VEILIG WERKEN MET VERF

VEILIG WERKEN MET VERF Eigenschappen en risico s van verfsoorten Watergedragen verven voor houtwerk: emulsies alkyd-emulsies Arbouw voor gezond en veilig werken

Inhoud 1. Inleiding 3 2. Toepassing van watergedragen emulsieverven voor houtwerk 4 3. Technische eigenschappen 4 4. Voornaamste bestanddelen 5 5. Wanneer kom je met emulsieverf in contact? 7 6. Risico s voor de gezondheid 8 7. Regels en wetten 10 8. Maatregelen om risico s te beperken 11 9. Meer informatie? 14

1. Inleiding Sinds 1 januari 2000 mogen schilders binnenshuis alleen nog producten op waterbasis gebruiken. Hiermee is het schilderwerk een stuk gezonder geworden. Maar geen enkele verf is volledig onschadelijk. Een veilige manier van werken is bij élke verf belangrijk. Daarom hebben werkgevers en werknemers in de schildersbranche samen met de verfproducenten vijf brochures gemaakt over de eigenschappen van de meest gebruikte verfsoorten met de daarbij behorende risico s en de te nemen maatregelen: 1. watergedragen muurverven; 2. watergedragen verven voor houtwerk: dispersies (acrylaat, polyurethaan (PUR), PUR-acrylaat); 3. watergedragen verven voor houtwerk: emulsies (alkyd-emulsies); 4. oplosmiddelgedragen alkydverven voor houtwerk (traditioneel, high solids, doorwerkverven); 5. tweecomponentenverven (epoxy s & polyurethaan (PUR)). Dit deel gaat over watergedragen verven voor houtwerk op basis van alkyd-emulsies, ofwel: emulsieverven. Een kenmerk van deze verven is dat het bindmiddel als vloeibare bolletjes in water verdeeld zit. Men noemt dit een emulsie. 3

2. Toepassing van watergedragen emulsieverven Als gevolg van de Vervangingsplicht zijn watergedragen verven voor binnentoepassingen verplicht. Voor houtwerk worden daarbij vooral dispersieverven gebruikt. Deze zijn ook al het langst op de markt. Op kleinere schaal worden de nieuwere watergedragen emulsieverven toegepast. Nog niet veel schildersbedrijven gebruiken watergedragen verven voor buitenwerk. Enkele voorlopers hebben er echter al goede ervaringen mee opgedaan. 3. Technische eigenschappen Het bindmiddel voor emulsieverven is alkyd: hetzelfde bindmiddel dat in de meeste traditionele oplosmiddelrijke bouwverven wordt gebruikt. Daardoor lijkt de verf in z n eigenschappen wat meer op de traditionele verf dan de watergedragen dispersieverven. Voordelen van alkyd-emulsies ten opzichte van watergedragen dispersies zijn: een hoge glans is mogelijk; een betere vloeiing; een langere open tijd, dus beter te corrigeren zonder kwastaanzetten of strepen; een goede hechting aan en deels indringing in hout; meer waterdampdicht en daardoor minder variatie in het vochtgehalte van het hout; na doorharding goed bestand tegen blokken 1 ; de verffilm verweekt niet bij een hoge temperatuur; goed schuurbaar en afföhnbaar. Nadelen van alkydharsen in het algemeen en dus ook van alkyd-emulsies zijn: de uitharding gaat continu door, zodat de verflaag na verloop van tijd bros wordt; alkydverven verliezen een deel van hun glans als ze verouderen; witte alkydverven kunnen vergelen; op beton zijn alkydverven niet bruikbaar, omdat ze hierop verzepen ; bij een grote laagdikte kans op schroeien : het rimpelen van de oppervlaktelaag, doordat deze sneller droogt dan de laag daaronder; er zijn vooralsnog drogers (siccatieven) nodig die het schadelijke Cobalt bevatten. Nadelen van alkyd-emulsies vergeleken met oplosmiddelrijke alkydverven kunnen zijn: gevoeligheid voor aantasting door water; een zachtere film als te veel emulgator is toegevoegd; meer gevoeligheid voor een lage temperatuur en hoge vochtigheid tijdens de droging, zoals bij alle watergedragen verven. 1 Blokken: het aan elkaar kleven van twee verflagen, bijvoorbeeld bij een kozijn 4

