1.Inleiding 16. IRRITATIEVE AANDOENINGEN Binnenshuis en buitenshuis staan wij steeds meer bloot aan chemische agentia (via luchtverontreiniging, diverse huishoudproducten, bepaalde bouw- en meubelmaterialen ) die allergische reacties kunnen uitlokken die zich voornamelijk uiten ter hoogte van de huid en de luchtwegen (1). In de beroepsomgeving stellen we eveneens een toename van immunoallergische aandoeningen vast, onder meer astmatische bronchitis en extrinsieke allergische alveolitis. De toename van bepaalde aandoeningen sinds een tiental jaar heeft te maken met een aantal natuurlijke en chemische milieufactoren die steeds beter bekend zijn, en heeft een geneeskundige praktijk versterkt die meer rekening houdt met het individu in zijn algemene omgeving en sensibiliserings- en preventieacties uitwerkt om aan deze verschijnselen iets te doen. 2.Definitie Irritatieve aandoeningen kunnen alle organen treffen, ook al worden de ORL- en longstreek het meest getroffen..2.1.symptomen De allergische respiratoire symptomen kunnen in twee categorieën worden gegroepeerd: symptomen ter hoogte van de luchtwegen (bovenste en onderste), die optreden bij mensen met familiale predispositie, van het type astma (zie de fiche over deze ziekte), rinitis en sinusitis, laryngitis en tracheïtis; en respiratoire symptomen die de distale luchtwegen en het longinterstitium treffen, zoals allergische alveolitis, die gekenmerkt wordt door een klinisch beeld van longziekte met koorts en stoornissen van de respiratoire functies. Andere symptomen van allergie doen zich vooral voor ter hoogte van de ogen (reactie van het bindvlies), gekenmerkt door prikken en tranen van de ogen; of ter hoogte van de huid (urticaria en eczeem) (2). Op professioneel vlak wordt bij bureaubedienden het sick building syndrome (3) beschreven, dat zich uit in oog- en neusirritatie, hoofdpijn, vermoeidheid en griepsymptomen. Dit syndroom is specifiek voor de bureauomgeving (de symptomen verdwijnen wanneer de betrokkenen vakantie hebben) en voor bepaalde types van activiteit (vooral werken aan de computer). De oorsprong lijkt op meerdere factoren terug te gaan. Als oorzakelijke factoren zijn aangevoerd: chemische verontreinigende stoffen zoals NO2, SO2, uitwasemingen van formol, koolwaterstoffen, passief roken en zelfs radon (4). Er is ook gewezen op de negatieve rol van de ozon die vrijkomt uit laserprinters en fotokopieermachines (5)..2.2.Diagnose Het is vrij gemakkelijk de acute toxische effecten van de meeste producten klinisch vast te stellen. Bij langdurige blootstelling aan zwakke dosissen daarentegen zijn de symptomen minder specifiek, hetgeen de verzorging vertraagt. De diagnose van allergische ziekten wordt meestal gesteld via gestandaardiseerde vragenlijsten die aan de patiënten worden voorgelegd, huidtests, luchtmonsters om de blootstelling aan een allergeen te kwantificeren, en eventueel provocatietests met gezuiverde allergenen (2). Maar meestal is het ondanks deze tests zeer moeilijk het verantwoordelijke allergeen te identificeren en gaat de voorkeur naar een symptomatische behandeling van de patiënt..2.3.behandeling en preventie Voor de meeste stoffen die de lucht binnenshuis verontreinigen, geldt de regel dat luchtverversing door een goede ventilatie het enige doeltreffende middel is om de concentraties irriterende stof in de omgevingslucht te verminderen. Desgevallend gaat de prioriteit uiteraard naar het verwijderen van het Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 1 / 5
