Dorpsstraat 245, Assendelft, gemeente Zaanstad: bureauonderzoek en booronderzoek.
2 Colofon titel: auteur(s): datum:. Dorpsstraat 245, Assendelft, gemeente Zaanstad: bureauonderzoek en booronderzoek A. de Boer xx-xx-2013 Bureau voor Archeologie Koningsweg 244 Utrecht
3 Administratieve gegevens Projectnummer Provincie Gemeente Plaats Toponiem Centrum locatie (RD) Oppervlak plangebied Kadastrale gegevens ARCHIS onderzoeksmeldingsnummer soort onderzoek Opdrachtgever Uitvoerder Kaartblad Periode van uitvoering Bevoegd gezag Beheerder en plaats van documentatie 2013052101 Noord Holland Zaanstad Assendelft Dorpsstraat 245 110680, 496860 (x,y) 910m2 gemeente Assendelft, blad 1, sectie O perceel 241 56998 bureauonderzoek en booronderzoek dhr. Van der Meer Bureau voor Archeologie 25B mei en juni 2013 Gemeente Zaanstad Bureau voor Archeologie, Koningsweg 244, Utrecht Figuur 1: Ligging van het plangebied
4
5 Inhoud 1 2 3 4 5 6 7 8 Samenvatting...7 Inleiding...9 1.1 Onderzoekskader...9 1.2 Doelstelling en vraagstelling...10 1.2.1 Doelstelling...10 1.2.2 Vraagstelling...10 1.3 Methode...10 Beschrijving beoogde ingreep...12 Historische situatie en mogelijke verstoringen...13 Aardkunde...14 Bekende Waarden...15 5.1 Bouwhistorie...15 5.2 Archeologie...15 Gespecificeerde verwachting...18 Conclusie en advies...19 Literatuur...20 Figuren...21
6
7 Samenvatting In opdracht van dhr. Van der Meer heeft Bureau voor Archeologie een bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van sloop en nieuwbouw aan de Dorpsstraat 245 te Assendelft. Het onderzoek is uitgevoerd cf. de richtlijnen van de KNA, protocol 4002. In het kader van het onderzoek zijn kaarten, databases en literatuur geraadpleegd, teneinde te komen tot een gespecificeerde archeologische verwachting van het gebied. In het hele plangebied kunnen archeologische resten aanwezig zijn uit de IJzertijd en recenter. Archeologische resten bestaan uit resten van erven en boerderijen. De archeologische resten bevinden zich vrijwel direct aan het oppervlak tot ca. 1 m diepte. De archeologische resten manifesteren zich als archeologische laag die bestaat uit een matrix van (humeuze) klei met antropogene bijmengingen die ligt op zeggeveen. De top van het veen is mogelijk veraard en compact. De verwachting is dat waar tot heden een woonhuis met garage staat de bodem geroerd is. Hier worden geen intacte archeologische resten meer verwacht. Achter het huis heeft in de 19e eeuw eveneens gebouw (boerderij) gestaan. Resten (funderingen) daarvan kunnen nog in de bodem aanwezig zijn. Ten noorden, westen en zuiden van het perceel bevinden zich gedempte sloten. De conservering van eventuele archeologische resten zal, voor zover deze niet zijn vergraven, gezien de hoge grondwaterstand, goed zijn.