4. Voornaamste bestanddelen Net als andere verfsoorten, bestaan watergedragen muurverven uit de volgende bestanddelen: bindmiddel; pigmenten (kleurstoffen); oplosmiddelen (inclusief verdunningsmiddelen); vulstoffen; hulpstoffen (additieven). Bindmiddel Het bindmiddel vormt na het drogen de eigenlijke verffilm. Het bindt de overige bestanddelen, zoals pigmenten en vulstoffen, aan elkaar. Het bindmiddel in emulsieverven is een alkydhars. Dit wordt deels gemaakt uit natuurlijke grondstoffen (plantaardige olie) en deels uit aardolie. Het bindmiddel zit als vloeistofbolletjes in het water verdeeld. Dit is te vergelijken met de opbouw van mayonaise. Tijdens het drogen verdampt eerst het water. Vervolgens vloeien de bolletjes bindmiddel aaneen en vormen deze een gesloten laag ( film ). Tenslotte bindt het alkydhars zuurstof uit de lucht, waardoor het uithardt. Pigmenten Het pigment is een witte of gekleurde, poedervormige stof. Pigmenten geven dekkingskracht en kleur aan de verf. Het witte pigment titaandioxide is veruit het meest toegepaste pigment. Het is goedkoop, dekt erg goed, is helder wit, is erg duurzaam en is bovendien onschadelijk. Gekleurde verven kunnen daarnaast allerlei andere pigmenten bevatten. Vooral ijzerpigmenten worden veel gebruikt. Oplosmiddelen Het oplosmiddel is een vloeistof die een andere stof kan oplossen of een mengsel kan verdunnen. Emulsieverven bevatten als verdunningsmiddel voornamelijk water. Daarnaast bevatten emulsieverven kleine hoeveelheden organische oplosmiddelen. Het water in emulsieverven heeft de volgende functies: verdunnen van de verf, zodat deze verwerkbaar wordt; zorgen voor een snelle droging. De organische oplosmiddelen in emulsieverven zijn stoffen die traag verdampen. Ze verdampen pas nádat het water is verdampt. Veel gebruikt worden texanol, glycolethers en propyleenglycol. Emulsieverven bevatten maar zeer weinig organisch oplosmiddel; meestal minder dan watergedragen dispersieverven. De meeste emulsieverven bevatten meerdere soorten oplosmiddelen. Deze hebben ook meerdere functies: het vertragen van de droging, zodat de schilder langer kan corrigeren; zorgen voor de onderlinge menging van de verf bestanddelen: zogenaamde cosolvents. 5

Vulstoffen De vulstoffen zijn net als de pigmenten poedervormige stoffen. Ze zijn meestal veel goedkoper dan pigmenten. In sommige verven is een deel van het pigment dan ook vervangen door vulstoffen. Ze worden vooral in grondverven voor houtwerk gebruikt en hebben daarin de volgende functies: kostenverlaging van de verf; geven van dekkingskracht; geven van kleur (alleen wit); leveren van vulling, dat wil zeggen oneffenheden in de ondergrond opvullen. Krijt (calciumcarbonaat) en kleiachtige stoffen (silicaten) zijn de meest gebruikte vulstoffen. Hulpstoffen Hulpstoffen worden ook vaak aangeduid met de term additieven, ofwel: toegevoegde stoffen. Hiermee worden ze onderscheiden van de hoofdbestanddelen van de verf: het bindmiddel, het pigment, de vulstof en het oplosmiddel. Hulpstoffen worden in kleine hoeveelheden aan verven toegevoegd om bepaalde technische eigenschappen van de verf te verbeteren. Ze kunnen de functionele eisen van een verf verbeteren. In alkyd-emulsieverven vind je vooral de volgende hulpstoffen vaak: drogers (siccatieven): deze versnellen de uitharding; anti-velmiddel: deze gaan in het blik de vorming van een vel aan het oppervlak tegen; anti-schuimmiddelen; verdikkingsmiddelen; regelaars van de zuurgraad (ph); conserveermiddelen: gaan aantasting van de verf door bacteriën, schimmels of gisten tegen. Hieronder een voorbeeld van de samenstelling van een alkyd-emulsie (aflak) voor houtwerk. Enkele voorbeelden van veelgebruikte stoffen worden ook genoemd. Bestanddeel Gehalte (%) Voorbeelden Water 40 - Bindmiddel 30 Alkydhars Pigment 25 Titaandioxide Oplosmiddel 2 Propyleenglycol, butoxyethanol Hulpstoffen 3 Droger (1%, o.a. cobalt-octoaat) Anti-velmiddel (0,3%, butanonoxim) Anti-schuim (0,1%, aardolie) Verdikkers (0,5%, polyether-polyurethaan) Conserveermiddel (0,01%, kathon) 6