allergeen uit de woonomgeving of het wijzigen van de professionele omgeving. In professionele kringen worden de toelaatbare gemiddelde concentraties voor chemische stoffen uitgedrukt door de TLV ( threshold limit value ), waarin rekening wordt gehouden met de langdurige blootstelling, 8 uur per dag en 5 uur per week, alsook de frequente schommelingen in de atmosferische concentratie in de loop van een dag (6). De algemene behandeling van irritatieve aandoeningen bestaat ten eerste in tests om het of de verantwoordelijke allergenen te identificeren, en vervolgens in de volledige verwijdering ervan uit de omgeving van de allergische persoon. Indien dat niet haalbaar is, moet een reeks anti-allergische geneesmiddelen (corticoïden, antihistaminica, cromoglycaat) worden toegediend om de allergische reacties geheel of gedeeltelijk te verminderen. 3.Etiologie Talrijke stoffen van chemische of natuurlijke oorsprong kunnen allergische reacties veroorzaken bij een gepredisponeerd individu. Deze allergenen bevinden zich in de woning (indoor pollution) ofwel in de buitenomgeving (outdoor pollution). De onderstaande lijst is niet volledig, maar vermeldt de stoffen waarvan de nefaste effecten het best zijn gedocumenteerd en/of waartegen men zich kan beschermen. Producten die worden beschouwd als binnenshuis verontreinigende stoffen: Formolresidu s (formaldehyde): dit zijn de vluchtige organische verbindingen (VOC) die het meest voorkomen in onze binnenomgevingen. Ze dienen als oplosmiddelen voor bepaalde harsen, lak, lijm, vernis, inkt en zitten in glas- en rotswol, in verf, verglazingscoating en cosmetica. Ze zijn aanwezig in de meeste spaanplaten en multiplexplaten en worden ook gebruikt in sommige geneesmiddelen, cosmetische producten en textiel. Ze komen ook vrij bij afvalverbrandingsprocessen. Tabaksrook is een belangrijke bron van formaldehyde in de omgevingslucht (7). Deze vluchtige stoffen irriteren de huid en de slijmvliezen, veroorzaken oogproblemen (jeuk, tranen), dermatitis (roodheid, pruritis en eczema), een chronische hoest en beklemming van de borstkas. Deze stoffen worden bovendien ingedeeld bij de categorie van de stoffen die waarschijnlijk cancerigeen zijn voor de mens (8). Er kunnen ook neurologische verschijnselen optreden: verhoogde vermoeidheid, migraine, braakneigingen, slaperigheid en duizeligheid. pentachloorfenol (PCP): is een antimicrobiële, schimmelwerende, insektendodende en onkruidverdelgende stof. Wordt gebruikt om hout en andere al of niet cellulosehoudende materialen te beschermen (textielnijverheid, leer, verf). PCP verspreidt zich langzaam in de atmosfeer en besmet de individuen en alle voorwerpen van de behandelde stukken. Zijn toxiciteit zou hoofdzakelijk te wijten zijn aan de onzuiverheden die het bevat, zoals dioxines en furanen. Bij hoge concentraties is dit product irriterend voor de ogen, de neus en de luchtwegen, veroorzaakt het dermatose en kan het de functies van de lever, de nieren, het immuunstelsel en het centraal zenuwstelsel aantasten (9). vezelmaterialen, glaswol, rotswol: worden gebruikt om huizen te isoleren, bestaan uit vezels die klein genoeg zijn om te worden ingeademd. Blootstelling van korte duur kan leiden tot prikkeling van de huid (huidontstekingdoor irritatie), de neus en de ogen. Chronische blootstelling zal leiden tot longproblemen, onder meer kanker. De bindstof van bepaalde types glas- of rotswol kan eveneens formaldehyde bevatten (10). fenolresidu s: kunnen vrijkomen uit meubels en voorwerpen uit kunststof. Ze kunnen eczema, hoofdpijn, bronchitis en laryngitis veroorzaken. isocyanaten: bestanddeel van