8
9 1 Inleiding 1.1 Onderzoekskader In opdracht van dhr. Van der Meer heeft Bureau voor Archeologie een bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van sloop en nieuwbouw aan de Dorpsstraat 245 te Assendelft. In het gebied geldt het bestemmingsplan Centrum Assendelft dat is vastgesteld op 2008 06 26. In het plangebied geldt onder meer de dubbelbestemming archeologisch waardevol gebied. In de voorschriften van het bestemmingsplan is opgenomen dat voor het verkrijgen van een bouwvergunning of aanlegvergunning in principe een archeologisch rapport moet worden overlegd, tenzij het bouwplan kleiner dan 100m2 is of de beoogde bodemverstoring ondieper dan 35cm is. De voorgenomen bouwplannen hebben een oppervlak van ca. 160m2 (fig. 2) en leiden tot een verstoringsdiepte van ca. 60 cm (excl. heipalen). Daarom is dit onderzoek uitgevoerd. Het plangebied (kadastraal perceel) heeft een oppervlak van ca. 910m2. 1.2 Doelstelling en vraagstelling 1.2.1 Doelstelling Het doel van dit bureauonderzoek is het opstellen van een specificeerde archeologische verwachting zodat een beslissing genomen kan worden over hoe met eventuele archeologische waarden rekening moet worden gehouden bij de voorgenomen werkzaamheden. 1.2.2 Vraagstelling De volgende onderzoeksvragen zijn in dit onderzoek gebruikt: Waaruit bestaan de voorgenomen bodemingrepen? Zijn in het gebied (mogelijk) archeologische waarden aanwezig, en zo ja, waaruit bestaan deze? Worden deze archeologische waarden verstoord door de voorgenomen bodemingrepen? Zo ja, op welke wijze? Welke maatregelen kunnen worden genomen om voldoende rekening te houden met deze archeologische waarden? 1.3 Methode Het onderzoek is uitgevoerd cf. de richtlijnen van de KNA, protocol 4002. Achtereenvolgens bestaat het proces uit: 1. Afbakenen plan- en onderzoeksgebied en vaststellen consequenties van mogelijk toekomstig gebruik; 2. Aanmelden onderzoek bij Archis
10 3. Vermelden (en toepassen) overheidsbeleid 4. Beschrijven huidig gebruik 5. Beschrijven historische situatie en mogelijke verstoringen 6. Beschrijven mogelijke aanwezigheid bouwhistorische waarden in de ondergrond 7. Beschrijven bekende archeologische en aardwetenschappelijke waarden 8. Opstellen gespecificeerde verwachting 9. Opstellen standaardrapport bureauonderzoek 10. Afmelden onderzoek bij Archis 11. overdracht onderzoeksgegevens 12. Aanleveren digitale gegevens bij e-depot Genoemde stappen leidden tot onderhavig rapport en het openbaar maken van de resultaten bij Archis en het e-depot. In de hierna volgende hoofdstukken worden de belangrijkste gegevens die zijn verworven tijdens het onderzoek gepresenteerd.
11 2 Beschrijving beoogde ingreep De beoogde ingreep bestaat uit het slopen van de bestaande woning en garage (luchtfoto actuele situatie in fig. 4) en de herbouw van een nieuwe woning met garage. In fig. 3 zijn de contouren van de bestaande en nieuwe situatie weergegeven. De bestaande en nieuwe woning hebben geen kelders. De bestaande woning is niet onderheid. Het huidige huis en garage hebben volgens de Basisregistratie Adressen en Gebouwen een bouwjaar van 1914. Het nieuwe huis komt enkele meters naar achteren te staan ten opzichte van de bestaande bebouwing. Het bebouwde oppervlak neemt toe van ca. 100m2 tot ca. 160m2. Ophoging of uitgraven van het perceel is niet voorzien. Het plangebied voor het bureauonderzoek is het kadastrale perceel. Het onderzoeksgebied is een zone met straal van circa 250 m daaromheen. De consequentie van de voorgenomen ingrepen kan zijn dat eventuele aanwezige waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast.