5. Wanneer kom je met emulsieverf in contact? Het in contact komen van chemische stoffen met het lichaam wordt vaak aangeduid met de term blootstelling. Het kan gaan om een contact dat alleen tot de buitenkant van de huid beperkt blijft. Blootstelling kan er ook toe leiden dat een stof in het lichaam wordt opgenomen, dit kan: door inademing; door de huid heen; door inslikken. Contact met emulsieverf Als schilder kun je op verschillende momenten in contact komen met verven: tijdens het oproeren van de verf: morsen, spatten op de huid; tijdens het aanbrengen met kwast of roller: spatjes, morsen op de huid; tijdens het verspuiten: spuitnevel in de lucht én op de huid; tijdens het schuren van verflagen: verfstof in de lucht én op de huid. Als de muurverf snel verdampende stoffen bevat, kun je die bovendien op al deze momenten inademen: bijvoorbeeld de oplosmiddelen en sommige conserveermiddelen. Als je met vuile handen eet of rookt, kun je ook verf bestanddelen inslikken. Let ook op: Bij verspuiten: - welke spuitapparatuur je gebruikt (pneumatisch en airless geeft veel nevel); - of je de juiste afstand aanhoudt; - of de verf niet te dun of juist te dik is; - of een ademhalingsmasker aanbevolen is (meestal wel!). Vermijd huidcontact zoveel mogelijk: - werk zorgvuldig (rustig oproeren, niet morsen, rustig rollen en dergelijke); - denk eraan dat rollers meer spatjes geven dan de kwast; - bij verspuiten komt altijd verfnevel op de huid: draag werkkleding en handschoenen; - bij schuren komt altijd verfstof op de huid: draag werkkleding en handschoenen. 7

6. Risico s voor de gezondheid Vergeleken met de oude oplosmiddelrijke verfsoorten hebben watergedragen emulsieverven minder gezondheidsrisico s. Dat betekent niet dat ze onschadelijk zijn! De verf bevat nog steeds oplosmidden en daarnaast onder meer schadelijke conserveermiddelen, anti-velmiddel en drogers. Bij het schuren van oude verflagen kan altijd irritatie van luchtwegen, ogen en huid optreden. Risico s bij huidcontact Watergedragen emulsieverven bevatten kleine hoeveelheden bestanddelen die de huid kunnen irriteren. Irriterende stoffen brengen kleine beschadigingen op de huid aan. Wanneer de huid langdurig of herhaaldelijk in contact komt met irriterende stoffen, krijgt deze geen gelegenheid om te herstellen. Op den duur kan dan eczeem ontstaan (zie Eczeem). Irriterende stoffen in emulsieverven zijn vooral de oplosmiddelen, de drogers (siccatief), sommige antischuimmiddelen, de regelaars van de zuurtegraad en de conserveermiddelen. Het contact met de huid moet je daarom zo veel mogelijk beperken. Allergie Emulsieverven kunnen ook stoffen bevatten die een huidallergie kunnen veroorzaken (zie Eczeem). Ook dit leidt tot eczeem. Als de schilder met dezelfde verf blijft werken, zal het eczeem niet overgaan. Watergedragen emulsieverven bevatten méér bestanddelen die een allergie kunnen veroorzaken dan watergedragen dispersieverven. Stoffen in emulsieverven die allergieën kunnen veroorzaken, zijn met name de drogers (siccatief), het antivelmiddel en de conserveermiddelen. Ook kunnen - in een heel laag gehalte - restanten aanwezig zijn van de bouwstenen waaruit het bindmiddel is opgebouwd ( monomeren ). Het risico dat een schilder een allergie oploopt door emulsieverven is niet heel groot, maar wel groter dan bij dispersieverven. Bij schilders die al allergisch zijn voor één van deze bestanddelen kunnen ook huidklachten optreden. Het risico op huidklachten blijkt bij watergedragen verven overigens niet hoger dan bij oplosmiddelrijke (alkyd) verven. Eczeem en allergisch eczeem Eczeem is een ontsteking van de huid die meestal gepaard gaat met een droge huid, jeuk, roodheid, en bultjes, blaasjes en/of kloofjes. Eczeem is niet besmettelijk, maar kan zich wel uitbreiden over de huid. Eczeem ontstaat vaak door irritatie van de huid: een opeenstapeling van kleine beschadigingen van de huid kan leiden tot eczeem als de huid niet voldoende tijd krijgt om zich te herstellen. Bekende oorzaken van irritatie-eczeem zijn nat werk, schoonmaakmiddelen en oplosmiddelen. Als een schilder z n handen vaak met terpentine reinigt, is de kans op eczeem groot. Allergisch eczeem ontstaat als het afweersysteem tegen ziekten op hol slaat en te sterk reageert op één bepaalde chemische stof. In dat geval is de schilder allergisch voor die stof. Irritatie-eczeem verdwijnt als de huid tijd krijgt om te herstellen. Een allergie is blijvend: elke keer als de schilder in contact komt met de stof waarvoor hij allergisch is, ontstaat het eczeem direct opnieuw. 8

