MUSICATREIZE o. l. v. ROLAND HAYRABEDIAN

ZA 17 SEPTEMBER 2016 19:30 ABDIJ TONGERLO GENEINDE 1, WESTERLO MUSICATREIZE o. l. v. ROLAND HAYRABEDIAN KAOLI ISSHIKI, ELISE DEUVE, CLAIRE GOUTON, ANNE PÉRISSÉ DIT PRÉCHACQ* sopraan ESTELLE COR R E, SARAH BRETON, MARIE-GEORGE MONET, MADELEINE WEBB* mezzosopraan XAVIER DE LIGNEROLLES, JÉRÔME COTTENCEAU, GILLES SCHNEIDER, SAMUEL ROUFFY* tenor PATRICE BALTER, GRÉGOIRE FOHET DUMINIL, JEAN-MANUEL CANDENOT, HUBERT DENY* bas MATHIAS LECOMTE orgel * Leoš Janáček & Gerald Finzi MUSICA DIVINA ABDIJENWEEKEND 39

LEOŠ JANÁČEK Mis in mi mol groot Kyrie Gloria Sanctus Agnus Dei GERALD FINZI Lo, the Full, Final Sacrifice ANTÓNIO CHAGAS ROSA A Wilde Mass Exaltation I Exaltation II Exaltation III Exaltation IV Exaltation V: Requiescat I.s.m. 40Gemeente Westerlo en Norbertijnenabdij Tongerlo

SACR I F ICI U M ULTIMUM Geen enkel muzikaal genre heeft zo sterk zijn stempel gedrukt op de ontwikkeling van de westerse kunstmuziek als de toonzettingen van de mis, de term waarmee de katholieke eredienst aangeduid wordt die het sacrament van de eucharistie omkadert. De eucharistie werd door Christus ingesteld tijdens het Laatste Avondmaal, aan de vooravond van zijn passie en kruisdood. In de eucharistie, etymologisch afgeleid van het Grieks voor dankzegging, staat de communio centraal. Door het ritueel van de consecratie worden brood en wijn het lichaam en bloed van Christus. Door het eten van het brood en drinken van de wijn krijgen de gelovigen gemeenschap, communio met Christus die letterlijk fysiek onder hen aanwezig is. De eucharistie is een herdenking en dankzegging voor de kruisdood, het offer van liefde waar Christus tijdens het Laatste Avondmaal symbolisch naar vooruitwijst. De mis is een van de oudste liturgische rituelen van de vroegchristelijke kerkgemeenschappen. Christus zelf gaf met de woorden Doet dit tot gedachtenis aan mij de opdracht dit ritueel te herhalen en de eerste christenen zullen deze opdracht heel snel, misschien al meteen na Christus verrijzenis, opvolgen. Ruwweg twee decennia later al steekt Paulus een vermanende vinger op naar de Corinthiërs wegens misbruiken tijdens hun eucharistievieringen waar klaarblijkelijk te veel gegeten en te weinig herdacht werd. Zijn brief bewijst evenwel de verspreiding van het misritueel in niet-joodse middens. De oudste beschrijving van een vroegchristelijke eucharistie vinden we in het midden van de tweede eeuw in hoofdstuk 67 van de apologie van Justinius de Martelaar. De kerkvader wil zichzelf en zijn medechristenen bij Keizer Antoninus Pius Titus verdedigen en aantonen dat ze niet strafbaar handelen. Net daarom is zijn beschrijving vrij gedetailleerd: Op de dag genoemd naar de zon is er een vergadering van allen die wonen in de stad en op het platteland; de memoires van de MUSICATREIZE 41