12 3 Historische situatie en mogelijke verstoringen Bewoning in de veengebieden bij Assendelft heeft al in de IJzertijd plaatsgevonden getuige diverse archeologische onderzoeken, echter meer naar het westen dan het huidige bewoningslint langs de Dorpsstraat. Wanneer de Dorpsstraat is ontstaan, met de bewoning daarlangs, is onzeker. De gemeentelijke studie plaatst het ontstaan van de straat mogelijk in de 10e eeuw. De Dorpsstraat kan worden beschouwd als ontginningsas van waaruit de omliggende veengebieden in cultuur werd gebracht. Daartoe werd, zoals op meer plaatsen in Nederland, in de Middeleeuwen of snel daarna, haaks op grote waterlopen een weg (as) aangelegd met aan weerszijden plaats voor hoeven. Dwars op de weg werden sloten het veengebied ingegraven om het te ontwateren. Kaartmateriaal is pas sinds de 16e eeuw in opkomst. Een uitgever van kaarten is Blaeu. Op zijn kaart van Noord Holland staat de Dorpsstraat al duidelijk aangegeven (Fig. 5). Op kaarten uit de 19e en 20e eeuw (Fig. 6 tot en met 14) is te zien dat de bebouwing langs de weg toeneemt en dat het aantal en ligging van de sloten varieert. Op de kadastrale minuut is zichtbaar dat het perceel aan het begin van de 19e eeuw aan weerszijden en aan de wegzijde is omgeven door een brede sloot. Op het perceel bevindt zich een gebouw (boerderij). Dit gebouw staat dat enkele verder van de weg (Dorpsstraat) dan het huidige. De ligging van het gebouw op de kadastrale minuut komt grofweg overeen met de ligging geplande nieuwbouw: vergelijk daartoe figuren 4 en 7. Op achtereenvolgende figuren zijn de verschillende jaargangen van kaartmateriaal (veldminuut, Bonnekaarten, topografische kaarten) weergegeven. Het te onderzoeken perceel is aangeduid met een pijl. Zo kan worden afgeleid dat de boerderij die op de kadastrale minuut staat tussen 1877 en 1894 moet zijn gesloopt; er rest dan een klein gebouw op het perceel, mogelijk een schuur. Tot aan WOII lijkt de situatie onveranderlijk; op de Bonnekaart van 1924 staat nog steeds een klein gebouw (de schuur, fig. 10). Dit wijkt af van gegeven van het BAG (Basisregistratie Adressen en Gebouwen) waarin staat dat het huidige huis met garage een bouwjaar van 1914 hebben. Na WOII staat het huidige huis wel op de kaart en veranderd de situatie op het perceel weinig meer.
13 4 Aardkunde Het plangebied ligt in een gebied waar sinds de laatste ijstijd een groot pakket sedimenten is gevormd onder invloed van de rivieren en de kust. Het Pleistoceen ligt hier het op ca. -19 m onder NAP doordat tijdens de voorlaatste IJstijd in diep dal was ingesneden. Terwijl de zeespiegel stijgt vormen zich lagen sedimenten in het Nederlandse kustgebied: het plangebied was ca. 4000 jaar v. Christus waarschijnlijk al een intergetijde gebied geworden waar zich platen vormden. Vanaf ca. 3000 jaar v. Chr. sluit de Nederlandse westkust zich door de vorming van een rij strandwallen, enkele kilometers ten westen van onderhavig plangebied. Achter de strandwallen vormt zich een uitgestrekt veengebied. Het oer IJ estuarium dat vanaf het IJ richting Castricum en Limmen haar weg naar de zee vindt, beïnvloed het plangebied niet of nauwelijks. Zo is in het plangebied eeuwen lang veen gevormd. De veenvorming kwam tot stilstand vanaf het moment dat de mens het gebied ging ontginnen, vermoedelijk vanaf in IJzertijd. Ongeveer 300m ten zuidoosten van het plangebied is een boring beschreven in de database van Dinoloket (boring B25B1337). De bodemopbouw is een weerslag van de hierboven beschreven ontwikkeling met een kleilaag van minimaal 4m (intergetijde afzettingen) afgedekt door 1,5m veen. Bron Situatie plangebied, omschrijving Geomorfologie Bebouwd (in omgeving: ontgonnen veenvlakte) AHN plangebied ligt op ca. -1,1 t.o.v. NAP Bodemkunde Bebouwd (in omgeving: koopveengronden op zeggeveen, GW II) Geologie (overzichtskaart) Ni1, Formatie van Nieuwkoop, Veen in de rivier- en kustvlakte Tabel 1: Aardkundige waarden