Risico s bij inademing Watergedragen emulsieverven bevatten meestal weinig bestanddelen die snel verdampen. Inademing van bestanddelen zal daarom niet snel leiden tot gezondheidsklachten. De oplosmiddelen in emulsieverven zijn meestal stoffen die erg traag verdampen. Sommige emulsieverven bevatten echter nog ammoniak of andere vluchtige amine-verbindingen als regelaar van de zuurtegraad. Deze stoffen verdampen snel en werken irriterend op de luchtwegen en de ogen. Het gehalte in de verf is meestal erg laag (< 0,1%). Wanneer de werkruimte niet wordt geventileerd, kan het gehalte in de lucht toch nog oplopen. Je kunt dan hinder ondervinden van de geur of last krijgen van geïrriteerde ogen. Blijvende schade aan de gezondheid zal dit niet opleveren. Het hele mengsel aan langzaam- en snelverdampende bestanddelen van een watergedragen verf geeft vaak een kenmerkende geur aan de verf. Hoewel dit geen gevaar voor de gezondheid geeft, kunnen sommigen de geur onplezierig vinden. Een goede ventilatie is dan ook altijd aan te raden. Let op! Bij het verspuiten van verf komen alle bestanddelen van de verf als nevel in de lucht. Dit geldt dus ook voor de langzaam verdampende stoffen die allergieën kunnen geven, zoals het anti-velmiddel of de drogers. Tijdens het spuiten komt meestal zo veel nevel in de lucht terecht dat ademhalingsbescherming noodzakelijk is. Ook kan de huid geheel met verf worden bedekt, zodat deze ook moet worden beschermd. Zie verder onder 8. Maatregelen om de risico s te beperken. 9

7. Regels en wetten Uiteraard geldt voor het werken met verven de algemene arbo-regelgeving. Zo moet elk bedrijf onderzoeken (of laten onderzoeken) in welke mate de schilders blootstaan aan risico s, waaronder chemische stoffen. Dit kan gebeuren door schattingen, berekeningen of metingen. Het resultaat moet de werkgever melden in de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E). De producten moeten natuurlijk ook voldoen aan de algemene richtlijnen van etikettering met R- en S-zinnen en gevaarssymbolen. Daarnaast gelden voor verven ook nog specifieke regels: de Vervangingsplicht Binnenschilderwerk en de Europese Verfrichtlijn. Vervangingsplicht Binnenschilderwerk Houtverven, en ook verven voor metaal en kunststof, voor binnengebruik mogen maximaal 100 gram oplosmiddel (Vluchtige Organische Stof) per liter verf bevatten (exclusief water). Er is één uitzondering op de Vervangings-plicht: het repareren van staalconstructies die voorheen met een oplosmiddelhoudende verf zijn geschilderd. Een schildersbedrijf moet wel bij de Arbeidsinspectie aanvragen of het volgens deze uitzondering mag werken. Europese Verfrichtlijn Ook de Europese Verfrichtlijn van april 2004 geeft grenswaarden voor het gehalte oplosmiddel in verven; in dit geval niet alleen voor binnenverven, maar ook voor buitenverven. Voor binnenverven gaat de Verfrichtlijn minder ver dan de Nederlandse Vervangingsplicht. Er blijven zowel voor binnen als buiten twee typen houtverven toegestaan: watergedragen en oplosmiddelgedragen. Grenswaarden voor houtverven in de Europese Verfrichtlijn in 2007 en 2010 Verftype Max. oplosmiddelgehalte Max. oplosmiddelgehalte 2007 (gr./liter) 2010 (gr./liter) Houtverf binnen én buiten - watergedragen 150 130 Houtverf binnen én buiten - oplosmiddel 400 300 Grondverf binnen én buiten - watergedragen 50 30 Grondverf binnen én buiten - oplosmiddel 450 350 10

