OORZAKEN EN BEHANDELING VAN NIERSTENEN EN NIERKOLIEKEN. Nierstenen kunnen aanleiding geven tot uiterst pijnlijke nierkolieken. Gelukkig bestaan er vandaag doeltreffende behandelingen. En wie gemakkelijk nierstenen ontwikkelt, kan door aangepaste maatregelen de kans op nieuwe stenen verkleinen. Nierstenen komen drie tot vier keer vaker voor bij de mannen dan bij vrouwen. Naar schatting ontwikkelen in België jaarlijks 3 personen op 1 000 nierstenen. Nierstenen geven niet noodzakelijk klachten. Komen ze echter vast te zitten in de urineleiders, dan kunnen ze zeer pijnlijke nierkolieken veroorzaken. Ongeveer de helft van de personen met klachten te wijten aan nierstenen, lopen het risico na de behandeling vroeg of laat opnieuw nierstenen te krijgen. Hoe ontstaan nierstenen? De stoffen waaruit nierstenen zijn opgebouwd, komen bij iedere mens voor. Toch krijgt lang niet iedereen nierstenen. De belangrijkste oorzaak van nierstenen is de oververzadiging van de urine met bepaalde zouten. Als de urine teveel van die zouten bevat, kunnen ze in het nierbekken neerslaan in de vorm van kristallen. Deze kunnen zich dan ontwikkelen tot nierstenen. Oververzadiging van de urine kan aan verschillende factoren te wijten zijn. Er kan gewoonte weinig urine zijn, bijvoorbeeld omdat men niet genoeg drinkt of omdat men overmatig zweet. Of misschien scheiden de nieren te veel zouten uit. Ook een verstoring van de zuurheidsgraad (ph) van de urine kan de neerslag van zouten in de hand werken. En soms ligt het aan de samenstelling van de urine (te weinig van bepaalde stoffen). Niet noodzakelijk klachten Kleine nierstenen worden meestal met de urinestroom via de urineleiders meegevoerd tot in de blaas, waarna ze worden uitgeplast. In de regel kunnen stenen tot 5 mm diameter spontaan langs de natuurlijke weg worden afgevoerd. Of dat voor enig ongemak zorgt, hangt af van de grootte en de vorm van de Steen. Soms merk je er gewoon niets van. Grotere stenen komen gemakkelijker vast te zitten in de urineleiders, waar ze de urinedoorstroming hinderen. Dat kan verschrikkelijke pijn veroorzaken, de zogenaamde nierkolieken. Vastzittende stenen kunnen ook infecties van de urinewegen in de hand werken. Soms blijven grotere nierstenen in de nieren liggen. Dat hoeft niet meteen problemen te geven. Vele mensen hebben nierstenen, zonder dat ze daar ooit enige hinder van ondervinden. Soms worden ze bij toeval ontdekt, bijvoorbeeld ter gelegenheid van een radiografie voor een ander medisch probleem. Als ze geen klachten geven, laat men ze veelal gewoon zitten. Af en toe valt het ook voor dat een niersteen wel tot in de blaas geraakt, maar niet verder. Zo n steen kan dan in de blaas verder groeien en bijvoorbeeld blaasontstekingen veroorzaken.
Wat zijn de symptomen? Als nierstenen klachten veroorzaken, gaat het in de overgrote meerderheid van de gevallen om nierkolieken.de pijn doet zich voor wanneer een steen in de urineleider vast komt te zitten. De bijna ondraaglijke pijn zet meestal bruusk in, in de rug of in de zij. Typisch is dat de pijn uitstraalt naar de lies en de schaamstreek. Wie nierkolieken heeft, kan meestal niet stilzitten en loopt rusteloos heen en weer, gaat zitten of liggen, staat weer recht, enzovoorts, in een (vruchteloze) poging een comfortabele houding te vinden waarbij de pijn zou afnemen. Nierkolieken gaan dikwijls gepaard met misselijkheid en braken. Vaak begint men ook te zweten. Soms zit er wat bloed in de urine, die dan roze ziet. Als u dergelijke klachten hebt, moet u niet te lang wachten om een arts te zien, want een steen die vastzit in de urineleider kan uiteindelijk de nierwerking blokkeren of een nierontsteking veroorzaken. Dat is weliswaar niet zo frequent, maar wel gevaarlijk. In bepaalde gevallen veroorzaakt de niersteen ook een ontsteking van de urineleider. Mogelijke bijkomende symptomen zijn dan koorts en rillingen, slecht riekende of troebele urine, een branderig gevoel bij het plassen of een frequente drang om te plassen. Raadpleeg dan zo snel mogelijk een arts. De pijn verzachten Nierkolieken zijn doorgaans zéér pijnlijk. Het eerste wat dus moet gebeuren, is de pijn bestrijden. In eerste instantie geeft men de voorkeur aan NSAID s, pijnstillers met een ontstekingsremmende werking. Ze zorgen ook voor een van de urineproductie, waardoor de druk op de steen afneemt en dus ook de pijn Voor nierkolieken gebruikt vooral diclofenac. De opgeroepen arts zal het geneesmiddel in het spierweefsel injecteren. Negen keer op tien verdwijnt de pijn dan binnen het halfuur. Diclofenac bestaat ook in zetpillen. Patiënten die opnieuw nierkolieken