In dit boekje vindt u van dag tot dag informatie over de reis.

2

Inleiding Op 31 oktober 2017 is het 500 jaar geleden dat Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkapel in Wittenberg sloeg. Die gebeurtenis wordt wereldwijd, maar zeker in Duitsland groots herdacht. Daardoor is binnen de commissie Bezinning & Inspiratie van de protestantse kerken in Losser, Glanerbrug en Overdinkel het idee ontstaan om in het Lutherjaar 2017 een gemeentereis te organiseren naar de omgeving waar Luther geleefd heeft. Omdat je in die omgeving ook onherroepelijk Johann Sebastian Bach tegenkomt, is het uiteindelijk een Luther/Bachreis geworden. In april 2016 werd een eerste informatieavond georganiseerd, die binnen de kortste keren 40 deelnemers opleverde. Vanaf de zomer van 2016 zijn de deelnemers aan de reis geinformeerd via een (digitale) nieuwbrief en op 21 februari van dit jaar is er een tweede informatieavond belegd, waarop de reizigers, voor zover dat nodig was, elkaar nog een beetje beter hebben leren kennen. In dit boekje vindt u van dag tot dag informatie over de reis. Wij hopen op een mooie reis met veel bezinning en inspiratie, maar ook met heel veel gezelligheid. Manita de Kinkelder-de Roo Georg van Slageren 3

Maarten Luther De bekendste van alle reformatoren is Maarten Luther, geboren in 1483 in Eisleben (Dld). Luther werd eerst opgeleid als jurist, maar in 1505 trad hij toe tot de orde van de Augustijnen. Door de studie van de bijbel ging hij twijfelen aan de officiële leer van de Kerk. Tijdens een bezoek aan Rome ontdekte hij bovendien hoe ook het pauselijk hof geestelijk in verval was geraakt. In 1512 werd Luther hoogleraar in Wittenberg. In het jaar 1517 verkocht de Dominicaner monnik Tetzel in het naburige Brandenburg aflaatbrieven. Een aflaatbrief was een door de Kerk voor het hiernamaals verleende strafvermindering voor begane zonden. Men kon aflaten verdienen door een goede daad (bijv. door op kruistocht of op bedevaart te gaan). Maar je kon ook aflaten kopen (!). De Kerk profiteerde van de opbrengst: zo werd o.a. de bouw van de Sint Pieter in Rome voor een belangrijk deel met de opbrengst van de aflaathandel gerealiseerd. 4

Deze aflaathandel werd de aanleiding voor Luthers openlijk verzet tegen de Kerk. Niet door goede werken, maar alleen door het geloof wordt volgens Luther de mens gerechtvaardigd en zalig. (SOLA FIDE - SOLA GRATIA). Op 31 oktober 1517 sloeg Luther, naar men zegt, zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkapel van Wittenberg. De stellingen werden - mede door de ontwikkeling van de boekdrukkunst - in korte tijd wijd verspreid. In 1519 kwam Luther tot de openbare uitspraak dat de paus en kerkelijke vergaderingen zich kunnen vergissen. Alleen de bijbel vormt de basis voor het geloof. Hij wordt daarna beschuldigd van ketterij en door de paus in de ban gedaan. Dat wordt in 1521 op de Rijksdag te Worms door de keizer (Karel V) met de rijksban bevestigd, wat betekent dat Luther vogelvrij is. Daarom wijkt hij, onder bescherming van keurvorst Frederik de Wijze, uit naar het slot de Wartburg (in Eisenach). Daar vertaalt hij het Nieuwe Testament in het Duits. Hij doet dat met behulp van Erasmus uitgave van het N.T. uit 1516. In die uitgave staan de Griekse grondtekst en de Latijnse vertaling van Erasmus zelf naast elkaar. (Die vertaling wijkt sterk af van de Vulgaat, de officiële vertaling uit de vijfde eeuw, die in de kerk was voorgeschreven). Maarten Luther overleed in 1546 in Eisleben, de stad waar hij in 1483 ook geboren was. 5

