Bij deze uitgave De mens is een moreel wezen. Hij onderscheidt zich van het dier doordat hij verantwoordelijk kan worden gesteld voor zijn daden, doordat hij kan kiezen tussen goed en kwaad. In die keuze ontplooit zich het mens-zijn. De individuele strijd om het mens-zijn is in wezen de strijd tussen goed en kwaad in de mens. Het is niet verwonderlijk dat de thematiek van het kwaad het gehele oeuvre van Rudolf Steiner doortrekt. De tijd waarin we leven is niet te doorgronden zonder een gedegen kennis van de werkzaamheid van het kwaad, zowel in het openbaar als in het verborgene. De bundel De strijd om het mens-zijn. Aspecten van het kwaad bevat een selectie van enkele voordrachten over dit thema. Wat zij laten zien is dat er geen eenvoudig onderscheid bestaat tussen goede en kwade machten. Het kwade is het oorspronkelijk goede op de verkeerde plaats en de verkeerde tijd. De bundel wordt geopend met Steiners unieke sprookje van goed en kwaad, dat op poëtische wijze oorsprong en essentie van het kwaad verwoordt. Na twee algemene voordrachten over de plaats van het kwaad in deze tijd volgen vier voordrachten die het belangrijkste antroposofische gezichtspunt omtrent goed en kwaad uiteenzetten: het karakter en de werking van Lucifer en Ahriman. De laatste drie voordrachten handelen over de concrete werking van het kwaad, in het verleden, het heden en de toekomst. Veel van deze voordrachten blijken een onverwachte actualiteit te hebben. Zo onderkende Steiner al in 1919 de allesoverheersende rol van het economische leven en de financiële wereld. Of in de woorden uit zijn voordracht van 27 oktober 1919: begin twintigste eeuw was het tijdperk van de economische mens in feite al voorbij, wij leven nu in de tijd waarin de bankier de werkelijke machthebber is. Ook plaatste hij de toenemende mechanisering van het denken en de technisering van de cultuur in een wereld omspannend perspectief, met gevolgen die ver tot in de toekomst reiken. 5
En wanneer Steiner spreekt over de vernietiging van de tempeliers in de veertiende eeuw, kunnen we beseffen dat dit het begin markeert van een tijdperk van massale marteling van tegenstanders, dat nog lang niet is afgelopen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarvan de gevolgen tot op de dag van vandaag te merken zijn, riep Steiner zijn toehoorders op achter de sluier van de dagelijkse werkelijkheid te kijken en te zien welke geestelijke machten het wereldgebeuren maar ook de eigen dagelijkse handelingen impulseren. Die oproep blijft in deze tijd onverminderd van kracht. Het nawoord van Mathijs van Alstein is een diepgaande studie naar de rol van het kwaad in de twintigste eeuw. Centraal daarin staat de ontwikkeling van de zogeheten bewustzijnsziel van de mens en de opgave van de verschillende volkeren daarbij. De redactie 6
Inhoud Tekenen van de tijd Eerste voordracht Dornach 25 oktober 1918 15 Naar een symptomatologie van de geschiedenis. Ontwikkeling van de bewustzijnsziel moet uitmonden in toewending naar de geestelijke wereld. Russische revolutie: ideeënloosheid van de middenklasse schept het vacuüm waarin de radicale elementen binnenschieten. Proletarisch en burgerlijk realiteitsbesef. Voorgeschiedenis: kiemkrachtige sociale ideeën uit de jaren 1840 tot 1870 worden niet in de werkelijkheid verankerd. Nieuwe impuls moet zijn: verhoging van de interesse in de andere mens. Bewust invlechten van geboorte en dood in het sociale leven. Het kwaad ontwikkelt zich innerlijk in de mens in dit tijdvak; in het volgende tijdvak zal het in de buitenwereld ervaren worden. Tweede voordracht Dornach 26 oktober 1918 37 De dood en het kwaad als mysteries van deze tijd. De krachten van de dood planten het vermogen van de bewustzijnsziel in de mens. De krachten van het kwaad werken secundair in de kwade neigingen van ieder mens. Hun eigenlijke zin is op te wekken tot spiritualiteit op de trede van de bewustzijnsziel. De interesse voor de andere mens moet steeds groter worden. Ze zal zich tot in de verre toekomst op vier gebieden ontwikkelen. Lucifer en Ahriman karakter en werking Voordracht in Dornach 1 januari 1922 59 De kloof tussen de innerlijke, morele wereld en de materiële wereld. Het zoeken naar uitdrukkingsvormen voor de innerlijke wereld. De polariteit luciferisch ahrimanisch. Het luciferische en ahrimanische in de mens naar lichaam, ziel en geest. Aanzetten tot een nieuwe gezondheids- en ziekteleer en een nieuwe psychologie. Lucifer en de kunst. Waken en sla- 7
