Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs Advies van de knaw aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen over het curriculum in de tweede fase van het voortgezet onderwijs
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs Advies van de knaw aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen over het curriculum in de tweede fase van het voortgezet onderwijs 3 maart 2003
4 Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs
Inhoud Samenvatting 7 Ruimte vinden 9 Basis voor vervolgopleidingen 9 Noodklok luiden 9 Robuust maken 9 Gemeenschappelijk deel verlichten 10 Profielcommissies instellen 10 Profielvakken handhaven 11 Scholen meer vrijheid bieden 11 Wiskunde handhaven 12 Moderne vreemde talen aanbieden 12 Barrières wegnemen 12 Asymmetrie opheffen 13 Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs 5
6 Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs
Samenvatting De knaw vindt het noodzakelijk binnen het voortgezet onderwijs een systeem van robuuste profielen te handhaven, elk met een degelijk en samenhangend pakket van vier vakken. Zij bepleit spoedige instelling van permanente Profielcommissies. Deze krijgen tot taak vanuit het perspectief van vervolgopleidingen de noodzakelijke kernconcepten en kernvaardigheden vast te stellen voor de profielen en de verschillende vakken. Daarnaast creëren deze Profielcommissies ruimte voor theoretische en praktische verdieping. Het centraal eindexamen toetst de kernconcepten en kernvaardigheden, het schoolexamen de theoretische en praktische verdieping. Alleen op basis van inhoudelijke analyse valt op verantwoorde wijze te besluiten over het aantal studie-uren per vak binnen een profiel. De ruimte voor deze robuuste profielen is te vinden in het gemeenschappelijke gedeelte van het curriculum. Zolang de Profielcommissies hun voorbereidend werk doen, blijven de huidige profielen ongemoeid. Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs 7
8 Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs
Ruimte vinden Het curriculum van de tweede fase werkt nu te veel als een keurslijf, zo is de boodschap van Ruimte laten en keuzes bieden in de tweede fase havo en vwo. Daar zijn docenten, leerlingen en deskundigen het over eens is, zo is ons gebleken uit onze consultatieronde met het veld. Meer nadruk op keuzevrijheid en ruimte voor scholen, leraren en leerlingen om de tweede fase van het voortgezet onderwijs gestalte te geven is uw devies. De knaw beaamt dit volmondig. De studielast is nu te hoog, de exameneisen zijn te dominant, keuzevrijheid voor leerlingen ontbreekt, leraren werken te veel in een keurslijf en er is te weinig ruimte om verdieping in de leerstof aan te brengen. Met andere woorden, er is ruimte nodig om het curriculum te ontlasten. De vraag is waar die ruimte gevonden moet worden. Binnen of buiten de profieldelen? Basis voor vervolgopleidingen Profielen bieden de basis voor vervolgopleidingen in het hoger onderwijs. Ze krijgen vorm vanuit die vervolgopleidingen. Dat is de bril om profielen op hun relevantie te beoordelen. De knaw let daarbij met name op de doorstroom van jong talent naar het wetenschappelijk onderwijs. Het kan niet zo zijn dat leerlingen na het verlaten van het voortgezet onderwijs nog klaargestoomd moeten worden voor het hoger onderwijs. Dit heeft uiteraard consequenties voor het voortgezet onderwijs. Dat moet immers zorgen voor de doorstroming van leerlingen. Meer in het algemeen mag men van ontwikkelde burgers in deze tijd verwachten dat zij in staat zijn hun weg te vinden in onze cultuuren kennissamenleving. Noodklok luiden Het hoger onderwijs, en dan met name het universitaire onderwijs, zal de komende tijd flink worden opgeschud. De invoering van de bachelor/master structuur, de toenemende specialisatie van zowel algemene als technische universiteiten en de accreditatie van opleidingen zullen de behoefte aan goed opgeleide en gemotiveerde kandidaat-studenten doen toenemen. Nu reeds wordt aan die behoefte in veel vakken niet meer voldaan. Met name in de bèta- en technische vakken is de instroom uit de kweek van ons eigen voortgezet onderwijs onvoldoende om onze kenniseconomie draaiende te houden, laat staan te stimuleren. Die kenniseconomie bestaat immers bij de gratie van innoverend, fundamenteel en technologisch onderzoek dat begaafde onderzoekers verrichten. Over die eigen kweek, zowel kwalitatief als kwantitatief, luidt op dit moment de noodklok voor het hoger onderwijs. 