krijgen, kunnen ze gebruiken om zelf meteen in te grijpen, zonder de komst van de arts te moeten afwachten. Met zetpillen duurt het wel jets langer voor de pijn verdwijnt. Van Diclofenac in inspuitbare vorm is er maar één merk op de markt, Voltaren. Van zetpillen met diclofenac zijn ook generieke versies beschikbaar, met een zelfde samenstelling en een zelfde doeltreffendheid, maar een lagere prijs: Diclofenac EG en Diclophar. Ook gebruiksvriendelijk en vrij doeltreffend is piroxicam in oplosbare vorm (poeder of tabletten). Artsen schrijven vaak het merk Feldène voor, maar ook van piroxicam zijn er goedkopere generieke versies: Piroxicam EG en Piroxicam 3DDD. Als NSAID s niet volstaan, kan men bijkomend spasmolytica innemen, geneesmiddelen die de spieren ontspannen. Ze gaan het samentrekken van de urineleider tegen, waardoor de pijn vermindert. Nadeel is dat ze soms onaangename bijwerkingen hebben, zoals een droge mond, constipatie en zelfs gezichtsstoornissen. Vroeger gebruikte men vaak een combinatie van een spasmolyticum en een pijnstiller, vooral Buscopan Compositum of Visceralgine Compositum. Dat wordt heden afgeraden. De twee genoemde medicijnen bevatten metamizol, een stof die in zeldzame gevallen agranulocytose kan veroorzaken, een potentieel dodelijke bloedaandoening. Als niets anders helpt, zal de arts soms zijn toevlucht nemen tot morfine. Bij nierkolieken kan dat echt nodig zijn, gezien de hevigheid van de pijn.
En verder? Hoe moet het verder, eens de pijn onder controle is? De arts zal de patiënt pijnstillers voorschrijven, die hij kan gebruiken mocht hij weer een nierkoliek voelen opkomen. Maar uiteindelijk moet de steen weg, zoveel is duidelijk. In de meerderheid van de gevallen volstaat het geduld te hebben en zal de steen uiteindelijk vanzelf met de urine worden geloosd. Tot het zover is, moet men door een fijnmazige zeef plassen (theezeefje bijvoorbeeld), om de steen op te vangen. Zo kan de arts nagaan om welke soort stenen het gaat. Natuurlijk zal de arts de patiënt 00k grondig onderzoeken en ondervragen. Nierstenen kunnen zeer diverse oorzaken hebben: bepaalde ziekten, sommige geneesmiddelen, erfelijke factoren, voeding, onvoldoende vochtinname en ga zo maar door. De arts moet dus heel wat vragen stellen. Ook een analyse van de urine staat op het programma. Meestal is er ook een radiologisch onderzoek, onder andere om na te gaan of men redelijkerwijs kan verwachten dat de Steen spontaan zal worden afgevoerd. Vaak levert een echografie bijkomende nuttige informatie op. Meestal volstaat dit, hoewel soms nog andere onderzoeken en tests nodig zijn. Huisarts of specialist? De huisarts is best in staat nierkolieken te behandelen en te zorgen voor de verdere opvolging. Toch zal hij in een aantal gevallen de patiënt doorverwijzen naar een uroloog (specialist van de urinewegen). Als na een aantal dagen blijkt dat de Steen blijft steken en niet wordt uitgeplast. De uroloog zal dan nagaan of het niet beter is de steen op een of andere manier te verwijderen. Als de patiënt koorts heeft. Koorts kan wijzen op een ontsteking. Dan kunnen antibiotica nodig zijn en is het beter de Steen zonder dralen te verwijderen. Ook als de arts een ernstige obstructie van de urinewegen vaststelt, moet hij de patiënt doorverwijzen. Soms valt het voor dat de pijn niet onder controle te krijgen is en is het beter de Steen meteen te verwijderen. Sommige mensen zullen verkiezen de steen te laten verwijderen, omdat ze hun beroep niet mogen uitoefenen zolang ze geplaagd worden door nierkolieken (piloten bijvoorbeeld). Ook wanneer de huisarts de patiënt succesvol heeft behandeld, maar deze na verloop van tijd weer nierkolieken krijgt, kan doorverwijzing nodig zijn. Steenverwijdering Wat te doen als de Steen niet spontaan langs de natuurlijke weg verdwijnt? In een beperkt aantal gevallen kunnen sommige kleine stenen met geneesmiddelen worden opgelost, maar dat is uitzonderlijk. Doorgaans zijn andere maatregelen vereist. Vocht, vocht, vocht Een eerste mogelijkheid is de vochtinname drastisch verhogen, om de druk op de steen te vergroten, zodat die alsnog langs de natuurlijke weg wordt afgevoerd. Omdat dit bij een vastzittende steen erge pijn kan veroorzaken, zal zo n agressieve hydratatietherapie meestal in het ziekenhuis gebeuren. Daar kan men eventueel ook via een infuus extra vocht toedienen. En als de behandeling niet het verhoopte effect sorteert, kan men indien nodig meteen ingrijpen. Als hydratatietherapie echter niet lukt of niet in aanmerking komt, bijvoorbeeld omdat de steen toch iets te groot is, moet men het anders aanpakken.