Johann Sebastian Bach In het kielzog van de Reformatie kwam in Europa een nieuw beeld van God, de kerk en de mens tot ontwikkeling. Dat bleef niet beperkt tot de theologie, maar strekte zich ook uit tot de schone kunsten. Voor kunstenaars bood het protestantisme nieuwe mogelijkheden om hun relatie met religie op artistieke wijze uit te drukken. Op muzikaal gebied is Johann Sebastian Bach het meest bekende voorbeeld van deze ontwikkeling. Men noemt Bach wel de vijfde evangelist. Hij werd in 1685 in Eisenach in een grote, muzikaal veelzijdige familie geboren. Toen hij negen jaar was overleed zijn moeder en enkele maanden later zijn vader. Hij kwam bij zijn broer in Ohrdruf bij Gotha in huis. In 1703 aanvaardde hij een betrekking als organist in Arnstadt. In 1707 verwisselde hij deze plaats voor Mühlhausen, waar hij trouwde met zijn nichtje Maria Barbara Bach. Een jaar later gaat hij als hoforganist en kamermuzikant naar Weimar, waar hij de beschikking had over een professioneel orkest waarvoor hij meer dan twintig cantaten schreef. In 1717 vertrekt hij als 6

hofkapelmeester naar Köthen. Als hij in 1720 thuiskomt van een tournee blijkt zijn vrouw Maria Barbara gestorven en al begraven. In 1721 hertrouwde Bach met de zestien jaar jongere Anna Magdalena Wilcke. In 1723 wordt hij feestelijk ingehaald als voorzanger van de Thomaskirche in Leipzig. Hij kreeg zowel de muzikale leiding over het koor van de kerk als over het lesprogramma van de aan de kerk verbonden school. Ook was hij verantwoordelijk voor het muzikale gebeuren in beide hoofdkerken van Leipzig, de Thomaskirche en de Nicolaikirche. In de 27 jaar dat Bach in Leipzig zou blijven is hij buitengewoon productief geweest. Hij componeerde honderden cantates en verzorgde de muzikale omlijsting voor de diensten met Kerstmis en Goede Vrijdag, schreef paasoratoria en passiestukken en muziek voor een grote verscheidenheid aan andere vieringen, die in Leipzig plaatsvonden. Vergeet vooral ook zijn orgelmuziek niet. In 1724 voerde hij in de Nicolaikirche de Johannespassion voor het eerst op en in 1727 vond in de Thomaskirche de première van de Matthäuspassion plaats. De Matthäuspassion is zijn omvangrijkste werk en ook het absolute topstuk uit zijn muzikale carrière. In zijn persoonlijke leven kreeg Bach afwisselend te maken met vreugde en verdriet. Met Anna Magdalena kreeg hij dertien kinderen, waarvan er zeven op jonge leeftijd zijn gestorven. Johann Sebastian Bach overleed in 1750 in Leipzig aan de gevolgen van een beroerte. 7

Het reisprogramma van dag tot dag DAG 1 ma 8 mei: Losser Eisenach. We vertrekken s ochtends om 07.00 uur uit Losser voor de busreis naar Eisenach, de afstand is ca. 380 km. s Middags een rondleiding in de Wartburg. Overnachting in Eisenach Pentahotel. DAG 2 di 9 mei: Eisenach Leipzig. Een gids leidt ons langs tal van bezienswaardigheden in Eisenach. Na de lunch vertrekken we richting Leipzig alwaar we eerst inchecken in het Ramada Hotel. s Middags verkennen we Leipzig. DAG 3 wo 10 mei: Arnstadt Erfurt. Vanuit Leipzig bezoeken we Arnstadt. Na de lunch gaan we Erfurt verkennen. Met een gids wandelen we door de historische binnenstad. DAG 4 do 11 mei: Wittenberg. Wittenberg is dé Lutherstad bij uitstek. We maken een wandeling met een lokale gids langs diverse bezienswaardigheden. DAG 5 vr 12 mei: Dresden. Vandaag een dagtocht naar Dresden, waar we in de ochtend een rondwandeling maken met een gids door de Altstadt en s middags vrije tijd hebben om van deze mooie stad te genieten. DAG 6 za 13 mei: Eisleben Mansfeld Losser. Vanuit Leipzig bezoeken we Eisleben. Met een lokale gids wandelen we door de Altstadt. Na een warme lunch rijden we naar Mansfeld voor een laatste rondleiding. Vervolgens rijden we terug naar Losser. s Avonds komen we aan in Losser. 8

