Koekange MAC 2014 Landschapsbeheer Drenthe Nijend 18a, 9465 TR, Anderen
Table of Contents Inventarisatiegebied Koekange... 3 Overzicht alle waarnemingen... 4 Type elementen... 4 Boomsoorten en diversiteit... 6 Gesteldheid en beheersmaatregelen... 6 Beeldbepalende elementen... 9 Solitaire bomen en boomgroepen... 9 Boomsingels en elzensingels... 10 Heggen... 11 Boomgaarden... 12 Toen en nu... 13 Samenvatting... 14 Bijlagen... 15 Bijlage 1... 15 Bijlage 2... 16
Inventarisatiegebied Koekange Het dorp Koekange is gevormd op de plaats waar voorheen het Echtenervene was, een veenwildernis. Omstreeks 1300 is men hier begonnen met de ontginning van het veen en is het dorp Koekange ontstaan. Het dorp heeft in 1331 officieel de naam Koekange gekregen. Over de naamgeving hiervan bestaan twee theorieën die beide te maken hebben met haar historie als veenkolonie. De eerste theorie stelt dat de naam Koekange verwijst naar Cocagne, een fantasieland ook wel bekend als Luilekkerland. Er zou voor deze naam gekozen zijn om de veenontginning in een positief daglicht te stellen. De andere theorie gaat er vanuit dat naam afgeleid is van het Groningse woord 'Koganc' of 'Koeganc'. Een koganc was een aandeel om een koe te mogen weiden op de gemeenschappelijke weide. Gezien er door het graven van sloten delen droog werden gelegd ontstonden er in deze omgeving inderdaad gemeenschappelijke weiden waar koeien konden grazen. Door zijn historie heeft het dorp Koekange de typische lintbebouwing die vaak samenhangt met veenontginning. Daarbij is ook nog zichtbaar in het landschap de strokenverkaveling, lange smalle landerijen die dwars op de bebouwing staan. Het landschap rond Koekange heeft hierdoor een bijzonder karakter. Hieronder is in figuur 1 het geselecteerde inventarisatiegebied nabij Koekange te zien. waarom gekozen voor Koekange voor MAC? Ruinerwold Koekange Figuur 1. Blauw omrand het inventarisatiegebied. http://www.webringreestdal.nl/dewijk/675koekange.html http://www.dewolden.nl/inwoners/koekange_42945/item/geschiedenis-koekange_25929.html http://vorige.nrc.nl/thema_archief_oud/woordhoek/article1570545.ece
Overzicht alle waarnemingen Type elementen In totaal zijn er binnen het gebied 443 elementen aangegeven op kaart. Hiervan zijn 23 niet ingevuld, omdat deze niet zichtbaar waren vanaf de open weg (19) of vergeten zijn bij de inventarisatie (4). Deze elementen zijn bij de verdere analyse buiten beschouwing gelaten, waardoor er 420 elementen overblijven waarvan gegevens bekend zijn. Het meest voorkomende type element is bos- en beplanting (>95%). De rest bestaat uit hoogstamboomgaarden, wegen, poelen en rietkragen. Op de kaarten worden de elementen weergegeven in drie vormen, namelijk punten, lijnen en vlakken. Dit hangt samen met de vormen van de elementen, zo bestaan punten uit onder andere solitaire bomen en struiken, lijnen uit singels en heggen en vlakken uit bossen en boomgaarden (een aantal voorbeelden van elementen in het gebied in staan hieronder in figuur 2). Figuur 2. Linksboven vlakvormig bos, linksonder lijnvormige singel en rechts puntvormige solitaire bomen. In het gebied zijn gegevens van 264 punten, 135 lijnen en 21 vlakken. In diagram 1 staat de verhouding van deze vormen weergegeven en de soorten elementen waaruit ze bestaan. Zoals te zien valt in deze diagram, zijn er in het gebied 20 verschillende type elementen waargenomen. De meest opvallende elementen binnen het gebied betreffen de hoogstamboomgaarden, bomenrijen, heggen, elzensingels, solitaire bomen en boomgroepen. Deze elementen zullen verderop in het rapport in meer detail worden besproken.
Diagram 1. Weergave van de verschillende vormen landschapselementen en in welke verhouding zij voorkomen in het gebied.