lak, schuim, diverse kunstvezels, lijm Deze stof is vaak de oorzaak van beroepsmatige astma (11). mijten: zitten in huisstof en kunnen ademhalingssymptomen teweegbrengen (zie fiche over astma) maar ook huidverschijnselen van het eczeemtype (2). dieren: en vooral katten produceren allergenen (haren, huidschilfers) die oorzaak zijn van tal van allergische reacties bij kinderen en volwassenen. actinomyceten: micro-organismen die het midden houden tussen bacteriën en schimmels, die Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 2 / 5
airconditioningsystemen kunnen besmetten en allergieën van het type veroorzaken (2). alveolitis kunnen andere: sommige insecten en planten die binnenshuis aanwezig zijn, veroorzaken verschillende allergische reacties (4). waterdicht makende sprays: worden gebruikt om leer te behandelen en in de textielnijverheid in het algemeen. Bevatten elementen die nog slecht gekend zijn en die aan de basis zouden kunnen liggen van toxische symptomen zoals rinitis, conjunctivitis, hoest, duizeligheid en braken. Pesticiden: zowel landbouwpesticiden als andere. Sommige ervan, de fytosanitaire producten, komen gemakkelijker voor in de huishoudomgeving. Ze zijn een bestanddeel van producten voor planten, bepaalde geneesmiddelen, meststoffen en voedingsmiddelen (12). n,n-di-ethyltoluamide (DEET): zit in insectenverdrijvende middelen, die vooral tegen vliegen worden gebruikt. Blootstelling aan deze stof kan vooral bij kinderen aan de basis liggen van dermatitis, neurotoxische en cardiotoxische symptomen en diverse allergische reacties (9). lindaan: een insecticide van de familie van de organochloorverbindingen. Samen met pentachloorfenol wordt het gebruikt in houtbehandelingsproducten. Momenteel is lindaan als verontreinigende stof van de lucht binnenshuis vooral afkomstig van behandeld hout en kan het zich jarenlang, vooral bij warm weer, verspreiden. Lindaan wordt momenteel niet meer gebruikt in producten tegen vliegen en gebruik ervan in de landbouw is nu verboden. Deze stof is nog niet volledig verboden in ons land maar het gebruik ervan is beperkt. pyrethrin et les pyrethrinoïden: deze pesticiden kunnen contactdermatitis, respiratoire allergieën, polyneuritis, fibrillaties en convulsies veroorzaken. Andere producten die in professionele omgeving worden gebruikt, zoals zware metalen: de prevalentie van astmasymptomen bij werknemers die worden blootgesteld aan kobaltstof, is hoger (1). luchtverontreiniging: en in het bijzonder de hoge concentraties ozon veroorzaken irritatieve aandoeningen aan de slijmvliezen van de luchtwegen, astma (ook al is het niet de rechtstreeks oorzaak die astma teweegbrengt) en bij hoge concentraties acuut longoedeem. Bovendien verhoogt dit gas de gevoeligheid van de luchtwegen aan de andere allergenen, met als gevolg snellere bronchoconstrictie (5). Andere chemische verontreinigende stoffen, vooral SO2, prikkelen eveneens de slijmvliezen van de luchtwegen. Verbranding van kunststoffen (PVC) is de belangrijkste bron van afgifte van chloorwaterstof (zoutzuur) (HCl) in de lucht, wat irritatie ter hoogte van ogen en ORL kan veroorzaken alsook dermatitis. Atmosferische schimmels en allergenen: sommige plantaardige allergenen kunnen in bepaalde seizoenen echte rinitis- en astma-epidemieën veroorzaken. Bovendien kunnen bepaalde atmosferische schimmels, onder meer Aspergillus, Cladosporium, Alternaria, Candida en Penicillium, in sommige klimaatomstandigheden bron zijn van irritatieve aandoeningen (2)..3.1.Synergismen Iemand die atopische (allergische) predisposities