14 5 Bekende Waarden 5.1 Bouwhistorie In het onderzoeksgebied zijn gemeentelijke gebouwde monumenten aanwezig. Wel is ca. 200m noordelijk een rijksmonument aanwezig (een voormalige boerderij uit de 18e eeuw) en bevinden zich langs de dorpsstraat enkele provinciale monumenten (boerderijen). In het plangebied hebben gebouwen gestaan hetgeen betekent dat in de ondergrond bouwhistorische waarden aanwezig kunnen zijn. Zie hiervoor hoofdstuk 3. 5.2 Archeologie De archeologische waarden staan weergegeven in fig. 17. Het plangebied ligt in de historische kern van Assendelft (AMK terrein). Het is goed mogelijk dat de oorspronkelijke ligging van het dorp anders was: hiervan getuigen de AMK terreinen die ten westen van de Dorpsstraat liggen (terreinen 17.739 tot en met 17.742). In 1995 zijn naar het noorden ten westen van de huidige Dorpsstraat opgravingen van nederzettingen uit de Romeinse tijd aangetroffen (Saendelft) die dit beeld verder onderbouwen. Ook waarneming 36.049 past in de lijn dat de oudste bewoning ten westen van de huidige Dorpsstraat moet worden gezocht: hier staat ca. 500m westelijk van de Dorpsstraat het Huis te Assendelft: een 15e16e eeuwse hofstad omgeven door water. Ten zuiden (ca. 400m) van het plangebied is een bureau- en booronderzoek uitgevoerd door Van der Zee (2012) bij Dorpsstraat 203f. Hij trof een twee tot twee en een half meter dikke veenlaag aan op klei afzettingen. De top van de veenlaag was veraard: het heeft dus aan het oppervlak gelegen. Vanwege het ontbreken van antropogene bijmengingen en het ontbreken van aanwijzingen op oude kaarten is het terrein toch vrijgegeven. Ongeveer 500m naar het noorden is bij Dorpsstraat 301 303 een terrein onderzocht door middel van boringen en een proefsleuf: de bodem van dit terrein bleek volledig omgewerkt. Iets dichterbij is bij Dorpsstraat 263 265 een cultuurlaag aangetroffen bij een booronderzoek. Deze is beschreven als kleilaag met antropogene bijmengingen op veen waarvan de top compact kan zijn. Het booronderzoek zélf is niet gemeld: de cultuurlaag staat als waarnemingsnummer 404.797 op de kaart.
15 Bron omschrijving Onderzoeksmeldingen 15.462: Dorpsstraat 301-303 te Assendelft. Inventariserend veldonderzoek in de vorm van een proefsleuf en vier grondboringen. Noot; dit terrein heeft geen nummer in fig. 14. selectieadvies: Het onderzoeksterrein bleek tot ruim onder de veronderstelde niveaus met archeologische sporen geheel verstoord te zijn. De waarde van het archeologische bodemarchief is nihil, er hoeven dan ook geen maatregelen ter bescherming van eventuele vindplaatsen te worden getroffen. Evenmin is een vervolgonderzoek noodzakelijk. rapport: onbekend. 51.870: Dorpsstraat Assendelft 203f Tijdens het verkennende en karterende booronderzoek zijn beneden 220 tot 260 cm diepte kwelderafzettingen (Laagpakket van Wormer binnen de Naaldwijk Formatie) aangetroffen bestaande uit volledig ongerijpte, kalkloze rietklei. Hierop rust een 200 tot 250 cm dik pakket rietzeggeveen (Hollandveen Laagpakket binnen de Nieuwkoop Formatie). De bovenste 20 tot 50 cm van dit pakket zijn grotendeels of geheel veraard. Dit vormt een aanwijzing het veen aan het oppervlak heeft gelegen. Gezien het volledig ontbreken