Boomsoorten en diversiteit Naast het type element zijn daarnaast ook de boomsoorten belangrijk voor het karakter van het landschap. Per element zijn maximaal 4 boomsoorten genoteerd, waarbij indien meer dan 4 aanwezig, degene zijn opgenomen met het grootste aandeel binnen het element. Tevens is opgeschreven hoe groot het aandeel van elke soort binnen het element is. Het voorkomen van elke soort binnen het gebied is dan ook gecorrigeerd met het aandeel wat ze hadden per element. In totaal zijn er 29 verschillende boomsoorten genoteerd, dit is echter lager dan het daadwerkelijk aantal waargenomen soorten (bijvoorbeeld eik bestaan o.a. uit zomer- en winter eik, maar ook uit Amerikaanse eik, overig loofhout kan zelfs nog veel meer soorten omvatten). In de onderstaande diagram (2) zijn de meest voorkomende soorten weergegeven. Diagram 2. Weergave van het aandeel van de meest voorkomende boomsoorten in het gebied. Opvallend is dat in het gebied de elementen voor bijna 45% bestaan uit eik en els. Daarnaast is er te zien dat er weinig struikvormige soorten voorkomen, enkel de hulst valt binnen één van de meest voorkomende soorten. Zelfs na het optellen van al de struiksoorten komt het totaal maar uit op 8,5%. Dit wordt ook bevestigd uit het feit dat bij minder dan 20% uit 2 lagen bestaat (struik en boomlaag). Er is ook gekeken naar de ondergroei, hiermee is het erg slecht gesteld. Slecht bij 1% van de beplanting is een kruidlaag gezien (<10 soorten) een rijke kruidlaag met meer dan 10 soorten is zelfs helemaal niet waargenomen. Gesteldheid en beheersmaatregelen De gesteldheid van het landschap bij Koekange kan voor een deel worden bepaald uit de vitaliteit van de elementen, de beheernoodzaak en de waargenomen bedreigingen. In de diagrammen 3 zijn deze waarnemingen weergegeven. De toestand van de elementen in het gebied is over het algemeen goed, in minder dan 10% van de gevallen is er sprake van gebreken of sterfte. Echter, blijkt uit de beheernoodzaak wel dat er bij meer dan 50% beheer noodzakelijk zal zijn in de nabije toekomst. In ruim 20% van de gevallen zal dit zelfs binnen 1 jaar moeten gebeuren. Een deel hiervan kan worden verklaard door regulier
onderhoud welke elk jaar moet plaatsvinden, zoals het scheren van heggen. Maar gezien het feit dat bijna 20% van de elementen bedreigd wordt, zal een groot deel van deze beheernoodzaak ook voortkomen uit de noodzaak tot het wegnemen van deze bedreigingen. De voornaamste bedreiging van elementen in het gebied is verwaarlozing. Een voorbeeld hiervan is te zien op de foto 1. Hierbij is sprake van achterstallig onderhoud, wat vroeger een heg geweest is nu bijna niet meer als zodanig herkenbaar. Daarnaast is er sprake van veel ongewenste soorten en verstikkend onkruid. Gesteldheid elementen Diagram 3. Weergave van de waarnemingen die betrekking hebben op de gesteldheid in het gebied, linksboven de vitaliteit, rechtsboven de beheersnoodzaak en onder de bedreigingen.
Figuur 3. Een haag die door achterstallig beheer uitgegroeid is tot struweel en overwoekerd wordt door onkruid. Naast verwaarlozing is er vooral 'overige' aangegeven als bedreiging. Veelal gaat het hierbij dan om ziekte, sterfte van jonge aanplant of verstikking door soorten als klimop. Over het algemeen is de staat van de waargenomen elementen dus goed, maar het is wel duidelijk noodzakelijk dat er onderhoud plaats zal vinden om achteruitgang te voorkomen. Indien dit niet gebeurt bestaat de kans dan op korte termijn zo'n 20% van de elementen in kwaliteit zal afnemen of zal verdwijnen. Bij de inventarisatie van de elementen is ook gelet op mogelijke beheermaatregelen. Per element zijn maximaal 2 mogelijke beheersmaatregelen genoteerd, voor de analyse zijn deze twee samengevoegd. In totaal zijn er 15 verschillende beheersmaatregelen genoteerd, deze zijn weergegeven in diagram 4. De belangrijkste maatregelen zijn met name verschillende vormen van snoeien, wat logisch is gezien het hoge aandeel elementen met beplanting. Diagram 4. Weergave van het aandeel van elk benodigde type beheersmaatregel.