Maandag 8 mei (Losser - Eisenach; 380 km) Om 07.00 uur vertrekken we vanaf het Raadhuisplein in Losser. Er is een tweede opstapmogelijkheid bij de Hervormde kerk, Gronausestraat 1200 in Glanerbrug. We arriveren omstreeks het middaguur in Eisenach, waar we eerst inchecken in ons hotel en kunnen lunchen. Eisenach is de geboorteplaats van Bach (1685) en Luther bracht er enkele jaren van zijn jeugd door (1498-1501). Na de lunch brengen we een bezoek aan de Wartburg. Het meest bekend is Eisenach door de Wartburg, het kasteel waar Luther, nadat hij op de Rijksdag van Worms in 1521 in de 9

rijksban was gedaan onder bescherming van keurvorst Frederik de Wijze onderdak vond. Luther besteedde er zijn tijd nuttig door het Nieuwe Testament vanuit het Grieks in het Duits te vertalen. Deze vertaling in de volkstaal zou de basis voor de Duitse schrijftaal worden. Na de lunch krijgen we om 15.00 uur een rondleiding in de Wartburg. Hoogtepunt van de rondleiding, die ongeveer 90 minuten duurt, is de bezichtiging van Luthers werkkamer. De kamer van Luther is sober ingericht met een houten tafel, een krukje en een groene kachel uit de 19 e eeuw. De bijbel op de tafel stamt uit 1541 en bevat aantekeningen van Luther zelf. Bovendien zijn twee schilderijen van Lucas Cranach te zien. Het ene toont Luther en zijn vrouw Katharina, het andere is de bekende afbeelding van Luther als jonker Jörg. Luthers werkkamer in de Wartburg. 10

Dinsdag 9 mei (Eisenach - Leipzig) Na het ontbijt checken we uit, maar blijven tot de lunch in Eisenach. Een gids zal ons langs tal van bezienswaardigheden leiden. Eisenach is een gezellig, mooi stadje met een goed bewaarde binnenstad en een gemoedelijk marktplein. Bij autokenners is Eisenach bekend dankzij het DDR-automerk Wartburg. Nu produceert Opel hier auto s. Wij bezoeken Eisenach omdat het de geboorteplaats van Bach (1685) is en omdat Luther er een deel van zijn jeugd doorbracht. Luthers sporen in Eisenach vind je behalve in de Wartburg ook in het Lutherhuis, waar hij van 1498 tot 1501 bij de familie Schalbe gewoond zou hebben. Het gebouw is één van de oudste vakwerkhuizen van de stad. In het Lutherhuis zijn tegenwoordig twee permanente exposities ondergebracht. De Georgenkirche is de hoofdkerk van Eisenach en nu ook de evangelisch-lutherse bisschopskerk van Thüringen. Luther preekte in deze kerk toen hij na de Rijksdag van Worms in 1521 op weg was naar de Wartburg. Johann Sebastian Bach werd in deze kerk op 23 maart 1685 gedoopt. We bezoeken ook nog het Bachhaus dat overigens niet het geboortehuis van deze grote componist is. In dit huis kunnen we wel een indruk krijgen van de omstandigheden waaronder de familie Bach in de 17 de eeuw gewoond heeft. Aan het Bachhaus is een modern museum verbonden dat informatie geeft over de vele facetten van de musicus Bach. We gaan hier ook genieten van een kort, intiem Bachconcert. 11

Na de lunch vertrekken we richting Leipzig, de stad waar Bach het langst heeft gewoond en gewerkt. Na aankomst checken we eerst in ons hotel in. Daarna maken we nog een stadswandeling o.l.v. een gids. Natuurlijk bezoeken we de Thomaskerk, van 1723 tot aan zijn dood in 1750 het centrum van het leven van Johann Sebastian Bach. In deze kerk is ook zijn graf te vinden. Bach werd hier in 1949 herbegraven. Niet ver van de Thomaskirche (foto) vinden we ook de Nicolaikirche, waar de cantates van Bach om en om met de Thomaskirche opgevoerd werden. De Nicolaikirche is niet alleen een kerk van Bach, maar is ook het symbool van de omwenteling van 1989. 12

Woensdag 10 mei (Arnstadt en Erfurt) Vandaag bezoeken we Arnstadt en Erfurt. In Arnstadt kreeg Bach in 1703 zijn eerste aanstelling als organist. Het was een goed betaalde, vaste betrekking en dat is opmerkelijk voor een musicus van zijn leeftijd (18 jaar). Naast zijn orgelspelverplichtingen besteedde Bach in de jaren in Arnstadt veel tijd aan componeren. Hier ontstond o.a. het orgelkoraal Wie schön leuchtet der Morgenstern en de cantate Nach dir, Herr, verlanget mich. En ook niet onbelangrijk: in Arnstadt werd Johann Sebastiaan verliefd op zijn nichtje Maria Barbara, met wie hij in 1707 zou trouwen. Hij was toen overigens, na conflicten met de kerkenraad, al uit Arnstadt vertrokken. We maken onder leiding van een Nederlandstalige gids een stadswandeling door het centrum en bezoeken het Bachmuseum in het Haus zum Palmbaum. Ook los van de aanwezigheid van Bach is Arnstadt een aardig stadje. Tegenover het Rathaus vinden we de jonge Bach nonchalant zittend op een orgelbank. Dit bijzondere beeld werd gemaakt door beeldhouwer Bernd Göbel. 13

