Teveel aan speeksel of te droge mond en het syndroom van Sjögren Teveel aan speeksel (overmatige speekselvloed) [MN, 18 maart 2017] Wat is een teveel aan speeksel? Een teveel aan speeksel betekent dat er te veel speeksel wordt aangemaakt. Dit wordt ook wel overmatige speekselvloed of hypersalivatie genoemd. Kwijlen kan een uiting zijn van een teveel aan speeksel. Vooral als het slikken moeilijk gaat. Kwijlen kan een groot probleem zijn voor zowel de patiënt als de omgeving. Mensen die kwijlen, hebben vaak last van: ontstoken mondhoeken misselijkheid een nat hoofdkussen bij het ontwaken het lekken van kwijl op eigen kleding spreken met consumptie Vooral de laatste twee punten zijn in sociale contacten vaak moeilijk en kan problemen geven in het contact met mensen.
Hoe ontstaat kwijlen? Het doorslikken van speeksel gebeurt bij de meeste mensen automatisch. Er wordt niet bij nagedacht. Kwijlen kan komen door een teveel aan speeksel, maar meestal is het een gevolg van te weinig doorslikken van het speeksel. Het speeksel blijft dan in de mond en loopt uiteindelijk uit de mond. Bij kinderen Kwijlen is bij jonge kinderen een normaal verschijnsel. Het komt vooral voor bij het doorbreken van kiezen of tanden. Bij volwassenen Kwijlen bij volwassenen en ouderen ontstaat door: Een gestoorde functie van de lippen en mond. De mond sluit dan niet goed meer. Neurologische aandoeningen, zoals een beroerte (cerebrovasculair accident: CVA). Hierbij kan uitval in het gevoel van het gezicht optreden. Er wordt niet meer gemerkt dat het speeksel zich in de mond ophoopt. Of de mond kan door de neurologische aandoening niet meer goed sluiten. Kwijlen komt regelmatig voor bij mensen met een meervoudige handicap. Vaak zijn er dan problemen met het slikken. Hoe wordt de diagnose gesteld? Een werkelijk teveel aan speeksel komt maar weinig voor. Zo nodig kan de aanmaak van de hoeveelheid speeksel gemeten worden. Deze speekseltest wordt vaak in een gespecialiseerd speekselcentrum gedaan. Wordt het teveel aan speeksel aangemaakt door de oorspeekselklieren? Dan is het speeksel dun en waterig. Dit wordt ook wel sereus speeksel genoemd. Wordt het teveel aan speeksel aangemaakt door de onderkaakspeekselklieren en/of tongspeekselklieren? Dan lijkt het speeksel op slijm. Dit wordt ook wel muceus speeksel genoemd. Teveel aan speeksel of te droge mond pagina 2
Welke behandeling is mogelijk? Er zijn verschillende behandeling mogelijk: Vaak wordt eerst met fysiotherapie geprobeerd de houding van het hoofd te veranderen. Hierdoor kan het slikken makkelijker worden. Ook de logopedist kan u de juiste slikbewegingen aanleren. Een ernstige vorm van kwijlen kan behandeld worden met medicijnen, zoals bijvoorbeeld scopolamine en glycopyrolaat. Ook kan een injectie met botuline toxine A (Botox) in de onderkaakspeekselklieren helpen. Wanneer dit allemaal niet helpt kan er gekozen worden voor een operatie. De beide tongspeekselklieren worden dan verwijderd. De uitvoergangen van de onderkaakspeekselklieren worden verlegd van de mondbodem naar de keelholte. Heel zelden kan bestraling van de speekselklieren worden overwogen. Maar dit is voor weinig mensen een juiste behandeling. Een bestraling geeft veel bijwerkingen. Te droge mond (monddroogheid) Wat is een te droge mond? Bij een te droge mond heeft u ook last van de te droge mond. Het wordt veroorzaakt door te weinig speeksel of een verandering in de samenstelling van speeksel. Hoe ontstaat een te droge mond? Een te droge mond komt meestal door: Een bijwerking van medicijnen. Verminderde werking van de speekselklieren bij het ouder worden. Vaak drinken ouderen ook minder, waardoor er minder speeksel wordt aangemaakt. Ontsteking van de speekselklieren. Het syndroom van Sjögren. Na bestraling in het hoofd-halsgebied. Te droge mond door medicijnen Bij een te droge mond door medicijnen is alleen de prikkel om speeksel aan te maken geremd. Het speekselklierweefsel zelf is niet beschadigd. Door het gebruiken van een smaakreuk- of kauwprikkel (zure snoepjes of kauwgom) kan deze prikkel verdwijnen en wordt er meestal weer een normale hoeveelheid speeksel aangemaakt. Pas na jarenlange remming van de speeksel aanmaak, kan er soms een blijvend te weinig speeksel aangemaakt worden. Welke