Zap die steen! Een niersteen kan worden verpulverd met een niersteenvergruizer of lithotriptor. Dat is een apparaat waarbij door middel van schokgolven energie wordt opgewekt. In de beginjaren werden de patiënten volledig ondergedompeld in een waterbad en geconcentreerde schokgolven was een epidurale verdoving nodig. Vandaag ligt de patiënt meestal op een watermatras en wordt gewoon een kalmerend middel of een pijnstiller toegediend. Via radiografie bepaalt men de juiste ligging van de Steen, waarna de energie op de steen wordt geconcentreerd. De Steen gaat hierdoor langzaam afbrokkelen. Na de behandeling kan men meestal meteen weer naar huis. De deeltjes ter grootte van een zandkorrel moeten dan door de patiënt worden uitgeplast. De behandeling kan een aantal sessies vergen, afhankelijk van de grootte en de hardheid van de Steen. Lithotripsie heeft veel voordelen, maar heeft ook enkele nadelen. Vele patiënten vertonen de eerste 24 uur bloed in de urine, maar dat verdwijnt in het algemeen spontaan. Minder is dat het lozen van het gruis gepaard kan gaan met nieuwe kolieken. Dit kan soms weken aanslepen, omdat het een tijdje duurt voordat al het gruis langs de natuurlijke weg is geloosd. 00k zijn niet alle stenen door middel van deze techniek klein te krijgen, bijvoorbeeld omdat ze te groot zijn. Gelukkig zijn er nog andere behandelingsmogelijkheden. Via de urinebuis Men kan de steen ook wegkrijgen door middel van een fijn slangetje, dat men via de urinebuis en de blaas tot in de urineleider leidt (ureteroscopie). Daar kan men dan met een piepklein tangetje of vangnetje de steen vastgrijpen en uittrekken. Grotere stenen kunnen langs dezelfde weg met een laserstraal of een soort minidrilboor worden verpulverd. Niet zelden gebeurt de ingreep onder volledige verdoving. Een gaatje in de rug Een derde techniek is de zogenaamde percutane niersteenbehandeling. Hierbij prikt de uroloog een gaatje in de rug, tot aan de steen. De steen kan dan met een trilsonde worden vergruisd of met een aangepast instrument vastgegrepen en weggenomen. Deze techniek wordt vooral gebruikt voor grotere stenen. Meestal wordt de patiënt volledig verdoofd. Open operatie In een kleine minderheid van de gevallen, wanneer geen enkele andere methode helpt, zal men tot een klassieke operatie moeten overgaan. De patiënt wordt verdoofd en opengesneden, zodat de chirurg de steen gemakkelijk kan wegnemen. Een dergelijke open operatie is echter maar uitzonderlijk nodig. De preventie van nierstenen Wie eenmaal last heeft gehad van nierstenen, kan door aangepaste maatregelen de kans op recidives verkleinen. Meer water, minder vlees Deze maatregelen kunnen voor alle niersteenlijders nuttig zijn. Veel drinken, bij voorkeur water. Zo vergroot men de hoeveelheid urine, zodat de zouten minder vlug neerslaan. Hoeveel? Dagelijks zeker 2 liter, waarvan minstens een kwart liter voor het slapengaan. Om na te gaan of men wel genoeg drinkt, kan men de kleur van zijn urine bekijken: die moet zo bleek mogelijk zijn. Tip: vermijd frisdranken die fosforzuur bevatten. Fosforzuur (E 338) zit vooral in coladranken en zou de aanmaak van nierstenen bevorderen.