apostelen en de geschriften van de profeten worden gelezen, zo lang de tijd het toelaat Dan staan we allen op en bidden. Als de gebeden gezegd zijn, wordt brood en wijn en water gebracht en de voorganger zegt gebeden en dank, en het volk betuigt zijn instemming door Amen te roepen. Nadien wordt alles onder elkaar verdeeld waarover het dankgebed werd uitgesproken. Eerste apologie van Justinus de Martelaar, c. 155 Van meet af aan moet er muziek geklonken hebben tijdens de mis. Het Laatste Avondmaal de allereerste mis was immers in wezen een joods rituele maaltijd waarvan het zingen van psalmen een vast bestanddeel vormde. Ook de evangelisten Markus en Mattheus alluderen beiden, in haast identieke bewoordingen, op het zingen van hymnen tijdens het Laatste Avondmaal. Voor één keer weten we misschien wàt er gezongen werd want het Laatste Avondmaal plaats vond op de Pesach, het feest waarop de joden hun bevrijding uit Egypte vierden en psalmen uit de Hallel (Psalm 113-118) zongen. Het belang van de mis voor de ontwikkeling van de Westeuropese muziek kan niet overschat worden. Doorheen de middeleeuwen zullen de wisselende gezangen van de mis (het proprium) een immense corpus ontwikkelen dat gedurende eeuwen en tot op de dag van vandaag een rijke bron aan inspiratie biedt voor componisten van religieuze werken. De set van de vaste gebeden van de mis, het zogenaamde ordinarium, zal vanaf de twaalfde eeuw het geprefereerde terrein worden voor de ontwikkeling van het contrapunt, de componeertechniek die de westerse muziek van alle andere muziektradities onderscheidt. Ook de allereerste stappen naar meerdelige composities waarvan de onderdelen een interne eenheid vormen, worden binnen het genre van de mis gezet. Ook de componisten van de werken in dit programma lieten zich op een heel persoonlijke wijze door het misgenre inspireren. Verrassend genoeg komt de meest traditionele creatie uit de pen van een atheïst. Leoš Janáček (1854-1928) heeft in zijn œuvre weinig werken die men als strikt religieus kan omschrijven. Zijn meest omvangrijke en meest bekende werk uit dat genre is de Missa Glagolitica die geen Latijnse, maar Oudslavische liturgische teksten gebruikt en dramatisch en pantheïstisch van 42 MUSICATREIZE

inslag is. De Missa Glagolitica hoort dan ook eerder in de concertzaal thuis dan in de kerk als onderdeel van een misviering. In andere religieuze werken vermengt Janáček wereldlijke en religieuze vormen. Het enige echt liturgische werk van Janáček is de Mis in mi mol groot voor solisten, gemengd koor en orgel uit 1908. Over de religieuze bedoelingen bestaat hier geen twijfel, Janáček liet het werk aan zijn leerlingen zien als voorbeeld van wat een eigentijdse missa brevis kon zijn. Het werk ging grotendeels verloren wat bijzonder jammer is want precies rond die tijd ontwikkelt Janáček zijn eigen, zeer persoonlijke componeerstijl die bv. in zijn opera Noodlot en het pianowerk In de mist uit dezelfde periode merkbaar wordt. Gelukkig bewaarde een van Janáček s leerlingen, Vilém Petrželka, een incomplete kopij van de mis. Hij maakte ook een reconstructie van de mis die vaak bekritiseerd werd omdat ze te conservatief was en de revolutionaire stijlomwenteling die Janáček toen doormaakte niet voldoende weerspiegelt. Schrijf Latijn, maar denk in het Tsjechisch was de raad die Janáček zijn leerlingen meegaf. Hijzelf trekt die idee bij het componeren van zijn Missa Glagolitica helemaal door. En vermits de Latijnse Mis in mi mol groot al Tsjechisch gedacht was, recycleert hij er meerdere passages uit. Later zal hij de hergebruikte passages opnieuw uit de Glagolitica schrappen maar ze stelden Paul Wingfield wel in staat een nieuwe reconstructie te maken die meer Janáčeks signatuur draagt en meer conform is aan zijn stijl anno 1910. Gerald Finzi s (1901-1956) anthem Lo, the Full, Final Sacrifice voor koor en orgel (1946) focust op het mirakel van de consecratie en de heilzame kracht van het lichaamgeworden brood. De tekst van deze anthem werd door de componist zelf samengesteld uit poëtische vertalingen die de 17e eeuwse dichter Richard Crashaw maakte van Latijnse hymnen van Thomas van Aquino. Dit schitterende werk valt uiteen in twee grote delen. Het eerste deel, een smeekbede en dankzegging, bezingt de grote liefdeoffers uit het Oude Testament die evenwel in het niet verdwijnen bij het kruisoffer van Christus. Finzi deelt de tekst in in korte passages rond een kernidee, zijn muziek volgt de tekst nauwgezet qua karakter en emotie, het orgel heeft een begeleidende rol. Na een kort orgelintermezzo volgt het tweede deel dat opgevat is als een grote dankzegging met het orgel in een meer concertante rol. Dit werk in Finzi s conservatieve, MUSICATREIZE 43

