Rapportage Noordelijke Doorstroom mbo hbo in Cijfers
Voorwoord Voor u ligt de managementsamenvatting van het rapport De noordelijke doorstroom mbo hbo in cijfers. Het rapport zelf bevat gedetailleerdere informatie, aangevuld met excelbestanden per mbo- en hbo-instelling, zodat ook op opleidingsniveau het studiesucces gevolgd kan worden. In kaart gebracht is om welke aantallen het gaat, hoe de uitval na 1 jaar en na 2 jaar is en wat het rendement is na 5 jaar. Op basis van de aantallen en de gemiddelde uitval van de afgelopen 2 jaren is uitgezocht hoe de uitval is bij routes van voldoende omvang. Hogeschool Van Hall Larenstein is er niet in geslaagd gegevens aan te leveren in verband met de invoering van een nieuw Student Information System van Intelligence. Hogeschool Van Hall Larenstein probeert zo snel mogelijk de dataset aan te leveren voor de gezamenlijke database en op korte termijn te participeren bij vervolgacties. Het hbo in het Noorden dat genoemd wordt in dit rapport, betreft dus de instellingen de Hanzehogeschool Groningen, de NHL Hogeschool en Stenden Hogeschool. De mbo er die genoemd wordt, betreft onder alle omstandigheden een niveau 4 deelnemer. Werkgroep 5 Uitwisselen van gegevens : Christiane van Hardeveld (NHL hogeschool) Ritske Tjallingii (Stenden Hogeschool) Agnes Meijer (Hanzehogeschool Groningen) Nynke Dijk (Hanzehogeschool Groningen) Eva Verschoor (Hogeschool Van Hall Larenstein) André Bruinewoud (Alfa-college) Willem van der Veen (Drenthecollege) Bert Muller (Friese Poort) Henk Kuiper (Friesland College) Els Kooij (Noorderpoort) Ton Bouwkamp (Nordwin) Klaas Reinders (AOC Terra) Juni 2014 2
Inhoudsopgave Voorwoord... 2 Inhoudsopgave... 3 1. Inleiding... 4 2. Instroom... 5 3. Uitval... 6 4. Doorstroomroutes in het Noorden... 9 5. Rendement... 11 6. Advies... 12 Bijlage 1 Instroom per mbo instelling naar hbo instelling over 7 jaren... 14 Bijlage 2 Doorstroompercentages per mbo instelling... 15 Bijlage 3 AD instroom, uitval en rendement... 16 Bijlage 4 Deeltijd instroom, uitval en rendement... 18 Bijlage 5 Duaal instroom, uitval en rendement... 19 Bijlage 6 Grote routes vanuit mbo instellingen... 21 Bijlage 7 Uitval overige grote routes per ROC... 23 Bijlage 8 Rendement van de grootste doorstroomroutes... 24 3
1. Inleiding Om de vraag te kunnen beantwoorden of er routes zijn in Noord Nederland waar de doorstroom niet goed verloopt, is een database samengesteld, bestaande uit studentgegevens van de instroomjaren 2006 tot en met 2012 van de mbo-instroom van de zeven instellingen. Deze database is ondergebracht bij Stenden Hogeschool. Als aanvulling hierop hebben de mbo-instellingen uitstroomgegevens aangeleverd: dit betreft de uitstroom van niveau- 4 studenten in de (studie)jaren 2006 tot en met 2012. De hbo-instellingen hebben vanuit de respectievelijke inschrijfsystemen geanonimiseerde data samengevoegd in de database. Vanuit deze database is het mogelijk om de volgende informatie inzichtelijk te maken: de instroom bij een opleiding van een hbo-instelling en de herkomst van de studenten van een opleiding van een mbo-instelling, de uitval uit de opleiding en de rendementen. In het rapport worden de volgende vragen beantwoord: - hoeveel deelnemers stromen er door naar het hbo? - hoeveel van de uitstroom vanuit het mbo stroomt door naar de 3 hbo-instellingen in het Noorden? - hoe groot is de uitval van de mbo ers in het hbo? - bij welke doorstroomroutes is de uitval laag en bij welke hoog? - hoe is het rendement van de mbo ers in het hbo? Het rendement na 5 jaar heeft bij nader inzien niet een belangrijke rol in het rapport gekregen, aangezien er teruggegaan moet worden naar cohort 2008 en eerder om een conclusie te trekken. Rendementcijfers hebben immers betrekking op minimaal 5 jaar na start van de opleiding. Sinds 2008 zijn er zowel in het mbo als in het hbo ongetwijfeld vele aanpassingen in het onderwijs geweest. De conclusies worden daarom voornamelijk gebaseerd op de recentere gegevens die in de database zitten: de uitval van de laatste twee jaren. Met betrekking tot uitval zijn meerdere definities in gebruik: uitval uit het hoger onderwijs (Vereniging Hogescholen), uitval uit de instelling (Prestatieafspraken, Reviewcommissie Hoger Onderwijs en Onderzoek), uitval uit de opleiding (Nederlands Vlaams Accreditatie Orgaan). Via de site van de Vereniging Hogescholen is informatie beschikbaar over de uitval uit het hoger onderwijs. Deze is landelijk na 1 jaar ongeveer 22,5% (2011). Ook is bekend dat ruim 10% van de mbo-instroom wisselt van studie op het hbo. De totale uitval uit de opleiding zou hiermee op ongeveer 33% uitkomen. Prestatieafspraken in het hbo De 4 hbo-instellingen hebben in 2012 met de minister de zogeheten prestatieafspraken gemaakt, dat zijn afspraken die financiële consequenties hebben indien ze niet gerealiseerd worden. Enkele van deze afspraken betreffen uitval, switch en rendement van de instelling. Hieronder de doelstellingen m.b.t. uitval, switch en bachelorrendement die de instellingen hebben geformuleerd. Prestatie-afspraken cohort STENDEN NHL HG VHL Uitvalpercentages (uit de instelling) 2014 27% 25% 25% 27,5% Switchpercentages 2014 4,5% 9,5% 12% > 5% Bachelorrendement (van de herinschrijvers) 2010 72% 65% 62% 75% tabel 1 Prestatie-afspraken rondom rendementen Dit gaat om alle studenten, niet specifiek om het mbo. Alle instellingen hebben voor de uitval uit de instelling, aangegeven dat deze maximaal tussen 25 en 27,5% mag zijn. 4