behandeling? Als eerste wordt geprobeerd om de rest functie van de speekselklieren optimaal te laten werken. Dit kan met: Het stimuleren van de smaak en daarmee de speekselklieren, door zure snoepjes. Het stimuleren van de werking van de speekselklieren door het kauwen op kauwgom. Medicijnen die de aanmaak van speeksel stimuleren. Als deze 3 vormen van stimulatie niet goed helpen kan een behandeling van de symptomen van een te droge mond helpen. Dit kan met mondspoelingen of speekselsubstituten. Mondspoelingen Mondspoelingen die irriterende stoffen bevatten, zoals alcohol en scherpe smaakstoffen, mogen niet gebruikt worden. Deze mondspoelingen irriteren de slijmvliezen. De meest Teveel aan speeksel of te droge mond pagina 3
eenvoudige mondspoelingen zijn: het vaak vochtig maken van de mond met water, thee (zonder suiker) of zoutoplossingen (bijvoorbeeld fysiologisch zout). Speekselsubstituten Speekselsubstituten werken vaak beter dan mondspoelingen. Een speekselsubstituut is op basis van: Een soort gelei (carboxymethylcellulose) of eiwitten (mucinen), zoals die ook in het speeksel voorkomen. Deze zorgen voor een goede vochtigheid van de mond en smering van de slijmvliezen. Xanthan gum (een synthetisch middel) dat ook zorgt voor een goede vochtigheid van de mond en smering van de slijmvliezen. Het merendeel van de patiënten blijkt een voorkeur voor een mucine of xanthan gum te hebben. Als het ene speekselsubstituut niet goed werkt, kan een ander speekselsubstituut geprobeerd worden. Syndroom van Sjögren Wat is het syndroom van Sjögren? Het syndroom van Sjögren is een auto-immuunziekte. Een auto-immuunziekte is een ziekte waarbij de patiënt zelf afweerstoffen tegen lichaamseigen weefsels maakt. Bij het syndroom van Sjögren ontstaan er ontstekingsreacties in de slijmvliezen. Deze zorgen voor een verminderde functie van de slijmvliezen en ernstige droge mond, droge ogen en droge vagina. Andere klachten die voorkomen zijn: Chronische vermoeidheid, is doorlopend moe zijn. Algehele malaise, is een algemeen ziek gevoel. Artritis, is een ontsteking van een gewricht. Neuropathieën, zijn aandoeningen van de zenuwen. Het syndroom van Sjögren komt voor bij ongeveer 40 tot 60 per 100.000 mensen. Het syndroom van Sjögren komt ongeveer 10 keer vaker bij vrouwen voor dan bij mannen. Mensen die klachten ervaren van het syndroom van Sjögren zijn meestal ouder dan 35 jaar. Bij goed navragen blijkt dat er vaak al jaren perioden met klachten zijn geweest, die passen bij het syndroom van Sjögren. Ook bij kinderen kan het syndroom van Sjögren voorkomen. De ziekte wordt verdeeld in een primair en secundair syndroom van Sjögren. Het primair syndroom beperkt zich tot de ogen en de mond. Het secundair syndroom komt vaak samen met een andere auto-immuunziekte voor. Bijvoorbeeld reumatoïde artritis (RA) of systemische lupus erythematodes (SLE). Hoe ontstaat het syndroom van Sjögren? De oorzaak van het syndroom van Sjögren is niet goed bekend. Recent zijn er aanwijzingen dat een infectie door bepaalde virussen mogelijk een rol spelen bij het ontstaan van het syndroom van Sjögren. Hoe wordt de diagnose gesteld? Het syndroom van Sjögren kan zich op verschillende manieren uiten, met als gevolg dat de patiënt wordt verwezen naar verschillende specialisten. Vaak wordt het syndroom van Sjögren niet direct herkend. Bij ongeveer 40% van de patiënten met het syndroom van Sjögren uit het syndroom zich door zwelling van de oorspeekselklier. Meestal gaat het om een zwelling zonder pijn. Klachten van een droge mond hoeven hierbij niet aanwezig te zijn. De zwelling kan aan beide zijden voorkomen en kunnen wisselend van grootte zijn. Teveel aan speeksel of te droge mond pagina 4