Beeldbepalende elementen Solitaire bomen en boomgroepen In totaal is maar liefst 1/3 deel van alle elementen een solitaire boom. Daarnaast is ook nog eens >16% een boomgroep. Vanwege dit hoge aandeel, worden ze in meer detail besproken. Over het algemeen waren er tussen de solitaire bomen en boomgroepen maar geringe onderlinge verschillen te zien. Daarom zijn de gegevens bij de analyse van deze elementen samengevoegd (uitzondering voor de boomsoorten). In totaal zijn er 18 verschillende boomsoorten waargenomen bij de solitaire bomen en 16 bij de boomgroepen. De meest voorkomende zijn weergegeven in diagram 5. Zowel de solitaire bomen als de boomgroepen bestaan voor het grootste deel uit eiken en elzen. Wat daarbij opvalt is dat het aandeel eik bij de solitaire bomen groot is, en aanzienlijk hoger dan het gemiddelde aandeel in het gebied (45,4% t.o.v. 28,4%). Daarnaast zijn er ook enige onderlinge verschillen tussen de solitaire bomen en boomgroepen te zien, zoals een redelijk groot aandeel beuken en acacia's bij de solitairen en veel essen en kastanjes bij de boomgroepen. Boomsoorten Diagram 5. Overzicht van het aandeel van de meest voorkomende boomsoorten bij solitaire bomen en boomgroepen. De gesteldheid van de solitaire bomen en boomgroepen is over het algemeen goed en vergelijkbaar met de gemiddelde waarden over het totaal aan elementen. Wel opvallend bij de bedreigingen (diagram 6), is het gemiddeld hoge aandeel 'overige'. Deze overige bedreigingen bestaan hierbij voornamelijk uit dode bomen, sterfte (vaak zonder duidelijke oorzaak), ziekte en overmatige begroeiing van klimop. Diagram 6. Bedreigingen voor solitaire bomen en boomgroepen.
Boomsingels en elzensingels Ruim 2/3 van alle lijnvormige elementen bestaan uit verschillende typen bomenrijen en bepalen daardoor voor een belangrijk deel het beeld van het landschap. Daarnaast zijn er in het gebied veel karakteristieke elzensingels te vinden. Hoewel de vitaliteit van de singels gemiddeld hoog is en beter dan gemiddeld binnen het gebied, valt er juist een grotere bedreiging te zien. Zowel het aandeel singels welke bedreigd worden als de noodzaak van spoedig beheer is hoger dan gemiddeld. Uitzondering hierop zijn de elzensingels welke over het algemeen minder spoedig beheer nodig lijken te hebben (details in diagram 7). Gesteldheid singels Diagram 7. Boven de bedreigingen en vitaliteit van alle vormen van bomenrijen. Onder de beheernoodzaak van bomenrijen en elzensingels De verschillende vormen van bomenrijen hebben elk een ander karakter qua begroeiing (overzicht diagram 8, de enkele en dubbele bomenrijen zijn samengevoegd ivm laag aantal dubbele bomenrijen). De singels als bomenrijen met struiken bestaan voor ruim de helft uit eiken en elzen. Het voornaamste verschil is daarbij, zoals verwacht, te vinden in de struikachtige begroeiing, namelijk lijsterbes en hulst. Daarnaast zie je bij de singels qua bomen ook veel linde, es en wilg, bij de bomenrijen met struiken daarentegen juist meer berken. De elzensingels hebben een geheel eigen karakter, gemiddeld bestaan ze voor 90% uit els, met slecht af en toe wat eik of lijsterbes.
Diagram 8. Weergave van de meest voorkomende boomsoorten per type singel. Heggen Op veel erven in het gebied zijn heggen te vinden. Zoals te zien is in diagram 9 bestaan deze voor het grootste deel uit beukenhagen of haagbeukhagen. Deze hebben daarmee een karakteristieke rol in de omgeving. Daarnaast is er nog een redelijk aandeel gevormd uit overig naaldhout, wat in de praktijk neerkomt op coniferenhagen. Diagram 9. Het aandeel van de verschillende boomsoorten in heggen. Bijna alle hagen zijn vitaal en het aandeel wat bedreigd wordt is vergelijkbaar met de gemiddelde bedreiging van 80% in het gebied. De grootste bedreiging komt voort uit verwaarlozing. Qua beheersnoodzaak is het zo dat hagen altijd binnen 1 jaar beheer nodig hebben, aangezien ze jaarlijks geknipt/gescheerd moeten worden.
Boomgaarden Naast heggen zijn er ook een redelijk aantal boomgaarden aangeplant op de erven in het gebied. De staat van deze boomgaarden wijkt enigszins af van de gemiddelde staat in het gebied. De bedreiging ligt hoger en de vitaliteit lager. Daarnaast is bij maar liefst ruim de helft direct beheer noodzakelijk om de staat van de boomgaard goed te houden of weer goed te krijgen. Diagram 10. Gesteldheid van de boomgaarden, met van links naar rechts de bedreiging, vitaliteit en beheersnoodzaak.