In de hierna volgende rapportage zijn de tabellen in hoofdstuk 2 bedoeld om inzicht te geven in de aantallen studenten die zijn doorgestroomd in de periode van de afgelopen zeven jaren. In de tabellen vanaf hoofdstuk 3 (uitval) richten we ons op de bachelor voltijdopleidingen omdat de instroom in de bachelor voltijd verreweg de grootste groep is (ruim 88%) en de voltijd, duale en deeltijdopleidingen vaak verschillend georganiseerd en ingericht zijn binnen de hogescholen. De aantallen zijn daarbij ook dusdanig klein dat er geen sprake is van grote doorstroomroutes. De Ad s zijn ook vaak aparte opleidingen en leiden niet tot een bachelorrendement. Van deze varianten zijn wel gegevens in de bijlagen opgenomen. In hoofdstuk 4 gaan we in op enkele grote doorstroomroutes en de tabellen in hoofdstuk 5 bevatten informatie over rendementen. 2. Instroom Elk jaar schrijven zich ongeveer 4500 mbo ers in bij een van de drie noordelijke hogescholen. Deze komen grotendeels bij de 7 noordelijke mbo-instellingen vandaan. Jaar HG NHL STENDEN Totaal 7 noordelijke mbo Overig mbo Totaal mbo 2006 1.771 529 468 2.768 1.140 3.908 2007 1.741 666 615 3.022 1.164 4.186 2008 1.742 762 530 3.034 1.379 4.413 2009 1.730 876 607 3.213 1.351 4.564 2010 1.823 937 666 3.426 1.114 4.540 2011 1.820 965 623 3.408 1.087 4.495 2012 1.761 999 654 3.414 1.081 4.495 totaal 12.388 5.734 4.163 22.285 8.316 30.601 Tabel 2 Instroom mbo totaal naar 3 hbo instellingen In tabel 2 staat de totale instroom in de 3 hbo-instellingen vanuit de 7 noordelijke mbo-instellingen en het overige mbo per instroomjaar. De jaarlijkse instroom uit de 7 noordelijke mbo instellingen is in die zeven jaar met 646 studenten gestegen van 2.768 naar 3.414, de instroom uit het overige mbo (uit de rest van Nederland) is met 59 studenten gedaald. Per saldo in zeven jaar een stijging van 587 studenten. De aantallen doorstroom uitgesplitst per mbo-instelling naar de drie hogescholen staan in bijlage 1. Zoals in de inleiding al aangegeven is het overgrote deel, ruim 88% van de totale doorstroom, ingestroomd in een voltijdopleiding. Bijna 9% begon aan een deeltijdopleiding en ruim 2% begon aan een duale opleiding. Zowel het aantal Ad s als de instroom in de Ad s kende in de loop der jaren een groei van 43 studenten in 2006 tot 942 studenten in studiejaar 2012-2013 en heeft nu een omvang in het totaal van ruim 4% (zie voor detailinformatie over Ad, deeltijd en duaal de bijlagen 3 tot en met 5). Het aantal mbo4-deelnemers dat met een diploma het mbo verlaat, is groter dan het aantal dat zich inschrijft bij een hbo-instelling. Tussen de 23 en 60% start bij een van de 3 noordelijke hogescholen. Het totale aantal doorstromers van de zeven mbo s naar het hbo zal dus hoger liggen, gezien het feit dat ook Van Hall Larenstein en andere hogescholen buiten het Noorden instroom hebben vanuit deze 7 mbo-instellingen. 5
ROC Alfacollege Drenthecollege Friese Poort Friesland College Noorderpoort Nordwin AOC Terra 2006 42% 44% 40% 51% 17% 2007 45% 43% 40% 54% 15% 2008 37% 32% 51% 53% 23% 19% 2009 38% 38% 58% 60% 25% 18% 2010 42% 46% 51% 60% 54% 30% 22% 2011 43% 45% 50% 55% 54% 32% 21% 2012 46% 44% 51% 55% 53% 25% 17% Tabel 3 Doorstroom naar de 3 hogescholen in Noorden als % van de totale uitstroom Tabel 3 geeft aan welk percentage van de uitstroom van een mbo-instelling doorstroomt naar de drie hogescholen in het Noorden. Omdat van de Friese Poort en Nordwin (gedeeltelijk) de uitstroomgegevens ontbreken kan niet overal een doorstroompercentage worden gegeven. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de relatief lage percentages van Nordwin en AOC Terra vertekend zijn door het feit dat de instroomgegevens van Van Hall Larenstein ontbreken. 3. Uitval Een belangrijke graadmeter voor succes in het hbo is het uitvalpercentage na 1 jaar. In dit rapport hebben we de uitval uit de opleiding bekeken omdat die informatie van belang is voor de opleiding waar zij vandaan komen én voor de opleiding waar zij terecht komen. Bij uitval zat de student niet op de juiste plaats. Het is uiteraard mogelijk dat de uitgevallen student na een switch naar een andere hbo-opleiding of instelling, een hbo-opleiding met succes afrondt. Hieronder staat per instroomjaar de uitval na 1 jaar van voltijdstudenten van de 7 mbo instellingen bij de 3 hboinstellingen samen: Stenden, NHL en Hanzehogeschool. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Alfa-college 35% 32% 35% 35% 39% 36% 40% Drenthecollege 25% 34% 28% 34% 35% 41% 43% Friese Poort 24% 31% 37% 35% 31% 37% 33% Friesland College 22% 30% 30% 27% 32% 35% 32% Noorderpoort 33% 35% 36% 35% 38% 39% 44% Nordwin 17% 26% 36% 41% 31% 39% 30% AOC Terra 29% 43% 40% 45% 27% 57% 33% tabel 4 Uitval in percentage van de voltijdinstroom per mbo instelling De gemiddelde uitval in het noorden over alle voltijdopleidingen over zeven jaren is 34%. De gemiddelde uitval over de laatste twee jaren is bijna 38%. Omdat er sprake is van een behoorlijke stijging van 28% van cohort 2006 naar 38% van cohort 2012, laten we hieronder de gemiddelde uitval over de laatste twee instroomjaren zien per mbo en hbo instelling. 6