laatromantische stijl vol snelle modulaties en warme harmonie werd door de componist in 1947 georkestreerd voor het Three Choirs Festival in Gloucester. Het is vooral door deze orkestversie dat Lo, the Full, Final Sacrifice bekendheid verwierf en zich een vaste plaats veroverde in het repertoire van Engelse kathedraalkoren. Al in de negentiende eeuw wilden vooral Duitse componisten religieuze muziek componeren die breed-humanistisch was en niet geassocieerd werd met dogmatische godsdiensten. Bekende voorbeelden van deze wereldlijke missen zijn het Deutsches Requiem van Johannes Brahms of de Faust-Szenen van Robert Schumann. Ook A Wilde Mass voor soli en orgel van de Portugese componist António Chagas Rosa (*1960) past in deze traditie. De tekstkeuze is op zijn minst merkwaardig en komt uit de zogenaamde De Profundis-brief die Oscar Wilde tijdens zijn gevangenschap in Reading schreef. In deze brief identificeert Wilde zich met de Christusfiguur, die hij ziet als een romantisch, hoogst individueel artistiek genie. Wilde en Chagas Rosa stellen Christus voor als grootste dichter, vergelijken Christus leven met het allermooiste gedicht of beschrijven Hem als een reiziger die op zoek is naar de ziel van de mensen. Religieus is dit hoogst originele en bijzonder aangrijpende werk alleszins, wat geloofsinhoud betreft bevat het vast en zeker stof tot theologische polemiek. Dit concertprogramma is een drieluik van monumentale, door de mis en de eucharistie geïnspireerde werken met een totaal verschillende ideologische en stilistische inslag. Als centraal paneel is er de expressionistische, functionele liturgische mis van Janáček; rechts aan de goede kant de laatromantische katholiek-metafysische bezinning over het sacrament van Finzi en links A Wilde Mass van Chagas Rosa die theologisch dubieus is en in een hedendaagse toonspraak de religieuze zoektocht van de moderne mens verklankt. Koen Uvin 44 MUSICATREIZE

TONGERLO NORBERTIJNENABDIJ, ABDIJKERK De premonstratenzerabdij van Tongerlo werd rond 1130 gesticht, waarschijnlijk vanuit de Sint-Michielsabdij in Antwerpen. De geleidelijke uitbouw van de abdij werd bruusk een halt toegeroepen ten tijde van de Franse bezetting, toen de bezittingen van de abdij openbaar werden verkocht. Kort daarna werd onder andere de zestiende-eeuwse abdijkerk gesloopt. Het duurde tot 1840 voor de norbertijnen konden terugkeren en in 1858 werd de nieuwe kerk in neogotische stijl ingewijd. De abdijkerk heeft een sober wit interieur dat vooral in de zijbeuken wordt opgefleurd met prachtige glasramen van de Antwerpse firma Janssen-Stalins met als thema de Norbertuscyclus. Centraal in het koor werd het raam De Boom van Jesse van de befaamde neogotische architect Bethune geplaatst. Links in de kruisbeuk hangen de schilderijen Aanbidding van het Lam Gods door W.I. Kerricx en Christus bij Simon de Farizeeër van de hand van J.E. Quellinus. Aan de overzijde vinden we in de kruisbeuk van dezelfde kunstenaar De bruiloft van Kana en van W.I. Kerricx Het Joods Paasfeest in Egypte. Het sobere koorgestoelte dateert van 1957 en werd vervaardigd in de schrijnwerkerij van de abdij. Het marmeren hoofdaltaar werd gemaakt voor de wereldtentoonstelling van 1935 in Brussel. Tot de jaren negentig van de vorige eeuw werd dit altaar overhuifd door een imposant artdecociborium naar ontwerp van J. Ghobert. Een zwart marmeren ambo in dezelfde stijl bevindt zich aan weerszijden van het hoofdaltaar. De vloer van de kerk is volledig bekleed met stenen in zwart en wit marmer die eenvoudige geometrische figuren vormen. Tot slot valt nog het orgel van B. Klais uit 1933 te noteren; de kast is versierd met een uit hout gesneden snijwerk Sint-Cecilia van de hand van J.G. Van Goolen. MUSICATREIZE 45