8. Maatregelen om risico s te beperken Hoewel watergedragen emulsieverven minder risico s hebben dan oplosmiddelrijke verfsoorten, is het nooit goed om te veel in contact te komen met de verf. Het kiezen van de minst schadelijke producten heeft de voorkeur. Maar veilige werkmethoden zijn ook erg belangrijk. Bescherming door middel van bijvoorbeeld maskers en handschoenen is niet ideaal, maar helaas soms nog wel nodig. Veiligere producten Als het schildersbedrijf een minder schadelijk verfbestek opstelt en de eigenaar van het pand stemt daarmee in, kunnen zij er beiden aan bijdragen dat de schilder minder schadelijke producten gebruikt. Om de kans op hinder of gezondheidsklachten zo klein mogelijk te houden, hebben emulsieverven met de volgende eigenschappen de voorkeur (na te vragen bij de leverancier): verf zonder ammoniak (maar met een andere, niet-vluchtige ph-regelaar); verf met niet méér anti-velmiddel en droger (siccatief) dan strikt noodzakelijk; verf met een zo laag mogelijk gehalte aan organische oplosmiddelen; verf met een ander conserveermiddel dan Kathon (Kathon geeft vaak allergieën). Lees in ieder geval altijd het etiket van de verf. Heb je vragen over een product, kijk in het Veiligheidsinformatieblad dat de leverancier moet meeleveren, vraag het je werkgever of kijk in PISA (Productgroep Informatie Systeem Arbouw). Dit systeem bevat kaarten voor allerlei typen verven en lakken. Op deze kaart staat informatie over de samenstelling van het product, de gezondheidsrisico s en de maatregelen die je moet nemen om veilig met het product te werken. Veiligere verpakking Sommige leveranciers besteden extra aandacht aan de veiligheid van de verfverpakking. Het gaat dan vooral om verpakkingen waarmee de verf makkelijker over te schenken is, zonder te morsen. Veiligere werkwijzen Vooral de kans dat verf op de huid komt, kun je verkleinen door de juiste spullen te gebruiken en doordacht te werk te gaan. Als je weet dat je allergisch bent voor een bepaalde stof (bijvoorbeeld een conserveermiddel), kun je bij de leverancier (laten) navragen of hij een verf heeft zonder die stof. Ga bij het oproeren van verf rustig te werk. Roer grotere hoeveelheden met een mixer op een lange boortol en bij een lage snelheid. 11

Kwasten of rollen heeft de voorkeur boven verspuiten, tenminste wat betreft de kans op verontreiniging van de huid en luchtwegen. Verspuiten zal bij houtverven overigens niet vaak voorkomen. Vooral te snel rollen geeft veel spatjes; ga dus ook hierbij rustig te werk. Kies voor elk product de juiste - door de leverancier aanbevolen - roller. Wanneer oude lagen verf moeten worden geschuurd, dan kan nat schuren de vorming van stof sterk verminderen. Voeg nooit zelf bestanddelen toe aan de verf, zoals extra drogers (siccatief). De pure bestanddelen zijn vaak irriterend voor de huid. Drogers kunnen ook een allergie veroorzaken. Bovendien vermindert het zelf toevoegen van bestanddelen meestal de kwaliteit van de verf. Ventilatie Goed ventileren kan de kans op geurhinder of irritatie van ogen of luchtwegen voorkomen. Bij watergedragen verven is het meestal voldoende om de ramen te openen. Bij het schuren van oude verflagen moet je gebruikmaken van afzuiging op de schuurmachine. Ademhalingsbescherming Normaal gesproken is het gebruik van ademhalingsmaskers bij watergedragen verven niet nodig. Wanneer bij het schuren geen schuurmachine met afzuiging op het apparaat beschikbaar is, moet je een stofmasker gebruiken. Gebruik altijd een masker met CE-keurmerk van type P2. Bij het spuiten van verven is ademhalingsbescherming nodig. Gebruik in dat geval op zijn minst een halfgelaatsmasker met gecombineerd damp-/stoffilter A/P2. Wanneer veel nevel op de huid van het gezicht terechtkomt, is een volgelaatsmasker nodig. Huidbescherming en -verzorging Als je voorzichtig en rustig werkt, zijn handschoenen bij normale watergedragen verven niet nodig. Als je duidelijk ziet dat je huid verontreinigd raakt, is het gebruik van handschoenen wél aan te raden en bij spuitwerk altijd. De volgende aanbevelingen gelden: draag handschoenen van nitrilrubber of eventueel PVC. Vraag zo nodig advies aan de leverancier; draag katoenen binnenhandschoenen om transpiratievocht op te vangen; draag geen leren werkhandschoenen, katoenen handschoenen of zogenaamde schildershandschoenen (katoen met kunststof binnenkant); draag handschoenen eenmalig, dat wil zeggen één dag; zorg ervoor dat ze schoon zijn; trek handschoenen alléén aan over schone en droge handen. Draag zo veel mogelijk een lange broek en lange mouwen tijdens schilderwerk. Smeer je handen in met een beschermende handcrème voor en na het werk. Dit houdt de huid in goede conditie en kan huidklachten voorkomen. Bovendien zorgt een handcrème ervoor dat je huid na het werk makkelijker te reinigen is. 12