Uitval HG NHL Stenden voltijdopleidingen Instroom cohort 11 en 12 In % In % In % Alfa-college 949 717 37% 98 39% 134 44% Drenthecollege 617 392 42% 28 32% 197 41% Friese Poort 1.457 405 35% 815 36% 237 33% Friesland College 1.007 303 30% 480 34% 224 36% Noorderpoort 1.471 1.185 41% 119 42% 167 41% Nordwin 53 13 23% 35 34% 5 60% AOC Terra 61 45 51% 8 50% 8 25% Totaal 5.615 3.060 38% 1.583 36% 972 38% tabel 5 Instroom voltijd bij een hogeschool en gemiddelde uitval over laatste twee instroomjaren 2011 en 2012 Ook voor de minister is de uitval een belangrijke graadmeter geweest om te bepalen of ze de mogelijkheid voor toelatingseisen wil openstellen bij enkele doorstroomroutes. Op de volgende pagina treft u alle mogelijke routes van mbo domeinen naar hbo-sectoren aan. De omkaderde vakken betreffen de doorstroomroutes die door de minister als problematisch zijn aangemerkt en waarvoor vanaf 2015 toelatingsvoorwaarden gelden. Ook in het noorden is in die routes een doorstroom van redelijke omvang en zijn de uitvalpercentages hoog. De minister heeft aangegeven, dat het percentage doorstromers in deze omkaderde vakken ongeveer 5% bedraagt. In het Noorden is (over de afgelopen zeven jaren berekend) dit aantal 5,3%. De aantallen die in tabel 5 genoemd worden, betreffen de instroom over zeven jaren van voltijdstudenten en hun uitvalpercentage over zeven jaren. De roodgekleurde routes zijn de routes waarbij de uitval hoger is dan 33%. Duidelijk is dat in het Noorden een behoorlijk aantal routes problematisch is. In elke sector en in elk domein betreft het meerdere opleidingen. 7
Economie Gedrag En Maatschappij Gezondheidszorg Onderwijs Taal En Cultuur Techniek Eindtotaal Afbouw, hout en onderhoud 1 1 Ambacht, laboratorium en gezondheidstechniek 13 30,8% 6 16,7% 29 31,0% 27 33,3% 1 221 20,4% 297 Bouw en infra 72 41,7% 17 47,1% 9 44,4% 11 36,4% 9 11,1% 522 21,6% 640 Economie en administratie 2098 34,2% 598 33,3% 98 41,8% 159 51,6% 7 126 49,2% 3086 Handel en ondernemerschap 1590 41,3% 379 40,9% 94 37,2% 160 51,3% 43 20,9% 146 42,5% 2412 Horeca en bakkerij 507 28,4% 88 40,9% 35 28,6% 32 50,0% 3 33,3% 16 43,8% 681 Informatie en communicatietechnologie 383 32,1% 25 36,0% 22 50,0% 121 21,5% 9 360 26,4% 920 Media en vormgeving 388 34,5% 62 24,2% 29 44,8% 41 46,3% 97 16,5% 491 25,1% 1108 Mobiliteit en voertuigen 51 41,2% 3 33,3% 6 33,3% 3 33,3% 53 39,6% 116 Techniek en procesindustrie 151 33,1% 35 42,9% 25 20,0% 26 26,9% 10 10,0% 902 33,6% 1149 Toerisme en recreatie 413 42,9% 121 29,8% 25 32,0% 57 42,1% 2 12 33,3% 630 Transport, scheepvaart en logistiek 164 47,6% 26 42,3% 7 57,1% 11 54,5% 1 64 26,6% 273 Uiterlijke verzorging 22 45,5% 13 23,1% 27 29,6% 20 40,0% 1 2 85 Veiligheid en sport 235 40,9% 258 33,3% 372 26,9% 473 27,9% 5 21 57,1% 1364 Voedsel, natuur en leefomgeving (EL&I) 108 40,0% 78 42,3% 53 26,4% 66 36,4% 7 14,3% 79 36,7% 391 Zorg en welzijn 307 45,9% 2142 29,2% 1139 23,8% 1684 45,3% 73 13,7% 65 41,5% 5410 Leeg 70 34,3% 36 36,1% 11 18,2% 22 45,5% 2 63 17,5% 204 Eindtotaal 6572 37,3% 3887 32,1% 1981 27,1% 2913 41,6% 271 14,4% 3143 29,6% 18767 tabel 6 Instroom en uitvalpercentage per mbo domein en hbo sector voltijd, getotaliseerd over zeven jaren 8
4. Doorstroomroutes in het Noorden Om een uitspraak te kunnen doen over goede en minder goede aansluiting tussen een mbo- en een hbo opleiding, is er gezocht naar een grens voor de minimale doorstroom en de uitval. Voor de omvang is de ondergrens 70 studenten gedurende de afgelopen 7 jaar: bij deze aantallen stromen er jaarlijks gemiddeld 10 studenten door naar één specifieke hbo opleiding bij één instelling. Bij slechte resultaten van die groep, loont een gesprek om de rendementen te verbeteren. Voor de bepaling van wanneer uitval te hoog is, is de grens van 33% genomen, omdat dat de gemiddelde landelijke uitval uit de instelling is. In de tabel hieronder staan de grote doorstroomroutes van specifieke mbo naar specifieke hbo opleidingen. De aantallen zijn opgeteld over de zeven jaren. Het uitvalpercentage betreft het gemiddelde over de laatste twee jaren. Bij een uitvalpercentage boven de 33% zijn het routes waar de aansluiting (duidelijk) kan verbeteren. Daarbij kan gekeken worden naar de routes waar het goed loopt en er een uitval is lager dan 20%. Van mbo-opleiding naar hbo-opleiding Aantal Over 7 jaren uitval laatste 2 jaren Sport en bewegen (FC) Leraar lich. opvoeding (HG) 179 6% Mbo-verpleegkunde (NP) Verpleegkunde (HG) 195 6% Mediavormgever (FP) Communication & Multim. design (NHL) 91 10% Middenkader bouw en infra (NP) Bouwkunde (HG) 94 12% Ondernemer horeca/bakkerij (NP) Hoger hotelonderwijs (Stenden) 78 12% Mediavormgever (FC) Communication & mm design (NHL) 77 15% Pedagogisch Werk (FP) Sociaal Ped. Hulpverlening (Stenden) 99 16% Ondernemer horeca/bakkerij (FC) Hoger hotelonderwijs (Stenden) 70 17% Pedagogisch werk (AC) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 80 18% Sport en bewegen (AC) Leraar lich opvoeding (HG) 104 22% Pedagogisch werk (NP) Maatschappelijk werk & dienstverl. (HG) 130 23% Verpleegkunde (AC) Verpleegkunde (HG) 117 24% Sport en bewegen (FC) Fysiotherapeut (HG) 85 24% Mbo-verpleegkunde (FC) Verpleegkunde (NHL) 89 25% Middenkader bouw en infra (FP) Bouwkunde (NHL) 78 27% Pedagogisch werk (NP) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 208 27% Onderwijsassistent (FC) Leraar basisonderwijs (NHL) 90 28% Pedagogisch werk (DC) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 85 38% Onderwijsassistent (FP) Leraar basisonderwijs (NHL) 147 43% Onderwijsassistent (FP) Pedagogiek (NHL) 84 45% Onderwijsassistent (FP) Leraar basisonderwijs (Stenden) 275 45% Sport en bewegen (FC) Sport gezondheid & management (HG) 85 48% Onderwijsassistent (AC) Leraar Basisonderwijs (HG) 72 50% Onderwijsassistent (AC) Leraar basisonderwijs (Stenden) 128 51% Onderwijsassistent (DC) Leraar basisonderwijs (Stenden) 104 70% tabel 7 Gemiddeld uitvalpercentage over 2 jaren berekend bij grote voltijd doorstroomroutes Naast deze specifieke doorstroomcijfers van één op één routes zijn er ook grote mbo-opleidingen met veel doorstroom naar hbo-opleidingen, maar dan gespreid over meerdere opleidingen en meerdere instellingen. Als 9
studenten verspreid zitten, dan is het minder goed mogelijk om in de beroepskolom één op één samen te werken. In bijlage 6 zijn voor de 5 grote mbo-instellingen samen de opleidingen opgenomen met meer dan 350 instromende studenten in het hbo. Vervolgens zijn de opleidingen per mbo-instelling bekeken. Hieronder de 3 mbo-opleiding met de grootste gemiddelde uitval. Dat zijn onderwijsassistent, manager handel en ict en mediabeheer. Per instelling is beschreven hoe de uitval is. Op 2 opleidingen na, is de uitval bij deze opleidingen erg hoog. Mbo-opleiding Aantal over 7 jaren Uitval laatste 2 jaren ICT en mediabeheer (AC) 355 44% ICT en mediabeheer (DC) 146 50% ICT en mediabeheer (FC) 70 53% ICT en mediabeheer (FP) 229 60% ICT en mediabeheer (NP) 235 28% Manager handel (AC) 290 50% Manager handel (DC) 162 26% Manager handel (FC) 305 42% Manager handel (FP) 495 42% Manager handel (NP) 830 48% Onderwijsassistent (AC) 294 45% Onderwijsassistent (DC) 164 59% Onderwijsassistent (FC) 321 41% Onderwijsassistent (FP) 879 42% Onderwijsassistent (NP) 182 52% tabel 8 Grote instroom vanuit 3 mbo-opleidingen, die een hoge uitval heeft op het hbo. De andere opleidingen met een grotere instroom dan 350 studenten in het hbo, zijn opgenomen in bijlage 6. In bijlage 7 zijn de overige opleidingen opgenomen met een grote instroom bij de hbo-opleidingen, die niet alle mbo-instellingen hebben. Hierin zit ook een aantal opleidingen die een lage uitval hebben in het hbo. 10
5. Rendement Een andere indicator om studiesucces te bepalen is het behalen van het einddiploma en de tijd waarbinnen dat gerealiseerd wordt. Omdat sommige mbo ers er korter dan vier jaar over mogen doen in verband met vrijstellingen is ook gekeken naar het rendement na drie jaar. De studenten van cohort 2009 en later hebben er niet meer dan vier jaar over kunnen doen. Tot en met cohort 2008 is de tabel voor het vijfjaarsrendement compleet. Omdat de uitvalspercentages zijn toegenomen vanaf cohort 2011, is het lastig om het diplomarendement van cohort 2008 en eerdere jaren als indicator voor het huidige studiesucces te gebruiken. Sinds 2008 zijn aan beide kanten de onderwijsprogramma s ongetwijfeld veranderd. In tabel 8 is het rendement van het instroomcohort opgenomen. Voor alle duidelijkheid: het betreft niet het rendement van de herinschrijvers zoals gebruikelijk bij NVAO of RCHO. Dit hebben we gedaan omdat deze data voor de mbo instellingen meer informatie opleveren. Onderstaande tabel geeft een indruk van het rendement van alle mbo afgestudeerden bij voltijdopleidingen bij de drie hbo instellingen. Rendement Totaal Instroom Diploma na 3 jaar % Diploma na 4 jaar Cum. % Diploma na > 4 jaar Cum. % Totaal % 2006 2.478 305 12,3% 598 36,4% 388 52,1% 1.291 52,1% 2007 2.576 253 9,8% 628 34,2% 399 49,7% 1.280 49,7% 2008 2.560 248 9,7% 549 31,1% 246 40,7% 1.043 40,7% 2009 2.709 289 10,7% 412 25,9% 2010 2.829 196 6,9% tabel 9 rendement mbo afgestudeerden bij voltijdopleidingen Zoals al bij de uitval zichtbaar werd zien we ook bij het rendement een gestage achteruitgang. Het rendement na vijf jaar is gedaald van ruim 52% voor cohort 2006 tot bijna 41% voor cohort 2008. Daar komt bij dat de uitval in de jaren daarna is toegenomen, hetgeen betekent dat het rendement waarschijnlijk nog meer zal dalen. In de tabel hieronder de totale voltijdinstroom van de jaren 2007 en 2008 en het gemiddelde afstudeerrendement na vijf jaren van de instroomjaren 2007 en 2008. Rendement HG NHL Stenden totaal Instroom In % In % In % gemiddeld Alfa College 803 669 47% 44 34% 90 33% 44% Drenthe College 525 373 47% 20 52% 132 52% 49% Friese Poort 1.208 349 46% 546 49% 313 42% 46% Friesland College 1.067 325 48% 510 47% 232 43% 46% Noorderpoort 1.413 1.171 45% 77 41% 165 41% 44% Nordwin 55 15 47% 32 31% 8 38% 33% AOC Terra 65 43 41% 7 22% 15 29% 35% Totaal 5.136 2.945 46% 1.236 47% 955 42% 45% Tabel 10 Instroom voltijd bij een hogeschool en gemiddeld rendement over 2007 en 2008 11