LEOŠ JANÁČEK MIS IN MI MOL GROOT Kyrie Kyrie eleison. Kyrie eleison. Christe eleison. Christe eleison. Kyrie eleison. Kyrie eleison. Heer, ontferm u over ons Christus, ontferm u over ons Heer, ontferm u over ons Credo Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium. Et in unum Dominum Iesum Christum, Filium Dei unigenitum. Et ex Patre natum ante omnia saecula. Deum de Deo, Lumen de Lumine, Deum verum de Deo vero, genitum non factum, consubstantialem Patri; per quem omnia facta sunt. Qui propter nos homines et propter nostrum salutem descendit de caelis. Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine: et homo factus est. Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, passus et sepultus est. Et resurrexit tertia die, secundum Scripturas, et ascendit in caelum, sedet ad dexteram Patris. Et iterum venturus est cum gloria, iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit finis. Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem, qui ex Patre Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: qui locutus est per prophetas. Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem mortuorum, et vitam venturi saeculi. Amen. Ik geloof in één God, de almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde, van al wat zichtbaar en onzichtbaar is. 46

En in één Heer, Jezus Christus, eniggeboren Zoon van God, vóór alle tijden geboren uit de Vader. God uit God, Licht uit Licht, ware God uit de ware God. Geboren, niet geschapen, één in wezen met de Vader, en dóór Wie alles geschapen is. Hij is voor ons, mensen, en omwille van ons heil uit de hemel neergedaald. Hij heeft het vlees aangenomen door de heilige Geest uit de Maagd Maria, en is mens geworden. Hij werd voor ons gekruisigd, Hij heeft geleden onder Pontius Pilatus en is begraven. Hij is verrezen op de derde dag, volgens de Schriften. Hij is opgevaren ten hemel: zit aan de rechterhand van de Vader. Hij zal wederkomen in heerlijkheid om te oordelen levenden en doden. En aan zijn Rijk komt geen einde. Ik geloof in de heilige Geest, die Heer is en het leven geeft; die voortkomt uit de Vader en de Zoon; die met de Vader en de Zoon te zamen wordt aanbeden en verheerlijkt; die gesproken heeft door de profeten. Ik geloof in de éne, heilige, katholieke en apostolische kerk. Ik belijd één doopsel tot vergeving van de zonden. Ik verwacht de opstanding van de doden. en het leven van het komend Rijk. Amen Sanctus Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Heilig, heilig, heilig de Heer, de God der hemelse machten. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: miserere nobis. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: dona nobis pacem. Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, Ontferm U over ons! Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, Geef ons vrede. 47