1 Robuust maken Vanuit vervolgopleidingen bezien zijn robuuste profielen in het voortgezet onderwijs van levensbelang. De invoering van de bachelor/master structuur brengt ons hoger onderwijs in directe competitie met dat in het (Europese) buitenland. Het hoger onderwijs kan op de snel en soms onvoorspelbaar veranderende wetenschappelijke, technologische en maatschappelijke contexten alleen goed reageren wanneer studenten over een robuuste basiskennis beschikken: kennis die breed inzetbaar is. Omgekeerd moet er binnen de profielen voldoende bewegingsvrijheid bestaan om zich aan te 1 sbo Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt, Wim Groot & Henriëtte Maassen van den Brink, Investeren en terugverdienen; kosten en baten van onderwijsinvesteringen, januari 2003, Den Haag. Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs 9
passen aan de veranderende eisen die vervolgopleidingen stellen. Dergelijke robuuste profielen zijn alleen mogelijk wanneer het huidige aantal van vier profielvakken gehandhaafd blijft, evenals het aantal studie-uren per profiel. Gemeenschappelijk deel verlichten Buiten de profieldelen en wel in het gemeenschappelijk deel zal de vereiste ruimte moeten komen om het curriculum te verlichten. Een lichter curriculum in het gemeenschappelijke deel schept ruimte voor de profieldelen. Dit is nodig om jong talent aan te spreken en geen onnodige belemmeringen op te werpen voor doorstroming naar hoger onderwijs en naar de wetenschapsbeoefening. Zowel de profielen als het gemeenschappelijk gedeelte moeten gestalte krijgen vanuit het perspectief van beroeps- en wetenschapsgerichte vervolgopleidingen, niet vanuit organisatorische overzichtelijkheid. Een mogelijkheid daartoe biedt het verplaatsen van de tweede moderne vreemde taal naar het vrije deel van de N-profielen en naar het profieldeel van de M-profielen. Profielcommissies instellen Om de wezenlijke inhoudelijke eisen te kunnen opsporen, verantwoorden en vormgeven raden wij u dringend aan voor elk profiel een zogenaamde Profielcommissie in te stellen. Deze commissies zouden uit vakinhoudelijke deskundigen moeten bestaan die op rationele gronden en op basis van gedegen inhoudelijke argumenten afwegingen kunnen maken. Die afwegingen moeten niet alleen transparant zijn, maar ook afgestemd zijn op wat aankomend studenten in huis moeten hebben aan onderzoeksgericht talent (vwo), wat voor de beroepspraktijk noodzakelijk is (havo) en wat jongeren in het algemeen aan maatschappelijke bagage nodig hebben om een succesvolle start te maken in onze kennismaatschappij. Profielcommissies voor het vwo en havo zouden hun leden moeten zoeken in het voortgezet en hoger onderwijs, in de beroepspraktijk en onder externe deskundigen. Het langs systematische weg voeling houden met maatschappelijke en technologische ontwikkelingen, vervolgopleidingen en leerlingen die doorstromen is voor deze commissies een conditio sine qua non. Ter afstemming van de werkzaamheden van de profielcommissies wordt een stuurgroep aanbevolen. De Profielcommissies verdiepen zich in: de noodzakelijke kernconcepten en kernvaardigheden per profiel en per vak 2 ; de samenhang binnen en tussen de profielvakken; een evenwichtige verdeling tussen de verplichte en optionele onderdelen van de vakken; de relevante maatschappelijke én wetenschappelijke contexten van het curriculum; de huidige en op termijn te verwachten eisen van vervolgopleidingen (vwo), beroepspraktijk (havo) en maatschappij; carrièreperspectieven voor afgestudeerden. Wij achten het maken van deze inhoudelijke afwegingen een voorwaarde voor de beslissing hoeveel studie-uren er binnen een profiel per onderdeel beschikbaar komt. Wij zouden de thans binnenkomende stroom van reacties dan ook graag in een profielbrede context willen plaatsen. Het gaat immers om de samenhang tussen de vakken binnen een profiel in het perspectief van de vervolg- 2 Waar nodig kunnen dit ook concepten zijn uit aan de profielvakken grenzende vakken. 10 Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs
opleidingen. Het denkwerk daarover is nog niet verricht. Het is voor elk profiel uiteindelijk aan de Profielcommissies om voorstellen te doen voor de omvang en inhoud van een vak. De in te stellen Profielcommissies zullen hiervoor ten minste een jaar nodig hebben. De knaw is bereid hieraan een bijdrage te verlenen. In de tussentijd raden wij u dringend aan de huidige profielen voor havo en vwo in grote lijnen te handhaven om de toch al niet geringe onrust in het veld weg te nemen. Profielvakken handhaven Voordeel van het robuuster maken van de profielen is dat er geen vakken hoeven af te vallen. Zo kan het vak natuurkunde als profielvak behouden blijven in het profiel Natuur en Gezondheid. Natuurkunde vormt samen met wiskunde, scheikunde en biologie een cluster van vakken die op elkaar zijn afgestemd. Door er één vak uit te halen gaat deze afstemming verloren. Zowel in het onderzoek, als in de maatschappij is het zonneklaar dat de natuurwetenschappelijke vakken niet meer los van elkaar te zien zijn. Meer en meer hangen onderwijs, onderzoek en toepassing in wiskunde, scheikunde, natuurkunde en biologie onlosmakelijk met elkaar samen. Er zijn meer redenen om het aantal profielvakken te handhaven. Zo zijn er verschillende commissies aan het werk, of net aan het werk geweest, om nieuwe leerstof voor de huidige profielen te ontwerpen, zoals bijvoorbeeld voor geschiedenis, maatschappijleer, biologie, aardrijkskunde en scheikunde. Daarbij is rekening gehouden met nieuwe inzichten uit onderzoek en met maatschappelijke veranderingen. Dit werk wordt te niet gedaan wanneer deze vakken een andere plaats in het curriculum krijgen. Leraren incorporeren hun vak meer en meer in de praktische én theoretische context van het profiel. Daardoor raken vakken steeds meer op elkaar afgestemd, zoals we hierboven zagen. Dat is een goede gang van zaken. Die zou gefrustreerd raken door de geplande veranderingen. Scholen meer vrijheid bieden Om scholen meer vrijheid te bieden zou het centraal schriftelijke eindexamen zich moeten beperken tot de kernconcepten en kernvaardigheden. Alle overige onderdelen vallen dan onder het schoolexamen. Hiermee komt aanzienlijke ruimte vrij voor uitdagend contextonderwijs dat docenten meer dan voorheen zelf kunnen invullen. Met andere woorden, het centraal schriftelijk zal aan belang inboeten ten gunste van het schoolexamen. Dit maakt het des te belangrijker de kwaliteit van het schoolexamen te waarborgen. Daarvoor zijn verschillende opties denkbaar. Zo valt te denken aan een vorm van benchmarking. Wellicht is het mogelijk daartoe weer een systeem van universitaire gecommitteerden op te zetten. Dit zou de universiteiten meer betrekken bij het onderwijs waarvan zij zo afhankelijk zijn. Ook intervisie, waarbij scholen bij elkaars examens worden betrokken, is een mogelijkheid. Daarnaast kunnen leerlingen hun profielwerkstuk presenteren aan een team van docenten in plaats van alleen aan de eigen vakdocent. Meer ruimte voor het schoolexamen stelt profielleraren in staat hun leerstof gezamenlijk en in samenhang vorm te geven en te doceren. Meer vrijheid voor scholen biedt hun de mogelijkheid samen met de beroepspraktijk of met het vervolgonderwijs leerlingen speciaal onderwijs aan te bieden. Scholen kunnen zich zo als het ware specialiseren door bepaalde profielen aan te bieden die inspelen op gerichte studiemotieven. Dit verhoogt de motivatie van leerlingen en maakt gezonde competitie tussen scholen mogelijk. Verschillende opties zijn denkbaar. Zo kunnen talentvolle leerlingen hun profielwerkstuk voor een deel in universitair verband laten begeleiden of bepaalde colleges in een profielvak aan de universiteit gaan volgen. Voor universiteiten is dit een kans om de aansluiting Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs 11