6. Advies Samenwerking bij verbetering specifieke doorstroomroutes De werkgroep adviseert de onderstaande mbo en hbo opleidingen om (gezamenlijk) actie te ondernemen om uitval bij de volgende specifieke doorstroomroutes te verbeteren: Van de mbo-opleiding Naar de hbo-opleiding Aantal over 7 jaren Uitval laatste 2 jaren Pedagogisch werk (DC) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 85 38% Onderwijsassistent (FP) Leraar basisonderwijs (NHL) 147 43% Onderwijsassistent (FP) Pedagogiek (NHL) 84 45% Onderwijsassistent (FP) Leraar basisonderwijs (Stenden) 275 45% Sport en bewegen (FC) Sport gezondheid & management (HG) 85 48% Onderwijsassistent (AC) Leraar Basisonderwijs (HG) 72 50% Onderwijsassistent (AC) Leraar basisonderwijs (Stenden) 128 51% Onderwijsassistent (DC) Leraar basisonderwijs (Stenden) 104 70% Tabel 11 problematische doorstroomroutes De werkgroep adviseert om de verbetering van de aansluiting rondom leraar Basisonderwijs gezamenlijk op te pakken, en om daarbij de producten van dit project te benutten, zoals actieve keuzebegeleiding en studievaardigheden. Er is een landelijk budget, dat optimaal ingezet kan worden als de verschillende roc s en hogescholen samenwerken. Verbetering uitstroom grote mbo-opleidingen Daarnaast wordt de mbo-instellingen aanbevolen om bij de uitstroom van enkele grote opleidingen met een hoge uitval, maatregelen ter verbetering te nemen. Desgewenst kan dit in samenwerking met de hbo-instellingen, al zal dat niet met specifieke hbo-opleidingen kunnen zijn. Zie bijlage 6. De volgende instellingen zouden hun niveau 4 leerlingen van enkele mbo-opleidingen beter kunnen voorbereiden op het hbo: Opleiding Alfacollege Drenthecollege Friesland College Friese Poort Noorderpoort Financiële beroepen X x x ICT en mediabeheer x X x x Juridisch medewerker X x x x Manager handel x x x x Medewerker M&C x X x x x Middenkader Engineering x x x Onderwijsassistent x X x x x Pedagogisch werk X x Sociaal Cultureel werker x x Sport en bewegen x x Tabel 12 mbo opleidingen met hoge uitval in het hbo In bijlage 7 staan nog enkele grote opleidingen die specifiek zijn voor een instelling. Ook die opleidingen met een hoge uitval uit het hbo, behoeven aandacht. 12
Verspreiding gegevens De werkgroep adviseert om de informatie over de doorstroom breed te verspreiden onder alle opleidingen, zodat iedereen inzage heeft in hoe de doorstroom verloopt. En daar waar nodig, contact te leggen met de opleiding waar de instroom vandaan komt cq naar toe gaat. Blijvende monitoring Omdat de uitval in 2011 en 2012 soms een grillig patroon vertoont, raad de werkgroep aan om de komende jaren de uitval en het rendement wederom in kaart te brengen. Vanaf 2015 gaan voor de zeven doorstroomroutes die de minister als problematisch heeft aangeduid voor het eerst toelatingsvoorwaarden gelden. Het is interessant om dan te volgen hoe het de studenten (5,3% van het totaal) in het Noorden vergaat. Ook de opleidingen die acties hebben ondernomen kunnen kijken of er verbetering ontstaat. Vervolgonderzoek Na toevoeging van Van Hall Larenstein in de database, zal ook de doorstroom van het groende onderwijs onderzocht kunnen worden. Voor dit rapport is voornamelijk gekeken naar de prestaties van mbo ers op het hbo, uitgaande van de aanleverende mbo-opleidingen. Omgekeerd kan onderzocht worden hoe de rendementen van mbo ers zijn op het hbo. Welke hbo-opleidingen hebben een grote mbo-instroom en hoe doen ze het ten opzichte van andere instroom en andere instellingen? Welke good practices kunnen we daar uithalen? Daarnaast kan nog gekeken worden naar de resultaten van afgestudeerden van mbo-opleidingen, die recentelijk gestart zijn, zoals bijvoorbeeld commercieel medewerker, maatschappelijke zorg of mediavormgever. Ook is er vraag naar verklaringen van de gegevens. Daar hebben we ons in de werkgroep niet of nauwelijks mee bezig kunnen gehouden gezien de complexiteit van het werk en het krappe tijdpad. Keuzedelen De werkgroep adviseert om te kijken bij andere samenwerkingsverbanden of keuzedelen specifiek gericht op de doorstroom naar het hbo, het succes van mbo ers vergroot op het hbo. Landelijk worden er keuzedelen ontwikkeld om de aansluiting te verbeteren tussen mbo en hbo. Indien tijdens dergelijke keuzedelen algemeen brede kennis wordt aangeboden in een specifieke context die past bij de noordelijke thema s, bijv. water, energie en healthy aging, dan kan de doorstroom succesvoller worden. Het project is bereid mee te denken in een opzet hiervoor. 13