GERALD FINZI LO, THE FULL, FINAL SACRIFICE Lo, the full, final Sacrifice On which all figures fix t their eyes. The ransomed Isaac, and his ram; The Manna, and the Paschal Lamb. Jesu Master, just and true! Our Food, and faithful Shepherd too! O let that love which thus makes thee Mix with our low Mortality, Lift our lean Souls, and set us up Convictors of thine own full cup, Coheirs of Saints. That so all may Drink the same wine; and the same way. Nor change the Pasture, but the Place To feed of Thee in thine own Face. O dear Memorial of that Death Which lives still, and allows us breath! Rich, Royal food! Bountiful Bread! Whose use denies us to the dead! Live ever Bread of loves, and be My life, my soul, my surer self to me. Help Lord, my Faith, my Hope increase; And fill my portion in thy peace. Give love for life; nor let my days Grow, but in new powers to thy name and praise. Rise, Royal Sion! rise and sing Thy soul s kind shepherd, thy heart s King. Stretch all thy powers; call if you can Harps of heaven to hands of man. This sovereign subject sits above The best ambition of thy love. Lo the Bread of Life, this day s Triumphant Text provokes thy praise. The living and life-giving bread, To the great twelve distributed When Life, himself, at point to die Of love, was his own Legacy. O soft self-wounding Pelican! Whose breast weeps Balm for wounded man. All this way bend thy benign flood To a bleeding Heart that gasps for blood. That blood, whose least drops sovereign be 48

To wash my worlds of sins from me. Come love! Come Lord! and that long day For which I languish, come away. When this dry soul those eyes shall see, And drink the unseal d source of thee. When Glory s sun faith s shades shall chase, And for thy veil give me thy Face. Amen. Aanzie, het volle, finale Offer Waarop alle figuren hun ogen gericht hielden. De verloste Isaak en zijn ram; De Manna en het Lam Gods. Jezus Meester, rechtvaardig en waarachtig! Onze Spijs en trouwe Herder ook! Oh laat die liefde die u bent Zich mengen met onze nederige Sterfelijkheid, Verhef onze magere Zielen, en maak ons Tafelgenoten van uw volle beker, Opvolgers van Heiligen. Dat iedereen zo Dezelfde wijn moge drinken; en op dezelfde manier. Verander het Weiland niet, maar de Plek Om ons aan U te laven, in uw Aangezicht. Oh dierbaar Gedenkteken van die Dood Die nog altijd leeft, en ons adem geeft! Rijke, Koninklijke spijs! Overvloedig Brood! De consumptie waarvan ons aan de doden ontzegt! Leef voor altijd Brood der Liefdes, en wees Mijn leven, mijn ziel, mijn zekerder zelf. Help me Heer, te groeien in mijn Geloof, mijn Hoop; En vul mijn lot met uw vrede. Geef liefde voor leven; en laat niet mijn dagen Groeien, maar geef mij nieuwe kracht in uw naam en glorie. Sta op, Koninklijke Zion! sta op en zing De goede herder van uw ziel, de Koning van uw hart Vergroot al uw krachten; probeer De harpen van de hemel te laten weerklinken in menselijke handen. Deze koninklijke zoon zit bovenaan Uw liefde best besteed. Aanzie het Brood de Levens, vandaag s Triomfantelijke Text roept uw glorie op. Het levende en levengevende brood, Uitgedeeld onder de twaalf groten 49

Toen het Leven zelf, op het punt te sterven Voor Liefde, zijn eigen Nalatenschap was. Oh zachte zelfverwondende Pelikaan! Wiens boezem balsem weent voor gewonde man. Dirigeer uw goedaardige vloed helemaal richting Bloedend Hart wanhopig voor bloed. Dat bloed, waarvan de minste druppels koninklijk zijn Om mijn werelden van zonde weg te wassen. Come love! Come Lord! and that long day For which I languish, come away. Kom liefde! Kom Heer! en die lange dag Waar ik voor wegkwijn, verdwijn. Wanneer deze droge ziel die ogen zal zien, En zich aan uw onverzegelde bron zal laven. Wanneer de zon des Glorie de schaduwen van het geloof zullen verjagen, En de sluier voor uw Aangezicht zal verwijderen. Amen. ANTÓNIO CHAGAS ROSA A WILDE MASS Exaltation I His whole conception of Humanity sprang right out of the imagination and can only be realised by it. What God was tot he pantheist, man was to Him. He was the first to conceive the divided races as a unity. Christ s place is indeed with the poets. 50 Zijn idee van de mensheid ontsprong aan Zijn verbeelding en kan alleen daardoor gerealiseerd worden. Wat God was voor de pantheïst was de mens voor Hem. Hij was de eerste die de verdeelde rassen als één geheel zag. Jazeker, Christus plaats is bij de dichters. Exaltation II I said of Christ that he ranks with the poets. That is true. Shelley and Sophocles are of his company. But his entire life also is the most wonderful of poems: The little supper with his companions, one of whom has already sold him for a price; The false friend coming close to him so as to betray him with a kiss; His own utter loneliness, his submission, his acceptance of everything. The coronation ceremony of sorrow, The crucifixion of the Innocent One before the eyes of his mother.