pen. Denken en willen. Het meelevend leren kennen van de werkelijkheid. De luciferische middeleeuwen, de ahrimanische Nieuwe Tijd. Het overwinnen van de frase. Voordracht in Dornach 23 oktober 1921 74 Kennis van de vroege mensheid afkomstig van de luciferische engelen. Overgang naar menselijke kennis bij Plato. Puur menselijke kennis bij Aristoteles. Abstractie bij de Romeinen. Het theologisch-luciferisch worden van het christendom. Luciferische renaissance. De boosheid van Lucifer, de pijn van Ahriman. Het ware Christus-geschenk: een eigentijdse vorm van geestelijk inzicht en geestelijke ervaring. Het programmeren en mechaniseren van het leven. Ahrimanische kunsten als doel op zichzelf. Voordracht in Stuttgart 14 november 1920 90 De opkomst van de techniek heeft de hele levenssituatie van de mensen veranderd. Het voorbeeld van de wereldoorlog. De overgang van het luciferische naar het ahrimanische tijdperk. Elementaire wezens, demonen in de creaties van de techniek. De onmacht van de huidige kennis ten opzichte van de mens en de samenleving. Toename van de psychische nood opent de ogen voor de komende Christus-gebeurtenis. Het lot van de mens moet weer door de mens worden bepaald. Voordracht in Zürich 27 oktober 1919 111 Oude heidense wijsheid afkomstig van een voorchristelijke incarnatie van Lucifer. Met behulp van de luciferische wijsheid konden de mensen aanvankelijk de Christus-impuls begrijpen. In de toekomst zal een incarnatie van Ahriman plaatsvinden. Wij moeten de middelen leren kennen waarmee Ahriman zijn incarnatie voorbereidt. Een middel is: het verabsoluteren van de huidige wetenschap. Een ander middel: het aanwakkeren van disharmonieën tussen mensengroepen, op basis van meningen of van oude gemeenschapsbanden. Heer sers typen in de loop van de tijd: de ingewijde, de priester, de economische mens, de bankier. Een derde middel: religieuze hoogmoed. Het evangelie zonder geesteswetenschappelijke verdieping kan alleen tot een visioen van Christus leiden, niet tot de werkelijkheid van Christus. Nodig is vandaag de dag: alzijdigheid en de moed tot alzijdigheid. 8
Duisternis en verblinding de concrete werking van het kwaad Eerste voordracht Dornach 24 september 1916 135 Bedoelingen van Lucifer en Ahriman met de Grieks-Romaanse cultuur werden doorkruist. De opdracht van het huidige, vijfde na-atlantische tijdperk: ontwikkelen van de zintuiglijke ervaring. Goethe: oerfenomeen en vrije imaginatie. Aanvallen van Lucifer en Ahriman op de huidige tijd zijn lang tevoren ingezet. In het oosten: Dzjengis Khan en de veroveringstochten van de Mongolen. In het westen: Mexicaanse zwart-magische mysteriën. Hun bestrijding door Vitzliputzli in het begin van onze jaartelling. Nawerking van deze mysteriën in de Nieuwe Tijd. Marco Polo. Columbus. Levensproblemen van de Nieuwe Tijd: het probleem van de menselijke behoeften (driftenvraagstuk) en de herkomst van de mens (geboortevraagstuk), het probleem van de dood en het probleem van het kwaad. Ahrimanische dan wel luciferische kleuring van deze vraagstukken in respectievelijk het Westen en het Oosten. Tweede voordracht Dornach 25 september 1916 159 Cultuurimpulsen bij Goethe. Ontstaan en werkzaamheid van de orde van de tempeliers. De goudzucht van Filips de Schone. De geestelijke weg van de tempeliers en hun aanvechtingen. Het proces tegen de orde. Foltering en dood van de tempeliers. Vanuit hun ervaringen stralen impulsen door in latere tijden. Goethes Sprookje en Faust. Goethe-biografieën. Herman Grimm. Julius Mosen. Anastasius Grün. De technische cultuur en de toekomst van de aarde Voordracht in Dornach 13 mei 1921 187 De uittreding van de maan uit de aarde in het verre verleden. De oude helderziendheid en het schimmige intellect van deze tijd. In de toekomst zal de maan zich weer in de aarde voegen. Geestelijke wezens van andere planeten naderen de mensheid als voorposten van die toekomst. Hun inspiraties kunnen alleen met een levend denken worden opgenomen. Alles wat mensen innerlijk ontwikkelen, wordt wezenlijk na de herintreding van de maan. Uit onze mechanische gedachten zullen mineraal-plantaardige wezens ontstaan die de aarde met spinnenwebachtige structuren omspan- 9
nen. Levend denken vergt kunstzinnig ervaren. Goethe en zijn metamorfoseleer. Nietzsche en de lelijkste mens in het dal des doods. Nawoord en aantekeningen Nawoord (Mathijs van Alstein) 205 Aantekeningen bij De strijd om het mens-zijn 245 Aantekeningen bij het nawoord 270 Aanvullende literatuur 273 Levensoverzicht 276 Rudolf Steiner / Werken en voordrachten 279 10
Het sprookje van goed en kwaad Er leefde eens een man, die dacht diep over dingen na die zich in onze wereld voordoen. Hij pijnigde het allermeest zijn hersens, als hij de oorsprong van het boze wilde weten. Daarop kon hij zichzelf geen antwoord geven. De wereld is van God, zo zei hij bij zichzelf, en God kan slechts het goede in zich dragen. Hoe komen slechte mensen uit het goede? En steeds weer zocht hij tevergeefs; het antwoord bleef voor hem verborgen. Nu wilde het, dat deze denker eens onderweg een boom zag die in gesprek was met een bijl. Die bijl zei tot de boom: Wat jij onmogelijk kunt, dat kan ik wel; ik kan jou vellen, jij mij niet. Toen gaf de boom de ijdele bijl ten antwoord: Een jaar geleden nam een man het hout waarvan jouw steel gemaakt is, door middel van een andere bijl mij uit het lijf. En toen de man die woorden had gehoord, kwam een gedachte in hem op, die hij niet duidelijk in woorden uit kon drukken, maar die ten volle antwoord op de vraag gaf, hoe toch het boze uit het goede voort kan komen. Uit Mysteriedrama s i, De beproeving van de ziel, negende tafereel