Bijlage 1 Instroom per mbo instelling naar hbo instelling over 7 jaren Alfa-college 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 12 23 23 34 45 55 64 256 STENDEN 32 56 56 40 59 70 107 420 HG 472 429 352 374 418 406 414 2865 Totaal 516 508 431 448 522 531 585 3541 Drenthecollege 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 11 14 13 10 23 17 25 113 STENDEN 63 94 43 90 151 122 113 676 HG 220 226 211 211 251 228 234 1581 Totaal 294 334 267 311 425 367 372 2370 Friese Poort 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 210 295 322 416 433 464 501 2641 STENDEN 149 209 182 204 183 150 174 1251 HG 173 202 208 230 213 227 232 1485 Totaal 532 706 712 850 829 841 907 5377 Friesland college 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 246 277 326 322 344 323 308 2146 STENDEN 124 138 134 153 160 148 141 998 HG 164 157 226 195 181 176 188 1287 Totaal 534 572 686 670 685 647 637 4431 Noorderpoort 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 35 40 49 75 65 77 82 423 STENDEN 95 105 102 108 104 124 112 750 HG 705 695 712 690 714 749 662 4927 Totaal 835 840 863 873 883 950 856 6100 Nordwin 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 10 15 22 15 23 24 13 122 STENDEN 2 6 2 7 4 3 3 27 HG 7 7 10 5 14 4 11 58 Totaal 19 28 34 27 41 31 27 207 AOC Terra 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal NHL 5 2 7 4 4 5 6 33 STENDEN 3 7 11 5 5 6 4 41 HG 30 25 23 25 32 30 20 185 Totaal 38 34 41 34 41 41 30 259 14
Bijlage 2 Doorstroompercentages per mbo instelling ROC 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 MBO Uitstroom HBO Instroom Alfacollege Drenthecoll Friesland Friese Poort ege College 1.237 668 1.323 1.647 27 219 516 294 532 534 835 19 38 42% 44% 40% 51% 70% 17% 1.122 773 1.435 1.548 28 229 508 334 706 572 840 28 34 45% 43% 40% 54% 100% 15% 1.179 822 1.351 1.625 145 216 431 267 712 686 863 34 41 37% 32% 51% 53% 23% 19% 1.167 822 1.155 1.467 108 189 448 311 850 670 873 27 34 38% 38% 58% 60% 25% 18% 1.238 916 1.631 1.134 1.621 135 185 522 425 829 685 883 41 41 42% 46% 51% 60% 54% 30% 22% 1.246 819 1.666 1.175 1.748 98 191 531 367 841 647 950 31 41 43% 45% 50% 55% 54% 32% 21% 1.285 853 1.763 1.150 1.617 107 174 585 372 907 637 856 27 30 46% 44% 51% 55% 53% 25% 17% 8.474 5.673 5.060 8.723 11.273 648 1403 3.541 2.370 5.377 4431 6.100 207 259 Tabelbijlage 2a: doorstroom als % van de totale uitstroom Noorderpoo rt Nordwin AOC Terra Totaal: 4.902* 2.768 56% 4.906 3.022 62% 5.122 3.034 59% 4.719 3.213 68% 6.675 3.426 51% 6.752 3.408 50% 6.775 3.414 50% 39.851 22.285 Hieronder de instroom van de afgelopen zeven jaren naar opleidingsvorm. Zoals aangegeven is ruim 88% ingestroomd in een voltijdopleiding. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 totaal voltijd 2.478 2.576 2.560 2.709 2.829 2.790 2.825 18.767 duaal 55 78 71 102 110 102 80 598 deeltijd 192 260 289 299 336 320 282 1.978 AD 43 108 114 103 151 196 227 942 Totaal 2.768 3.022 3.034 3.213 3.426 3.408 3.414 22.285 Tabel bijlage 2b: instroom totaal van zeven mbo naar drie hbo naar opleidingsvorm 15
Bijlage 3 AD instroom, uitval en rendement De afgelopen zeven jaren zijn er 942 studenten afkomstig van de zeven mbo-instellingen ingestroomd bij een ADopleiding. Er wordt echter veel geswitcht binnen enkele bacheloropleidingen en AD-opleidingen. Dit vertroebelt de gegevens. Interpreteren van de gegevens is dus discutabel. Er zijn 15 AD opleidingen bij Stenden, de NHL Hogeschool en de Hanzehogeschool Groningen. De instroom, uitvalen rendementspercentages zijn wisselend. AD-opleiding Aanbieder Instroom Uitval na 1 jaar Rendement na 3 jaar Maritieme Techniek NHL 6 17% nvt Commerciële Economie Stenden 4 25% nvt Management in de zorg HG 20 25% 64% Small Business & Retail Management Stenden 253 25% 46% Hoger Toeristisch & Recreatief Onderwijs Stenden 14 29% 0% Human Resource Management HG en NHL 109 29% 62% Personeel & Arbeid Stenden 164 33% 45% Bedrijfseconomie NHL 34 35% 22% Praktijkondersteuner in de zorg HG 67 37% 55% ICT-beheer Stenden 10 40% nvt Operationeel Sportmanagement HG 101 42% 35% Dans HG 7 43% 50% Hoger Hotelonderwijs Stenden 23 44% 33% IT Service Management NHL 39 46% 27% Vrijetijdsmanagement Stenden 87 58% 16% Ervaringsdeskundige in de zorg HG 3 67% 0% Muziek (dirigent hafabra) HG 1 100% nvt De instroom gespreid over de zeven mbo-instellingen: Instroomaantallen AD 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Totaal Alfa-college 1 11 15 8 10 23 35 103 Drenthecollege 3 4 6 4 8 21 16 62 Friese Poort 21 28 34 24 41 53 77 278 Friesland College 8 42 22 48 54 51 54 279 Noorderpoort 7 21 30 15 34 47 44 198 Nordwin 1 1 3 4 2 1 0 12 AOC Terra 2 1 4 0 2 0 1 10 Totaal 43 108 114 103 151 196 227 942 Bij de AD opleidingen is geconstateerd dat de uitval in het tweede jaar enorm is toegenomen, daarom wordt op de volgende pagina de uitval na twee jaren weergegeven. Oorzaak van de uitval kan ook zijn dat de studenten naar een bacheloropleiding zijn geswitcht (in ieder geval bij hogeschool Stenden). 16