Toen en nu Aangezien het meetnet zich in de eerste fase bevind, de nulmeting, is het moeilijk conclusies te trekken over de veranderingen die plaatsvinden in het gebied. Om toch enig inzicht te krijgen is zijn de waarnemingen vergeleken met oud kaart materiaal. Ten eerste is er gekeken naar historische atlaskaarten uit 1902 (bijlage 1 voor historie en bijlage 3 voor huidige situatie). Het is duidelijk te zien dat er met de ruilverkaveling veel veranderd is. Wel zijn nog steeds de typische langgerekte landerijen zichtbaar, echter is veel van het tussengelegen hakhout (de groene stroken) en bomen verdwenen. Daarnaast is de loop van de Koekanger Aa rechtgetrokken. Hieronder is in figuur 4 een luchtfoto te zien van 2005 (zie voor een grotere versie bijlage 2). Op deze kaart is met oranje aangegeven welke elementen sindsdien zijn verdwenen of zeer sterk in omvang zijn afgenomen. Het is duidelijk zichtbaar dat in slechts 10 jaar grote veranderingen hebben plaatsgevonden. Veel lijnelementen zijn volledig of grotendeels verdwenen. Als wordt gekeken naar de lengte dan betreft dit bijna 2 km aan elementen die inmiddels niet meer bestaan. Figuur 4. Luchtfoto uit 2005, met daarop in oranje aangegeven de elementen die in 2014 niet meer of in verslechterde staat zijn waargenomen.
Samenvatting Het inventarisatiegebied nabij Koekange is een karakteristiek landschap, welke is ontstaan door de veenontginning die er heeft plaatsgevonden. De langgerekte landerijen staan dwars op de lintbebouwing en dit beeld wordt versterkt door de opgaande beplanting langs de perceelgrenzen. Deze bomenrijen zijn dan ook van groot belang voor het karakter, veelal bestaan ze uit begroeiing van eik en els. Een groot deel van deze bomenrijen zijn elzensingels, welke vroeger waarschijnlijk als hakhout hebben gediend, maar nu veelal uitgegroeid zijn tot volgroeide singels. Naast de singels zijn er ook veel solitaire en boomgroepen te vinden, veel hiervan liggen ook op de perceelgrenzen en zijn vermoedelijk ooit deel geweest van bomenrijen. Bij de erven daarnaast vaak beuken- of haagbeukhagen te vinden en ook enkele fruitboomgaarden. De eik en els zijn met een aandeel van bijna 50% dominant aanwezig en bepalen sterk het karakter van het gebied. Daarnaast valt het op dat naast deze 2 soorten wel veel boomvormige soorten aanwezig zijn, maar echter zeer weinig struikvormige soorten. En ook is er vrijwel nergens sprake van een kruidlaag als ondergroei. Er valt dus zeker nog winst te behalen in het versterken van de laagstructuren van elementen. Over het algemeen is de vitaliteit van de elementen in het gebied goed. Wel wordt een aanzienlijk deel bedreigd of is het noodzakelijk om er spoedig beheer uit te voeren. Indien de bedreigingen niet worden weggenomen en het beheer uitblijft dan loopt zo'n 20% van de elementen het risico om te verdwijnen of sterk in kwaliteit af te nemen. Er lijkt ook al sprake te zijn van dit type afname van elementen. Wanneer de huidige inventarisatie naast luchtfoto's uit 2005 wordt gelegd is het duidelijk zichtbaar dat een deel van de singels langs perceelgrenzen grotendeels of volledig zijn 'verdwenen'. Één van de mogelijke oorzaken is de versoepeling van kapvergunning door De Gemeente De Wolden. Het landschap dreigt hiermee veel van zijn karakter te verliezen. Om te voorkomen dat er verdere achteruitgang plaatsvind, zou er kunnen worden gekeken naar de aanplant van nieuwe (elzen)singels en beter beheer van de bestaande. Wat ook interessant zou kunnen zijn, is om bij bepaalde elzensingels weer het hakhoutbeheer in te voeren en zo iets terug te brengen van het historische karakter. Daarnaast zou er via informatievoorziening of vrijwilligersprojecten meer binding kunnen worden gerealiseerd tussen de inwoners en het omliggende landschap.
Bijlagen Bijlage 1 Kaart uit 1902 van voor de ruilverkaveling.
Bijlage 2 Luchtfoto uit 2005, met daarop in oranje omcirkeld alle elementen die niet meer of in sterk verslechterde toestand aanwezig waren bij de inventarisatie in 2014. Bijlage 3 Overzichtskaart van alle waargenomen elementen in 2014