Na de rondleiding hebben we vrije tijd en gelegenheid om te lunchen. Daarna vertrekken we naar Erfurt. In Erfurt wandelen we met Rosalie, een Nederlandssprekende gids, door de historische binnenstad. O.a. over de imposante Domplatz en de schilderachtige Krämerbrücke. Rosalie leidt ons ook naar de Dom St. Marien en het Augustijnenklooster, waar Luther in 1505 intrad, nadat hij zijn rechtenstudie, die hij in 1501 aan de universiteit van Erfurt was begonnen, had afgebroken. De intrede in het klooster was het gevolg van de belofte die Maarten had gedaan toen tijdens een hevig onweer in Stotternheim (zes kilometer van Erfurt) de bliksem vlak voor hem insloeg. De schilderachtige Krämerbrücke in Erfurt. 14

Donderdag 11 mei (Wittenberg) Geen andere stad is zo nauw met de Reformatie verbonden als Wittenberg. Dat geldt voor het verleden, maar zeker ook voor het heden. In 2008 telde de stad 47.000 inwoners en ontving elk jaar ongeveer 80.000 bezoekers. Sinds 2008 stijgt dat bezoekersaantal sterk want in dat jaar riep de protestantse kerk in Duitsland de Lutherdecade uit. En in 2017 zal dat tot een climax leiden, niet alleen in Wittenberg, maar in alle plaatsen die maar iets met Luther uit te staan hebben (gehad). De Thesentür van de slotkapel in Wittenberg. In Wittenberg worden wij rondgeleid door Rosalie, die ons woensdag ook Erfurt heeft laten zien. We maken een wandeling langs diverse bezienswaardigheden. 15

De Slotkerk, waar Luther, naar men zei (maar tegenwoordig betwijfelt), op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen ( Thesen ) aan de deur spijkerde zal uiteraard niet ontbreken. Het is het iconische begin van de Reformatie. Luther ligt ook in deze kerk begraven (onder de kansel). Maarten Luther was in 1508 naar Wittenberg gekomen om er in 1512 te promoveren en tot hoogleraar theologie aan de universiteit te worden benoemd. Eerst gaf hij colleges in de ethiek van Aristoteles maar later ging hij zich meer met de kerkvader Augustinus bezighouden. Intensieve studie van de Bijbel en zijn eigen zoektocht naar een genadige God leidden hem tot de ontwikkeling van een nieuwe theologie, die de kerk en de wereld op de kop zouden zetten. Vleugelaltaar van Lucas Cranach in de St. Marienkerk 16

We bezoeken ook de stadskerk St. Marien. Het is de oudste kerk van Wittenberg en ook de kerk die de belangrijkste rol speelde in Luthers persoonlijke leven en in de doorbraak van de Reformatie. Het kunstwerk dat in de St. Marienkerk boven alles uitsteekt is het vleugelaltaar van Lucas Cranach (de Oudere). En het Lutherhaus (foto onder) zal ook niet ontbreken tijdens onze stadswandeling. Tot 1996 stond het bekend als de Lutherhalle. Nadat dit klooster als gevolg van de Reformatie al in 1522 was opgeheven, kreeg Luther het twee jaar later van keurvorst Johann de Standvastige cadeau. Hij woonde er 35 jaar, eerst als monnik en later met zijn vrouw en kinderen. Hier ook hield Luther in gezelschap van gezin en vrienden zijn beroemde tafelgesprekken (Tischreden). 17

Vrijdag 12 mei (Dresden) Vandaag gaan we naar Dresden. In de ochtend maken we een ongeveer twee uur durende stadwandeling. Met een Nederlandssprekende gids bezoeken we alle hoogtepunten van de Altstadt. We wandelen o.a. door het majestueuze 18 de eeuwse Zwingergebouw naar het Theaterplein met de beroemde Semperoper. De gids zorgt ervoor dat we om 12.00 uur in de Frauenkirche zijn om een Andacht bij te wonen. Als je het nabij Weimar (niet zo ver van Dresden) liggende concentratiekamp Buchenwald als synoniem ziet voor het Duitse volk als dader kun je Dresden als slachtoffer betitelen. Maar veel belangrijker is dat beide plaatsen het bijna uitschreeuwen: Dat nooit weer. Op 13 en 14 februari 1945 werd Dresden, dat in militair opzicht op dat moment volledig onbelangrijk was, door geallieerde vliegtuigen s nachts gebombardeerd. In twee dagen was deze prachtige stad veranderd in 18 miljoen m³ puin. Vanaf 1945 ontstond een nieuw stadscentrum. Een deel van de beroemde gebouwen werd in originele stijl herbouwd. Het meest beroemde bouwwerk in Dresden is tegenwoordig de Frauenkirche. Tot na de Wende bleef de ruïne liggen als een herinnering aan het verschrikkelijke bombardement, waarbij 35.000 (!) doden vielen. Vanaf ongeveer 1993 werd met de herbouw begonnen. Op 30 oktober 2005 was de restauratie voltooid en werd de kerk weer ingewijd. Om 12.00 uur elke werkdag is er in de kerk een Orgelandacht, een kort Geistliches Wort door één van de predikanten, 18