Uitvalpercentages >2 jaar AD 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gemiddeld Alfa-college 100% 27% 40% 63% 80% 70% 50% Drenthecollege 33% 25% 33% 50% 50% 67% 48% Friese Poort 38% 36% 53% 33% 78% 57% 48% Frieslandcollege 13% 50% 36% 48% 54% 43% 44% Noorderpoort 43% 57% 43% 47% 74% 43% 49% Nordwin 0% 100% 0% - 25% 0-33% AOC Terra 50% 0% 75% - 50% - 100% 60% gemiddeld 35% 44% 44% 45% 67% 52% 36% 47% Het rendement na 3 jaar per mbo-instelling: Rendement na 3 jaar AD 2006 2007 2008 2009 2010 Alfa-college 73% 60% 38% 20% Drenthecollege 67% 75% 67% 50% 50% Friese Poort 57% 64% 47% 58% 20% Friesland college 88% 42% 59% 52% 35% Noorderpoort 57% 38% 57% 53% 27% Nordwin 100% 100% 75% AOC Terra 50% 100% 25% 50% gemiddeld 65% 56% 56% 54% 28% 17
Bijlage 4 Deeltijd instroom, uitval en rendement Instroomaantallen Deeltijd 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Totaal Alfa-college 37 45 44 42 37 48 36 289 Drenthecollege 12 26 25 41 37 39 31 211 Friese Poort 26 44 62 49 69 60 51 361 Friesland college 28 41 57 70 83 75 68 422 Noorderpoort 87 102 98 93 105 91 93 669 Nordwin 2 1 3 3 9 AOC Terra 2 2 1 3 2 4 3 17 Totaal 192 260 289 299 336 320 282 1978 Ook hierbij dient te worden opgemerkt dat de aantallen van Nordwin en AOC Terra zo klein zijn omdat er geen dataset door Van Hall Larenstein is aangeleverd. Uitvalpercentages > 2 jaar deeltijd 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gemiddeld Alfa-college 49% 47% 55% 55% 41% 46% 25% 46% Drenthecollege 33% 46% 52% 59% 41% 26% 42% 43% Friese Poort 54% 43% 47% 39% 51% 47% 33% 45% Friesland College 36% 39% 47% 43% 41% 45% 32% 41% Noorderpoort 47% 44% 49% 38% 43% 39% 30% 41% Nordwin 50% 33% 67% 44% AOC Terra 100% 50% 100% 67% 100% 100% 33% 77% gemiddeld 46% 44% 50% 45% 44% 42% 32% 43% Bijna de helft van alle mbo studenten die aan een deeltijd opleiding is begonnen is uitgevallen, waarvan een behoorlijk percentage na het eerste jaar. Rendement na 5 jaar deeltijd 2006 2007 2008 Alfa-college 49% 47% 32% Drenthecollege 58% 39% 48% Friese Poort 46% 50% 45% Friesland College 61% 61% 47% Noorderpoort 51% 53% 41% Nordwin 50% AOC Terra 50% gemiddeld 51% 51% 42% Evenals bij de voltijdopleidingen is er bij de deeltijd sprake van een daling in het rendement. 18
Bijlage 5 Duaal instroom, uitval en rendement Er zijn 13 Duale opleidingen bij Stenden, de NHL Hogeschool en de Hanzehogeschool Groningen. Het rendement is hier het afstudeerrendement van cohort 2008. Een betekent dat er geen instroomcohort 2008 is. Duale opleiding Aanbieder Instroom Uitval na 1 jaar Rendement na 5 jaar Logistiek & Economie Stenden 3 0% - Medisch Beeldv. & Radioth. Technieken HG 2 0% - Management in de Zorg HG 14 7% - Bedrijfskunde Mer HG 42 19% 60% Verpleegkundige HG + NHL 48 23% 75% Vrijetijdsmanagement Stenden 4 25% - Accountancy HG 49 29% 0% Bouwkunde HG 41 32% - Civiele Techniek HG 9 33% - Commerciële Economie HG 97 37% 13% Small Business & Retail Management Stenden 173 39% 21% Financial Services Management NHL 101 44% 33% Bedrijfseconomie HG 15 47% 0% De instroom bij de duale opleidingen, per mbo-instelling: Instroomaantallen Duaal 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Totaal Alfa-college 11 17 4 8 19 14 11 84 Drenthecollege 5 4 11 12 10 9 6 57 Friese Poort 5 23 19 25 31 23 27 153 Friesland College 12 11 18 23 22 14 15 115 Noorderpoort 22 22 17 34 28 41 19 183 Nordwin 1 1 2 AOC Terra 1 1 2 4 Totaal 55 78 71 102 110 102 80 598 De uitvalpercentages na meer dan 2 jaren, per mbo-instelling: Uitvalpercentage > 2 jaar Duaal 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Totaal Alfa-college 73% 71% 100% 38% 42% 57% 9% 52% Drenthecollege 60% 25% 73% 33% 70% 56% 17% 51% Friese Poort 80% 57% 74% 56% 36% 48% 41% 51% Friesland College 25% 64% 56% 65% 55% 64% 47% 55% Noorderpoort 55% 50% 53% 59% 57% 37% 37% 49% Nordwin 0% 100% 50% AOC Terra 0% 100% 50% 50% Totaal 55% 56% 65% 55% 49% 48% 35% 51% 19
Meer dan de helft van de duale studenten is in de loop van de opleiding uitgevallen. Het rendement bij de duale opleidingen na 5 jaar, per mbo-instelling: Rendement na 5 jaar Duaal 2006 2007 2008 Alfa-college 27% 24% Drenthecollege 40% 75% 18% Friese Poort 20% 39% 11% Friesland College 67% 36% 33% Noorderpoort 41% 46% 35% Nordwin 100% AOC Terra Gemiddeld 42% 39% 24% 20
Bijlage 6 Grote routes vanuit mbo instellingen Van de volgende mbo-opleidingen stromen over 7 jaren gemeten meer dan 350 voltijdstudenten in bij het hbo. Mbo-opleiding Instroom over 7 jaren Uitval cohort 2011 na 1 jaar Uitval cohort 2012 na 1 jaar Mbo-verpleegkundige 695 19% 14% Middenkader bouw/infratechniek 640 34% 28% Ondernemer horeca/bakkerij 484 32% 28% Mediavormgever 471 24% 29% Ondernemer detailhandel 441 44% 31% Secretariële beroepen 384 42% 32% Middenkader Engineering 626 44% 34% Sport en bewegen 1364 35% 37% Sociaal-cultureel werker 463 40% 37% Pedagogisch werk 1825 28% 38% Financiële beroepen 857 45% 41% Juridisch medewerker 371 39% 42% Medewerker M&C 750 36% 43% Manager handel 1893 46% 44% Ict-en mediabeheer 967 48% 46% Onderwijsassistent 1841 42% 49% Van de opleidingen hebben 10 opleidingen een hogere uitval dan 33%. Dit betreft een gemiddelde van de 5 grote roc s in het Noorden. Hieronder de specificatie per instelling. Mbo-opleiding Aantal over 7 jaren Uitval laatste 2 jaren Financiële beroepen AC 86 37% DC 148 38% FC 156 24% FP 320 44% NP 146 57% ICT en mediabeheer AC 355 44% DC 134 50% FC 70 53% FP 211 60% NP 217 28% Juridisch medewerker AC 87 28% DC 27 38% FC 119 50% FP 45 33% 21