vertoont, kan gevoelig zijn voor meerdere allergenen, en een reactie op het ene allergeen kan predisponeren tot een hogere gevoeligheid voor een ander allergeen. Ozon bijvoorbeeld, dat de ademhalingswegen sterk prikkelt, predisponeert door zijn effect tot irritatieve (vooral branchiale) aandoeningen die waartoe andere allergenen de impuls geven..3.2.risicogroepen Mensen met familiale of persoonlijke antecedenten op het vlak van allergische reactie lopen meer risico nieuwe gevoeligheden voor bepaalde producten te ontwikkelen. Iemand kan daarentegen een dergelijke type reactie vertonen in zijn kindertijd en deze atopische predispositie verliezen als hij volwassen is. Omgekeerd blijven sommigen als kind gespaard voor dit probleem, maar ontwikkelen ze op latere leeftijd allergische reacties; die zijn vaak tamelijk ernstig. In beroepsverband staan werknemers in bepaalde chemische bedrijven, bakkers, kappers, veeartsen kortom een groot aantal beroepen, in hun dagelijkse praktijk bloot aan een aantal allergenen, die allergische Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 3 / 5
personen erg ziek kunnen maken. 4.Belang in Brussel Brussel vertoont geen bijzonderheden wat de prevalentie van deze problemen betreft, noch wat de reglementering op bepaalde producten betreft..4.1.blootstelling aan risicofactoren Er bestaan specifieke richtlijnen voor bepaalde producten. Voor PCP bepaalt de richtlijn 76/769/EG, die is omgezet in het K.B. van 25.02.1996, dat dergelijke behandeld hout niet binnen gebouwen mag worden gebruikt, ongeacht het doel van het hout (decoratief of niet) en ongeacht de bestemming van het gebouw (woning, werk, vrije tijd). De Commissie voor de Veiligheid van de Brusselse Consumenten heeft het probleem aangekaart van panelen waarmee meubels worden gefabriceerd en die niet met PCB zijn behandeld, maar er sporen van bevatten als gevolg van de verwerking van gerecycleerd of vroeger besmet hout (9). Voor formaldehyde beveelt de WHO sinds 1995 aan dat de concentraties binnenshuis lager moeten zijn dan 0,1mg/m³ (100 microgram) voor normale personen en lager dan 0,01mg/m³ (10 microgram) voor gevoelige personen. Houten panelen zijn de eerste bouwproducten waarvoor emissienormen moeten worden nageleefd 8. Personen die gevoelig zijn voor deze producten, kunnen ernstige problemen ondervinden in hun dagelijkse leven, want er zijn weinig plaatsen waar de concentraties van de binnenlucht lager zijn dan 10 µg/m³. De concentraties in de buitenlucht daarentegen zijn heel laag en in het algemeen lager dan 10 µg/m³..4.2.prevalentie Het is uiteraard te moeilijk alle verschijnselen van allergie of irritatie in de bevolking te evalueren. Het is daarentegen gemakkelijker de producten te kennen die het meest worden aangewezen als oorzaak van allergische reacties en dusdanige symptomen hebben teweeggebracht dat de betrokkenen contact hebben opgenomen met het Antigifcentrum. Zo vermeldt het Antigifcentrum in zijn jaarverslag van 1997 24.992 contacten met personen; 44% van die contacten had te maken met een geneesmiddel, 31 % met huishoudproducten, 6 % met fytosanitaire producten, 6 % met planten en paddestoelen en 4 % met cosmetica. De aanleiding van al deze oproepen is niet noodzakelijk een vergiftiging; soms worden gewoon inlichtingen gevraagd over een specifiek product. Wat kinderen betreft (aantal=26.560) zijn de oproepen als volgt verdeeld: 41 % voor een geneesmiddel, 30 % voor een huishoudproduct, 6 % voor planten en paddestoelen, 6 % voor fytosanitaire producten. 