omlijst met gebed en orgelspel. Elke Andacht begint met het luiden van de grootste van de zeven klokken, de Friedensglocke. Op deze klok staat de tekst uit Jesaja 2:4 Zij zullen hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden. Die tekst geeft aan dat de Frauenkirche symbool wil staan voor vrede en verzoening. En alles wat er in en om de kerk gedaan wordt - en dat is veel - straalt dat ook uit. Na de Andacht hebben we alle gelegenheid om de kerk uitgebreid te bezichtigen, want de middag staat ter vrije beschikking. 19

Zaterdag 13 mei (Eisleben Mansfeld Losser) Vandaag is alweer de laatste dag van onze reis. Na het ontbijt checken we uit en vertrekken we richting Eisleben. Eisleben is de plaats waar Luther op 10 november 1483 werd geboren en 63 jaar later ook gestorven is. Met een lokale gids wandelen we door de Altstadt en bezoeken we zijn geboorte- en zijn sterfhuis achter de kerk, vlakbij het marktplein. Marktplein in Lutherstad Eisleben. Het geboortehuis bevindt zich in de huidige Lutherstrasse op nummer 15. Op het adres Andreaskirchplatz 7 vinden we het Luthersterbehaus, dat al sedert de achttiende eeuw gold als het huis waarin Luther was overleden en daarom als museum werd ingericht. Nieuw onderzoek heeft uitgewezen dat het echte sterfhuis op Markt 56 stond. Daar bevindt zich nu Hotel Mansfeld. 20

Na de (warme) lunch, die voor ons in Eisleben is gereserveerd, rijden we door naar Mansfeld, waar Luther is opgegroeid. Hier krijgen we nog een rondleiding door de stad. De gids leidt ons langs de Schlosskapelle, het Elternhaus en de Georgienkirche. De kleine Luther in Mansfeld. Interessant is ook de in 1913 door Paul Juckhoff gemaakte Lutherbron op het marktplein. Hier staat nu eens niet een kolossale Luther in het middelpunt. Mansfeld staat immers voor de kinderjaren van Maarten Luther. Hier speelde de kleine Maarten, hier leerde hij lezen en van hieruit begon zijn leven als volwassene. In het midden van de bron staat een obelisk met op alle drie de zijden een scene uit Luthers leven: de jonge Luther die uit huis wegtrekt, Luther met zijn 95 stellingen en op de derde bestudeert hij de Bijbel. Om 15.00 uur vertrekken we uit Mansfeld en arriveren dan naar verwachting om 20.00 uur in Losser. 21

De hotels Pentahotel Eisenach**** Het gerenoveerde Pentahotel Eisenach ligt aan de rand van Eisenach, ongeveer 4 km van het centrum van de stad. We logeren hier de eerste nacht van deze reis. Het hotel beschikt over een receptie met kluisjes, restaurant, bar lounge, zomerterras, sauna en fitness (gratis) en een kleine souvenirshop. De kamers zijn voorzien van televisie en badkamer met bad, toilet en föhn. Adres: Weinbergstrasse 5. 99817 Eisenach Tel. +49 4936 91815100 22

Ramada Hotel Leipzig**** De overige nachten van onze reis logeren we in het comfortabele Ramada Hotel Leipzig op ongeveer 15 autominuten van het centrum. Het hotel beschikt over een ruime entree met receptie, lounge met zitjes, gratis wifi, lift, restaurant en een gezellige bar. Het gratis gebruik van de Top- Fit-Club met sauna, stoombad, whirlpool en fitnessruimte completeert het geheel. De kamers zijn uitstekend ingericht en voorzien van bad/douche, toilet, televisie, telefoon, föhn en minibar. Adres: Schöngauer Strasse 39, 04329 Leipzig Tel. +49 342 2540 23