Al te zoute voeding vermijden en zelf geen zout toevoegen. Zout werkt het ontstaan van nierstenen in de hand. Wie nierstenen heeft waarin calciumoxalaat zit (zeer frequent), moet opletten met voedingswaren die veel oxalaten bevatten, zoals rabarber, chocolade, zwarte thee, noten, vijgen... De arts zal samen met de patiënt diens eetgewoontes onder de loep nemen, om na te gaan welke producten hij voortaan eventueel moet vermijden of beperken. Urinezuur is een afbraakproduct van purines. Wie urinezuurstenen heeft, moet misschien minder producten eten die rijk zijn aan purines. Vis en vlees in het algemeen zijn rijk aan purines. Sommige eetwaren bevatten er bijzonder veel: ansjovis, niertjes, sardines in blik, lever... Minder vlees eten, kan voor alle niersteenlijders nuttig zijn, omdat wie veel vlees eet meer calcium uit het skelet verliest. Niet alleen verzwakt dat het skelet, het maakt ook dat de urine meer calcium bevat. Bovendien verandert de samenstelling van de urine, zodat deze minder calcium in opgeloste vorm kan bevatten. Moet men zijn verbruik van zuivelwaren (melk, kaas...) drastisch beperken? Dat werd vroeger altijd aangeraden aan mensen met calciumstenen. Recente studies geven echter te denken dat zuivelwaren, ondanks dat ze veel calcium bevatten, het ontstaan van nierstenen niet bevorderen. Sommige wetenschappers menen zelfs dat een hoge consumptie van zuivelwaren het ontstaan van nierstenen tegengaat! In de praktijk blijven vele artsen nochtans een zuivelarm dieet aanraden, hoewel dit dus misschien helemaal niet nodig is. Spreek erover met uw arts, als u nierstenen hebt. Medicijnen ter preventie Voor sommige patiënten kunnen geneesmiddelen nodig zijn. We geven enkele voorbeelden ter illustratie. Als de nieren te veel calcium uitscheiden, kunnen thiaziden helpen, medicijnen die de uitscheiding van calcium verminderen. Kaliumcitraat is een stof die van nature in de urine aanwezig is en die de aanmaak van urinezuurstenen tegengaat. Vele mensen die gemakkelijk urinezuurnierstenen vormen, hebben echter te weinig kaliumcitraat in hun urine. Het slikken van kaliumcitraatpreparaten kan dan helpen. Allopurinol vermindert de aanmaak van urinezuur en wordt daarom soms aangewend bij mensen met urinezuurstenen. Mensen die nierstenen krijgen door de erfelijke aandoening cystinurie worden soms behandeld met d-- penicillamine, een medicijn dat de aanmaak van cystine vermindert. In geval van cystinurie worden soms nog andere geneesmiddelen gebruikt. Dat niersteenlijders levenslang medicijnen moeten slikken, is gelukkig Zelden noodzakelijk. STENEN IN SOORTEN Nierstenen zijn meestal samengesteld uit calciumzouten, met name calciumfosfaat en/of calciumoxalaat. Soms hebben ze een kern van urinezuur. Doorgaans zijn calciumstenen vrij klein, soms bereiken ze een diameter van 10 mm. Naar schatting gaat het bij 70 5 80% van de niersteenpatiënten om dergelijke calciumstenen. In 10 à 15% van de gevallen gaat het om nierstenen die bestaan uit struviet (magnesium-ammoniumfosfaat). Struvietstenen komen vooral voor bij vrouwen, Ze worden ook wel infectiestenen genoemd, omdat ze verband houden met bepaalde infecties van de urinewegen. Bij zo'n infectie produceren de bacteriën een enzym dat i het ontstaan van struvietstenen in de hand werkt. Deze stenen groeien snel en kunnen samen met de onderliggende infectie; tot nierontstekingen en een verminderde nierwerking leiden. Sommige stenen zijn samengesteld uiturinezuur. Urinezuurstenen vormen 5 tot '10' uit purines, stoffen die o.a. voorkomen in vlees en vis. Een teveel aan urinezuur kan te wijten zijn aan bepaalde ziekten (bijvoorbeeld jicht), aan
een te lage urineproductie (te weinig drinken, overmatig zweten, diarree) of aan een lage zuurheidsgraad (ph) van de urine. Ten slotte zijn er ook nog stenen samengesteld uit cystlne, dat is een aminozuur (aminozuren zijn de bouwstenen van de eiwitten). Cystinestenen komen alleen voor bij mensen met een genetische afwijking die cystinurie heet en zijn uiterst zeldzaam (ongeveer l % van de gevallen).