van een antropogene bijmenging en de afwezigheid van bebouwing op kaarten ouder dan de tweede helft van de 20ste eeuw is de kans op de aanwezigheid op archeologische sporen en vondsten uit de late- en post-middeleeuwse periode zeer klein. Plaatselijk wordt het veen afgedekt door een opgebrachte zandlaag. Deze is (sub)recent en heeft geen archeologische betekenis. Vanwege het ontbreken van archeologische indicatoren adviseert ADC ArcheoProjecten om het terrein vrij te geven voor de voorgenomen ontwikkeling. rapport: Zee, R. van der, 2012: Dorpsstraat 203f, Assendelft (gemeente Zaanstad) Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek (ADC ArcheoProjecten rapport 3087). 56.998: onderhavig onderzoek. Waarnemingen 404.797: Dorpsstraat 263-265 in Assendelft. Beschrijving van cultuurlaag gedateerd in de periode: IJzertijd tot Nieuwe Tijd. De laag is opgespoord tijdens en booronderzoek en manifesteert zich als een pakket van grijs tot bruingrijs matig siltige klei die soms op zeer compact veen ligt. rapport: Gerritsen, S., 2005: Archeologisch booronderzoek Dorpsstraat 263-265 te Assendelft, gemeente Zaanstad (Hollandia reeks 78), Zaandijk. 36.049: Huis te Assendelft: 15e-16e eeuwse aanzienlijke stenen hofstad, omgeven door water. In 1430 is dit huis van De Van Assendelfts afgebrand. Pentekening 1622. Ligging wordt thans gelocaliseerd ter plaatse van de boerderij de Vlietboer. Ter plaatse werd aardewerk uit 15e eeuw en later verzameld. Archeologische terreinen 14.638, terrein van hoge archeologische waarde: Historische kern van het dorp Assendelft. De begrenzing van deze historische kern is bepaald op grond van de historische kaart uit 1849-1859, schaal 1:25.000. De archeologische waarde van historische kernen bestaat uit de reeds aangetroffen of te verwachten aanwezigheid, boven of onder de grond, van bouwhistorische resten en archeologische sporen en voorwerpen. Samen bevatten zij een veelheid aan historische informatie over de ouderdom en ruimtelijke ontwikkeling van de kern. 17.739 tot en met 17.742, terreinen van archeologische waarde Vier Terreinen met sporen van bewoning uit de Late Middeleeuwen (met name uit de 13de eeuw), mede op grond van vondsten, bodemkenmerken, terreinkenmerken en veldnaam. Exacte locatie van de huisplaatsen is nog niet bekend.
16 Bron omschrijving Vondstmeldingen geen Gebouwde monumenten Rijksmonumenten 39.919: Dorpsstraat 255. Stelphoeve met naar voren uitgebouwd bakstenen woongedeelte, XVIII. met houten voorschot, XIX. Provinciaal monumenten WAT234B, Dorpsstraat 268 266a, boerderij WAT233B, Dorpsstraat 247 249, boerderij WAT232B, Dorpsstraat (achter) 29, werkplaats gemeentelijke Cultuurhistorische Waardenkaart (2006) ASD1 Dorpsstraat. De Dorpsstraat loopt vanaf Buitenhuizen aan het Noordzeekanaal tot aan Krommenie en maakt deel uit van de oorspronkelijke lintstructuur in de Zaanstreek. Deze linten zijn ontstaan als dijklichamen die ter bescherming van eerdere bewoning zijn opgericht. De ligging van de lintdorpen in het landschap ligt hieraan ten grondslag. Het zuidelijk deel van de straat is vanaf Buitenhuizen nog voorzien van de oorspronkelijke wegsloot. Als zodanig van regionaal belang. AR19 Assendelft. De Dorpsstraat van Assendelft behoort tot een van de oudste bebouwingen in de Zaanstreek en dateert mogelijk uit de 10e eeuw. Resten van deze oude bewoning zijn nog in de bodem aanwezig. Vanwege reeds uitgevoerd onderzoek in de directe omgeving en de resultaten daarvan is het gebied van regionaal belang. Tabel 2: Bekende waarden (archeologie en bouwhistorie) in het gebied.