Was je handen voor het eten en voor toiletbezoek. Verwijder verfspatten meteen met een schone doek. Gebruik geen oplosmiddelen (peut, thinner en dergelijke) om je handen te reinigen. Dit is vragen om problemen. Draag een beschermende (veiligheids)bril als je boven het hoofd moet werken met rollers of als je verf moet verspuiten (in het laatste geval is een volgelaatsmasker nog beter). Ingrijpen bij klachten Werk bij huidirritatie, jeuk, erg droge en gebarsten handen, kloofjes, blaasjes en dergelijke niet door, maar ga naar de bedrijfsarts. Als je liever naar de huisarts gaat, vertel dan over je werk. Als je denkt allergisch te zijn geworden voor een bepaald product (meestal komt dit door één bepaalde stof in het product), dan kun je dit laten testen bij een dermatoloog. Deze heeft dan wel informatie nodig over de samenstelling van het product. Hij kan dit bij de leverancier navragen. 13

9. Meer informatie? Heb je vragen over specifieke producten, bijvoorbeeld over Veiligheidsbladen of verftechnische vragen? Bel dan met de servicecentra van de producenten of met de leverancier. Heb je vragen over gezond en veilig werken? Kijk dan op de Arbouw website www.arbouw.nl of bel met de Arbouw Infolijn (020) 580 55 99. De Arbouw Infolijn is op werkdagen bereikbaar van 09.00-17.00 uur. Publicaties Deze brochure is er een uit een reeks van vijf brochures over verschillende soorten verf. Deze zijn niet in papieren vorm beschikbaar, maar kun je gratis downloaden van www.arbouw.nl. De overige brochures over verfsoorten zijn: Watergedragen muurverven Watergedragen verven voor houtwerk: dispersies (acrylaat, polyurethaan (PUR),PUR-acrylaat) Oplosmiddelgedragen alkydverven voor houtwerk (traditioneel, high solids, doorwerkverven) Tweecomponentenverven (epoxy s en polyurethaan (PUR)). Daarnaast kun je bij Arbouw de volgende publicaties over verven of schilderwerk bestellen of gratis downloaden (www.arbouw.nl): Veilig werken met verf. Eigenschappen en risico s van verfbestanddelen (uitgebreide informatie over verf bestanddelen) (alleen downloaden) Weet waar je mee verft. Eigenschappen en risico s van verfbestanddelen (samenvatting van brochure Veilig werken met verf ) (downloaden en bestellen) Arbouw advies: Schilderwerkzaamheden (downloaden en bestellen) Schilder, een echte vakman doet het goed (beroepenfolder) (downloaden en bestellen) PISA (Productgroep Informatie Systeem Arbouw) (bestellen) Gezond onder handbereik (informatie voor werknemers over voorkomen van huidaandoeningen) (alleen downloaden) Schilderwerk in gezonde handen (informatie voor werkgevers over voorkomen van huidaandoeningen) (alleen downloaden) Arbouw Postbus 8114 1005 AC Amsterdam telefoon (020) 580 55 80 telefax (020) 580 55 55 e-mail arbouw@arbouw.nl internet www.arbouw.nl Deze brochure is tot stand gekomen in samenwerking met: Hout- en Bouwbond CNV, FNV Bouw, Fosag en VVVF Arbouw voor gezond en veilig werken 14