Ik zei dat Christus een dichter is. Dat is waar. Shelley en Sophocles zijn Zijn gezellen. Maar ook Zijn volledige leven behoort tot de allermooiste poëzie: Het avondmaal met Zijn apostelen, van wie één hem al in ruil voor een geldsom heeft verkocht; De valse vriend die dicht bij Hem komt staan om hem met een kus te verraden; Zijn absolute eenzaamheid, Zijn overgave, Zijn berusting in alles. De smartelijke kroningsceremonie, De kruisiging van de Onschuldige voor de ogen van Zijn moeder. Exaltation III He understood the leprosy of the leper, the darkness of the blind, the misery of those who live for pleasure, the strange poverty of the rich. Hij begreep de melaatsheid van de melaatse, de duisternis van de blinde, de ellende van zij die leven voor genot, de vreemde armoede van de rijken. Exaltation IV The body of a child is as the body of the Lord: I am not worthy of either. When one comes in contact with the soul, it makes one simple as a child, as Christ said one should be. It is tragic how few people ever possess their souls before they die. It is quite true. Most people are other people. Riches and pleasures seemed to Him to be greater tragedies than poverty and sorrow. One always thinks of Him as a singer trying to build out music the walls of the city of God, or as a lover for whose love the whole world was too small. He saw that love was the first secret of the world and that only through love one could approach either the heart of the leper, or the feet of God. Het lichaam van een kind is zoals het lichaam van de Heer: Ik ben geen van beiden waardig Wanneer men in contact komt met de ziel, wordt men eenvoudig als een kind, en Christus zei dat het zo hoort. 51

Het is tragisch hoe weinig mensen ooit hun ziel bezitten voor ze sterven. Dat klopt ook wel. De meeste mensen zijn andere mensen. Rijkdom en genot leken Hem grotere ongelukken te zijn dan armoede en smart. We denken altijd aan Hem als aan een zanger die uit muziek de muren van de stad Gods tracht op te bouwen, of als aan een minnaar voor wie de hele wereld te klein was. Hij zag dat liefde het grootste geheim van de wereld was en dat men alleen door liefde het hart van de melaatse of de voeten van God kon bereiken. Exaltation V De tekst van de laatste verheerlijking is geen extract uit De Profundis, maar is een jeugdig gedicht, ontstaan na de dood van Oscar Wilde s zus, amper 10 jaar oud. Tread lightly, she is near Under the snow, Speak gently, she can hear The daisies grow. All her bright golden hair Tarnished with rust She that was young and fair Fallen to dust. Lily-like, white as snow, She hardly knew She was a woman, so Sweetly she grew. Coffin-board, heavy stone, Lie on her breast; I vex my heart alone, She is at rest. Peace, peace; she cannot hear Lyre or sonnet; All my life s buried here, Heap earth upon it. Stap zachtjes, zij is dichtbij, Sneeuw ligt op haar, Spreek teer, reeds groeit hoort zij t Meizoentje daar. Zij, nog zo jong, gezond Daalde tot stof, Lokken zo glanzend blond Dor nu en dof. n Lelie gelijk, sneeuwwit, Ging haar voorbij t Vrouw-zijn als haar bezit, Zo zoet werd zij. Kistdeksel, zware steen, Drukken op haar, Ik terg mijn hart alleen Zij rust nu daar. Zij hoort ode noch lier, Stil nu, O stop, Heel mijn leven ligt hier, Schep aarde er op. vertaling Exaltation I-IV: Erik Ros 52