met het voortgezet onderwijs in de praktijk vorm te geven. Ook valt te denken aan differentiatie door de ontwikkeling van een zogenaamd technisch/natuurwetenschappelijk of geesteswetenschappelijk gymnasium bij voorkeur binnen bestaande scholengemeenschappen. De kwaliteitsborging van zulke scholen zou dan mede vanuit het vervolgonderwijs kunnen plaatsvinden. Wiskunde handhaven Elke leerling in het voortgezet onderwijs moet leren logisch te denken en te abstraheren. Wiskunde biedt daarvoor de beste training. Logica en abstractievermogen zijn niet alleen noodzakelijk gereedschap voor wie doorgaat in de wetenschap. In onze kennismaatschappij zouden zij tot de bagage van elke burger moeten behoren. De knaw pleit er daarom voor het vak wiskunde als belangrijk onderdeel van alle vier de profielen te handhaven, ook al is de invulling van het vak per profiel verschillend. Overigens is in het nt-profiel voortgezette wiskunde onmisbaar voor wie doorgaat in wiskunde, techniek of natuurwetenschap. Daarvoor bestaat met een vier-vakkenprofiel voldoende ruimte. Moderne vreemde talen aanbieden Ruimte in het gemeenschappelijk deel van het curriculum biedt het overbrengen van de tweede moderne vreemde taal naar het vrije deel van de N-profielen en naar het profieldeel van de M-profielen. Wij zijn het met u eens dat een te eenzijdige gerichtheid op de Angelsaksische wereld in Europa ongewenst is. Met u hangen wij de internationaliseringgedachte aan. Daarom vinden wij het nodig dat leerlingen voor een tweede of derde moderne vreemde taal kunnen blijven kiezen. Met name in de twee M-profielen zou een tweede vreemde taal een verplicht profielvak kunnen zijn. Leerlingen met een N-profiel kunnen van scholen het advies krijgen in het keuzegedeelte een tweede taal te volgen in aansluiting op hun profiel. Dat motiveert en stimuleert het aanleren van zo n taal. Technische, natuur- en levenswetenschappen zijn overigens veelal op het hoogste niveau te beoefenen met uitsluitend kennis van de Engelse taal. Met u zijn wij er voorstander van af te stappen van deeltalen. Een taalvak zou het volledige onderwijs in die taal moeten bevatten. Barrières wegnemen Er is nog een andere overweging die pleit voor het overbrengen van de tweede moderne vreemde taal naar het vrije deel van de N-profielen en naar het profieldeel van de M-profielen. Een verplichte tweede vreemde taal in het gemeenschappelijk deel kan namelijk extra barrières opleveren voor leerlingen die eenzijdig begaafd zijn of Nederlands al als tweede taal ervaren of ervaren hebben. Bij de consultaties met het veld is ons gebleken dat zulke leerlingen doorgaans op de havo belanden, waar één vreemde taal (Engels) verplicht is. De knaw vindt dit een ontoelaatbare verspilling van talent. Te meer daar steeds meer leerlingen in het voortgezet onderwijs van afkomst immigrant zijn. Op dit moment geldt dit gemiddeld al voor zo n 20 procent van de leerlingen. In de grote steden bedraagt dit percentage zelfs al meer dan de helft. Het wetenschappelijk talent onder deze en andere leerlingen mag onder geen beding onaangesproken blijven. Het is van het grootste belang dat zij stimulansen krijgen om breed door te stromen naar het universitaire onderwijs. 12 Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs
Asymmetrie opheffen Om de keuze voor een technische of natuurwetenschappelijke studie te stimuleren is het tenslotte wenselijk leerlingen die aanvankelijk een M-profiel hebben gekozen alsnog in de gelegenheid te stellen de weg van een N-profiel in te slaan. Andersom bestaat die mogelijkheid immers wel: leerlingen met een N-profiel kunnen later alsnog voor een M-profiel kiezen en doen dat in de praktijk ook regelmatig. Waarom die asymmetrie niet wegnemen, bijvoorbeeld door hen extra onderwijs te bieden. Als succesvol voorbeeld wijzen we op Zweden, waar een vergelijkbare situatie bestond. Inmiddels kunnen leerlingen met een maatschappijgeoriënteerde keuze zich daar in een zogenaamd foundation year alsnog kwalificeren voor een natuurwetenschappelijke studierichting. Robuuste profielen in het voortgezet onderwijs 13