur............................................................................ 106 12 Prostaatcarcinoom................................................................ 109 Esther Hamoen en Fred Witjes 12.1 Inleiding............................................................................. 110 12.2 Cryochirurgie......................................................................... 111 12.3 HIFU.................................................................................. 113 12.4 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 114 12.5 Conclusie............................................................................. 114 Literatuur............................................................................ 114 13 Longcarcinoom..................................................................... 117 Egbert Smit 13.1 Inleiding............................................................................. 118 13.2 Kliniek............................................................................... 119 13.3 Behandeling......................................................................... 120 13.4 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 122 13.5 Conclusie............................................................................. 122 Literatuur............................................................................ 122

X Inhoud 14 Hoofd-halscarcinoom............................................................. 125 Saskia Coenraad en Rob Baatenburg de Jong 14.1 Inleiding............................................................................. 126 14.2 Larynxcarcinoom..................................................................... 128 14.3 Tumoren van de mondholte.......................................................... 131 14.4 Farynxtumoren....................................................................... 131 14.5 Preventie en screening............................................................... 133 14.6 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 133 14.7 Conclusie............................................................................. 133 Literatuur............................................................................ 134 15 Multipel myeloom................................................................. 135 Niels van de Donk en Ellen van der Spek 15.1 Epidemiologie en pathogenese...................................................... 136 15.2 Klinische verschijnselen.............................................................. 136 15.3 Behandeling......................................................................... 138 15.4 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 143 15.5 Conclusie............................................................................. 143 Literatuur............................................................................ 143 16 Non-hodgkinlymfoom............................................................. 147 Fazil Baboe en Elly Lugtenburg 16.1 Epidemiologie en pathogenese...................................................... 148 16.2 Klinische presentatie................................................................. 148 16.3 Diagnostiek en stadiëring............................................................ 149 16.4 Folliculair lymfoom (FL).............................................................. 149 16.5 Diffuus grootcellig B-cellymfoom (DLBCL)............................................ 153 16.6 Nieuwste ontwikkelingen............................................................ 155 16.7 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 155 Literatuur............................................................................ 156 17 Ovarium- en tubacarcinoom...................................................... 159 Roy Kruitwagen en Toon van Gorp 17.1 Inleiding............................................................................. 160 17.2 Etiologie............................................................................. 160 17.3 Diagnose............................................................................. 161 17.4 Behandeling......................................................................... 162 17.5 Nieuwe behandelingsmogelijkheden................................................ 163 17.6 Follow-up............................................................................ 165 17.7 Recidief.............................................................................. 165 17.8 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 165 Literatuur............................................................................ 166 18 Endometriumcarcinoom.......................................................... 169 Christianne Lok en Hans Trum 18.1 Inleiding............................................................................. 170 18.2 Etiologie............................................................................. 170 18.3 Diagnose............................................................................. 171

Inhoud XI 18.4 Behandeling......................................................................... 174 18.5 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 176 Literatuur............................................................................ 177 19 Melanoom: chirurgische behandeling........................................... 179 Kevin Wevers, Lukas Been en Harald Hoekstra 19.1 Inleiding............................................................................. 180 19.2 Diagnostische excisie................................................................ 180 19.3 Schildwachtklierprocedure........................................................... 182 19.4 Chirurgische behandeling............................................................ 182 19.5 Follow-up............................................................................ 185 19.6 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 187 Literatuur............................................................................ 187 20 Melanoom: systemische behandeling........................................... 189 Wim Kruit 20.1 Inleiding............................................................................. 190 20.2 Adjuvante systemische therapie in stadium III........................................ 190 20.3 Systemische behandeling gemetastaseerd melanoom stadium IV.................... 192 20.4 Ontwikkelingen...................................................................... 195 20.5 Rol van de huisarts................................................................... 196 20.6 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 196 20.7 Conclusie............................................................................. 197 Literatuur............................................................................ 197 21 Niet-melanocytaire huidkanker.................................................. 199 Kirsten Burghout, Vigfús Sigurdsson en Johan Toonstra 21.1 Inleiding............................................................................. 200 21.2 Epidemiologie en etiologie........................................................... 200 21.3 Kliniek............................................................................... 202 21.4 Diagnostiek en behandeling......................................................... 204 21.5 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 205 21.6 Conclusie............................................................................. 205 Literatuur............................................................................ 206 22 Blaascarcinoom.................................................................... 207 Maaike van de Kamp en Theo de Reijke 22.1 Inleiding............................................................................. 208 22.2 Diagnostiek.......................................................................... 208 22.3 Chirurgische behandeling............................................................ 210 22.4 Chemo- en radiotherapie............................................................. 212 22.5 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 215 22.6 Conclusie............................................................................. 216 Literatuur............................................................................ 216 23 Maagcarcinoom.................................................................... 219 Peter Siersema 23.1 Inleiding............................................................................. 220 23.2 Diagnostiek en stadiëring............................................................ 222

XII Inhoud 23.3 Curatieve behandeling............................................................... 222 23.4 Perioperatieve behandeling.......................................................... 226 23.5 Palliatieve mogelijkheden............................................................ 227 23.6 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 228 Literatuur............................................................................ 229 24 Oesofaguscarcinoom.............................................................. 231 Christine Kestens, Richard van Hillegersberg en Peter Siersema 24.1 Inleiding............................................................................. 232 24.2 Diagnostiek en stadiëring............................................................ 232 24.3 Endoscopische behandeling bij hooggradige dysplasie en T1aN0M0................. 233 24.4 Neoadjuvante chemoradiotherapie bij T1-3N0-1M0................................... 235 24.5 Oesofagectomie...................................................................... 235 24.6 Centralisatie van behandeling........................................................ 237 24.7 Palliatieve behandeling.............................................................. 237 24.8 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 239 24.9 Conclusie............................................................................. 239 Literatuur............................................................................ 239 III Deel III De chronisch oncologische patiënt 25 Gedeelde zorg voor de late effecten............................................. 243 Janine Nuver, Hink Boer, Sophie Bunskoek, Sabine Siesling, Annette Berendsen en Jourik Gietema 25.1 Inleiding............................................................................. 244 25.2 Belangrijke late effecten van behandeling............................................ 244 25.3 Cardiovasculaire en metabole toxiciteit.............................................. 245 25.4 Aandachtspunten voor de huisarts................................................... 248 25.5 Conclusies............................................................................ 249 Literatuur............................................................................ 249 26 De huisarts als hoofdbehandelaar in de chronische fase...................... 251 François Schellevis 26.1 Inleiding............................................................................. 252 26.2 De huisarts en de oncologische zorg................................................. 252 26.3 Ondersteuning van de huisarts bij nacontrole en nazorg............................. 254 26.4 Conclusie............................................................................. 255 Literatuur............................................................................ 255 Afkortingen........................................................................ 257 Over de auteurs.................................................................... 261 Register............................................................................. 265