Bij een duidelijk voelbare stevige zwelling in de oorspeekselklier, moet men ook denken aan het non-hodgkin lymfoom. Het risico van het ontstaan van een non-hodgkin lymfoom bij mensen met het syndroom van Sjögren is ruim 40 keer hoger dan bij andere mensen. Veel patiënten met het syndroom van Sjögren klagen over een te droge mond en dorst. Al in een vroeg stadium van de ziekte is de te droge mond aanwezig in rust en tijdens het slapen. Een droge mond is vaak geen syndroom van Sjögren, maar een normaal verschijnsel bij het ouder worden. Ook kan de droge mond komen door bepaalde medicijnen, stress en tijdens en na de menopauze. Ook moet een te droge mond niet verward worden met het gevoel van dorst. Bij de ziekte van Sjögren bestaat het dorstgevoel niet door te weinig drinken, maar is er behoefte om de mond vochtig te maken. Het vele drinken bij een droge mond, heeft als gevolg dat men in de nacht naar het toilet moet. Dit kan de nachtrust verstoren en verklaart een deel van de slaapproblemen. Behalve een te droge mond en zwelling van de speekselklieren zijn er klachten zoals: Problemen met eten, spreken en slikken. Problemen met de smaak. Branderig gevoel in de mond. Problemen bij het dragen van het (gedeeltelijk) kunstgebit. Ontstekingen in de mond en meer en sneller krijgen van cariës (= gaatjes in tanden en kiezen). Al deze klachten ontwikkelen zich langzaam, waardoor de patiënt ermee leert omgaan en het syndroom van Sjögren nog niet herkend wordt. In het gevorderde stadium van de ziekte is de mond droog in rust en tijdens eten. De speekselklieren zijn dan zo sterk beschadigd dat ook na stimulatie nauwelijks tot geen speeksel ontstaat. De diagnose wordt gesteld op basis van het klachten en uitslagen van aanvullende onderzoeken: 1. Droge ogen. 2. Droge mond. 3. Het meten van de functie de traanklieren. 4. Het meten van de functie van de speekselklieren. 5. Aanwezigheid van bepaalde antistoffen in afgenomen bloed. 6. Aanwezigheid van bepaalde antistoffen of eigenschappen in een biopt van de speekselklier. Als 4 van deze 6 onderdelen afwijkingen geven die passen bij het syndroom van Sjögren, wordt de diagnose syndroom van Sjögren gesteld. Wel moet dan een afwijkende bloedwaarde of een afwijkend biopt 1 van deze 4 zijn. Welke behandeling? Behandeling van de oorzaak van syndroom van Sjögren is nog niet mogelijk. Momenteel wordt er veel onderzoek gedaan naar medicijnen die het ontstaan of het verder gaan van de ziekte kunnen voorkomen of afremmen. De huidige behandeling is gericht op het: Bestrijden van de klachten van de droge ogen en droge mond. Voorkomen van mondinfecties. Ontstaan van tandcariës en afwijkingen van het tandvlees. Teveel aan speeksel of te droge mond pagina 5
Bij droge ogen kunnen oogdruppels verlichting geven. Kunstspeeksel kan het gevoel van een droge mond verminderen. Een goede mondhygiëne is belangrijk om ontstekingen van het mondslijmvlies en het ontstaan van gaatjes in tanden en kiezen te voorkomen. Vragen en telefoonnummers Het is belangrijk dat u juiste en duidelijke informatie krijgt. Heeft u na het gesprek met uw specialist of na het lezen van deze informatie nog vragen, stel deze dan gerust. Schrijf uw vragen van tevoren op, zodat u niets vergeet. Heeft u thuis nog vragen, bel dan de polikliniek mond-, kaak-, en aangezichtschirurgie (MKA-chirurgie) van het ziekenhuis waar u onder behandeling bent. Polikliniek mond-, kaak-, en aangezichtschirurgie (023) 224 0080 (alle locaties) U kunt ook een e-mail sturen: E-mailadres polikliniek Haarlem Zuid: kaakchirzuid@spaarnegasthuis.nl E-mailadres polikliniek Hoofddorp: polikaak@spaarnegasthuis.nl Op de locaties van het Heemstede en Haarlem Noord zijn geen poliklinieken van de afdeling mond-, kaak- en aangezichtschirurgie. In de avond, nacht of weekend belt u met de afdeling spoedeisende hulp: Haarlem Zuid (023) 224 4880 Hoofddorp (023) 224 6880 Disclaimer MKA Kennemerland spant zich in om de inhoud van deze patiënteninformatie zo vaak mogelijk te actualiseren en/of aan te vullen. Ondanks deze zorg en aandacht is het mogelijk dat inhoud onvolledig en/of onjuist is. Copyright Alle rechten van intellectuele eigendom betreffende deze materialen liggen bij MKA Kennemerland. Kopiëren, verspreiden en elk ander gebruik van deze materialen is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming van MKA Kennemerland. Met dank aan de NVMKA (Nederlandse Vereniging voor Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie) voor het gebruik van de tekst. Waar zijn we te vinden? Haarlem Zuid Boerhaavelaan 22 2035 RC Haarlem Hoofddorp Spaarnepoort 1 2134 TM Hoofddorp Haarlem Noord Vondelweg 999 2026 BW Haarlem Heemstede Händellaan 2A 2102 CW Heemstede (023) 224 0000 www.spaarnegasthuis.nl info@spaarnegasthuis.nl Teveel aan speeksel of te droge mond pagina 6