5.Hulpbronnen Documentatiecentrum en pedagogische hulpmiddelen voor het publiek: Fondation pour la prévention des allergies, Voorzittersstraat 55, 1050 Brussel, tel. 02/511.67.61 Verenigingen gespecialiseerd in de opsporing en ondersteuning van de zieken: Antigifcentrum, Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat, 1120 Neder-over-Heembeek, tel. 070/245.245 (spoedgevallen), 02/264.96.36 (administratie), fax. 02/264.96.46 6.Conclusie Dagelijks komen we in onze omgeving in contact met een reeks stoffen die bij sommige mensen allergische reacties kunnen uitlokken. De gezondheidsproblemen die daaruit voortvloeien, zijn belangrijk in de mate dat ze frequent zijn en de getroffen personen hinderen. De methoden om de verantwoordelijk gestelde stoffen te identificeren, verbeteren voortdurend. Bepaalde gebaren in het dagelijks leven kunnen allergische problemen geven en zelfs ernstige ongevallen tot gevolg hebben (9). Het is dus van belang alle nodige maatregelen te nemen om deze allergische contacten zowel in de woonomgeving als in andere contexten te voorkomen. Hiertoe is een betere informatie over de verantwoordelijk gestelde producten en hun nefaste effecten Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 4 / 5
belangrijk, zowel voor het grote publiek als voor de actoren van de eerstelijnsgezondheidszorg, de artsen en apothekers, de medespelers op het vlak van gezondheidseducatie en de politieke besluitvormers om de individuele en collectieve maatregelen te nemen en de aanwezigheid van bepaalde schadelijke stoffen in onze dagelijkse omgeving te verminderen. Bronnen 1. Cabut C., Allergies et pseudo-allergies chimiques de l'environnement, Bijdrage in Le médecin généraliste et les risques pour la santé en relation avec l'environnement, Université de Liège, Faculté de Médecine. 2. Rylander R. & Mégevand I., Introduction à la médecine de l'environnemen,. Ed. Frison-Roche,.104-109. 3. Jaakkola J.J.K. & Miettinen P., Ventilation rate in office building and sick building syndrome, Occup Environ Med,; 52 : 709-714, 1995. 4. Cabut C., Pesticides - toxicité chronique, effets hormonaux et immunitaires, Bijdrage in Le médecin généraliste et les risques pour la santé en relation avec l'environnement, Université de Liège, Faculté de Médecine. 5. Question Santé, L'ozone : à quel point est-il dangereux?, La lettre de la santé, 5 : 1-3, 1997. 6. Cabut C., Pollution et risques pour la santé, Bijdrage in Le médecin généraliste et les risques pour la santé en relation avec l'environnement, Université de Liège, Faculté de Médecine. 7. Brooks B.O., Utter G.M., Debroy J.A. & Schimke R.D., Indoor air pollution: an edifice complex, Clinical Toxicology, 29(3) : 307-311, 1991. 8. Servais P., Indoor Pollution : exposition aux formaldéhydes, Themafiches van de Belgische Federatie tegen Kanker, Februari 1999. 9. Noirfalise A., Indoor pollution : pesticides et produits ménagers : sources et aspects toxicologiques, Bijdrage in Le médecin généraliste et les risques pour la santé en relation avec l'environnement, Université de Liège, Faculté de Médecine. 10. Dewaele P., L'ennemi dans la maison, Jl Médecin, 1103 : 2,. 1998. 11. Bessot J.C., Koperschmitt-Kubler M.C. et al., Isocyanate asthma in car painters : a study of 27 cases, Cah Med du travail XXXI, 1 : 35, 1994. 12. Yveliang L. fon Guo, Bour J.W. et al., Prevalence of dermatoses and skin sensitisation associated with 13. use of pesticides in fruit farmers of southern Taiwan, Occup Environ Med, 53 : 427-431, 1996. Auteur(s) van de fiche BOULAND Catherine Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 5 / 5