17 6 Gespecificeerde verwachting In het hele plangebied kunnen archeologische resten aanwezig zijn uit de IJzertijd en recenter. Archeologische resten bestaan uit resten van erven en boerderijen. De archeologische resten bevinden zich vrijwel direct aan het oppervlak tot ca. 1 m diepte. De archeologische resten manifesteren zich als archeologische laag die bestaat uit een matrix van (humeuze) klei met antropogene bijmengingen die ligt op zeggeveen. De top van het veen is mogelijk veraard en compact. De verwachting is dat waar tot heden een woonhuis met garage staat de bodem geroerd is. Hier worden geen intacte archeologische resten meer verwacht. Achter het huis heeft in de 19e eeuw eveneens gebouw (boerderij) gestaan. Resten (funderingen) daarvan kunnen nog in de bodem aanwezig zijn. Ten noorden, westen en zuiden van het perceel bevinden zich gedempte sloten. De conservering van eventuele archeologische resten zal, voor zover deze niet zijn vergraven, gezien de hoge grondwaterstand, goed zijn.
18 7 Conclusie en advies Waaruit bestaan de voorgenomen bodemingrepen? XXXX Zijn in het gebied (mogelijk) archeologische waarden aanwezig, en zo ja, waaruit bestaan deze? XXXX Worden deze archeologische waarden verstoord door de voorgenomen bodemingrepen? Zo ja, op welke wijze? XXX Welke maatregelen kunnen worden genomen om voldoende rekening te houden met deze archeologische waarden? XXX
19 8 Literatuur Gerritsen, S., 2005: Archeologisch booronderzoek Dorpsstraat 263-265 te Assendelft, gemeente Zaanstad (Hollandia reeks 78), Zaandijk. SIKB, 2010. Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) Landbodems. Zee, R. van der, 2012: Dorpsstraat 203f, Assendelft (gemeente Zaanstad) Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek (ADC ArcheoProjecten rapport 3087).
20 Figuren Figuur 2: Archeologische kaart van de gemeente Zaanstad (2009). De ligging van het plangebed is met een stip aangegeven.
21 Figuur 3: Contouren bouwvlak (in blauw) op actuele situatie (kadastrale ondergrond, in rood bestaande bouwvlak).
22 Figuur 4: Luchtfoto uit 2011.
23 Figuur 5: Atlas van Blaeu, deel Noord - Holland, ca. 1685. De ligging van het plangebied is ongeveer aangegeven met een rode stip.
24 Figuur 6: Kadastrale minuut (ca. 1811) met daarop geprojecteerd het plangebied en beoogd bebouwingsvlak.
25 Figuur 7: Veldminuut ca. 1850
26 Figuur 8: Bonnekaart 1877.
27 Figuur 9: Bonnekaart 1894.
28 Figuur 10: Bonnekaart 1924.
29 Figuur 11: Topografische kaart 1950
30 Figuur 12: Topografische kaart 1961.
31 Figuur 13: Topografische kaart 1981.
32 Figuur 14: Topografische kaart 1993
33
34 Figuur 15: Bodemkaart. Legenda: grijs = bebouwing, paars = hvc Koopveengronden op zeggeveen; rietzeggeveen of (mesotroof) broekveen, grondwatertrap II (Veraarde bovengrond op diep veen), pijl omlaag = afgegraven.
35 Figuur 16: Geomorfologische kaart. Legenda: blauw = 2M46: Ontgonnen veenvlakte (+/klei/zand), grijs = bebouwing, roze = D1:Lage dijk (0.5-1.5 meter).
36 Figuur 17: Archeologische Waarden uit ARCHIS. Legenda: rode contour = archeologisch terrein (AMK), blauwe contour = onderzoeksmelding, gele stip = waarneming. In het gebied zijn geen vondstmeldingen.