NP 93 51% Manager handel AC 263 50% DC 150 26% FC 268 42% FP 454 42% NP 756 48% Medewerker M&C AC 19 44% DC 90 38% FC 99 38% FP 338 39% NP 203 40% Middenkader Engineering AC 153 41% DC 53 24% FC 129 33% FP 178 38% NP 113 51% Onderwijsassistent AC 294 45% DC 164 59% FC 321 41% FP 879 42% NP 182 52% Pedagogisch werk AC 223 22% DC 291 43% FC 250 27% FP 371 23% NP 690 38% Sociaal cultureel werker AC 153 40% FP 267 35% NP 15 100% Sport en bewegen AC 429 42% DC 119 23% FC 775 33% NP 36 48% Van geen van de mbo opleidingen is er sprake van een uitval in het hbo van minder dan 20%. De verschillen tussen de instellingen zijn veelal groot, behalve bij de opleidingen medewerker marketing & communicatie, onderwijsassistent en sociaal cultureel werk. De uitval van studenten uit deze drie vooropleidingen is hoog bij alle mbo instellingen. 22
Bijlage 7 Uitval overige grote routes per ROC Hieronder per mbo instelling nog andere grote opleidingen met grote aantallen instroom in het hbo (meer dan 100 over de afgelopen 7 jaren), die zodanig versnipperd zijn, dat er geen omvangrijke routes naar specifieke hboopleidingen zijn. De uitstroom is versnipperd over de hbo-opleidingen en over de hbo instellingen. Voor de mbo instellingen kunnen de percentages m.b.t. uitval wel aanleiding zijn om te kijken naar de voorbereiding op het hbo. Friese Poort: Opleiding Instroom over 7 jaar Uitval cohort 2011/12 Rendement cohort 2008 Mediavormgever * 232 21% 47% Doktersassistent 104 22% 46% Secretariële beroepen 156 27% 33% Middenkader bouw en infra 237 29% 50% Ondernemer detailhandel 206 40% 37% Noorderpoort: Opleiding Instroom over 7 jaar uitval Rendement cohort 2008 Mbo-verpleegkunde * 328 17% 72% Reizen 164 19% 46% Ondernemer horeca/bakkerij 325 29% 44% Analist 164 30% 50% Secretariële beroepen 119 38% 40% Middenkader Bouw en infra* 231 39% 42% Ondernemer Detailhandel 111 44% 40% Leisure & hospitality 204 46% 32% Commercieel medewerker Bank & Verz. 188 54% 22% Manager transport en logistiek 136 59% 32% Alfa-college: Opleiding Instroom over 7 jaar uitval Rendement cohort 2008 Mbo verpleegkundige * 204 25% 62% Friesland College: Opleiding Instroom over 7 jaar Uitval Rendement cohort 2008 Mediavormgever * 136 20% 44% Analist 106 21% 69% Mbo verpleegkundige * 254 23% 74% Ondernemer horeca/bakkerij * 199 36% 27% De opleidingen waarachter een * staat, staan ook in tabel 6 op pagina 8. 23
Bijlage 8 Rendement van de grootste doorstroomroutes Om de vraag te kunnen beantwoorden waar het goed gaat met de doorstroom in Noord Nederland is gekeken naar de omvang van één op één routes. Van doorstroomroute van meer dan 10 studenten per jaar, dus 70 over zeven jaren, is geanalyseerd op hoe goed ze het doen. In de onderstaande tabel is van dezelfde routes als in tabel 5 in het hoofddocument het vijfjaarsrendement van voltijdcohort 2008 weergegeven. Van mbo-opleiding naar hbo-opleiding Aantal rendement cohort 2008 Mbo-verpleegkunde (NP) Verpleegkunde (HG) 195 79,3% Verpleegkunde (AC) Verpleegkunde (HG) 117 76,9% Pedagogisch werk (AC) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 80 72,7% Mediavormgever (FC) Communication & mm design (NHL) 77 71,4% Mbo-verpleegkunde (FC) Verpleegkunde (NHL) 89 71,4% Pedagogisch werk (DC) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 85 71,4% Pedagogisch werk (FC) Sociaal Ped. Hulpverlening (Stenden) 68 70,6% Pedagogisch werk (NP) Sociaal Ped. Hulpverlening (HG) 208 70,6% Ondernemer horeca/bakkerij (FC) Hoger hotelonderwijs (Stenden) 70 66,7% Sport en bewegen (FC) Leraar lich opvoeding (HG) 179 63,6% Onderwijsassistent (FP) Pedagogiek (NHL) 84 63,6% Sport en bewegen (FC) Fysiotherapeut (HG) 85 61,5% Sport en bewegen (FC) Sport gezondheid & management (HG) 85 57,1% Middenkader bouw en infra (NP) Bouwkunde (HG) 94 54,5% Pedagogisch Werk (FP) Sociaal Ped. Hulpverlening (Stenden) 99 53,8% Pedagogisch werk (NP) Maatschappelijk werk & dienstverl. (HG) 130 50,0% Sport en bewegen (AC) Leraar lich opvoeding (HG) 104 47,4% Onderwijsassistent (FP) Leraar basisonderwijs (NHL) 147 38,1% Onderwijsassistent (AC) Leraar Basisonderwijs (HG) 72 37,5% Ondernemer horeca/bakkerij (NP) Hoger hotelonderwijs (Stenden) 78 33,3% Middenkader bouw en infra (FP) Bouwkunde (NHL) 78 33,3% Onderwijsassistent (FC) Leraar basisonderwijs (NHL) 90 31,6% Onderwijsassistent (FP) Leraar basisonderwijs (Stenden) 275 31,4% Mediavormgever (FP) Communication & mm design (NHL) 91 30,0% Onderwijsassistent (AC) Leraar basisonderwijs (Stenden) 128 26,9% Onderwijsassistent (DC) Leraar basisonderwijs (Stenden) 104 25,0% Tabel: Rendement van cohort 2008 van de grote doorstroomroutes voltijd 24