Haus am Checkpoint Charlie - de Muur - Topographie des Terrors - Martin-Gropius-Ba - Sony Complex - Marlene-Dietrich-Platz - Monument ter herinnering aan de vermoord joden van Europa - Amerikaanse ambassade - Bundeskanzleramt - Rijksdag Brandenburger Tor - DG Bank - Weidendammer Brücke - Bertolt Brecht Luftschutzbunker - Gedenksteen voor Marinus van der Lubbe - Friedrichstadtpalast Tacheles - Postfuhramt - Heckmannhöfe - Neue Synagoge - Kunsthof - Beeldengroep Sophienkirche - St. Hedwigskrankenhaus - Sopien-Gips-Höfe - Hackesche Höfe Bahnhof Hackescher Markt - Mariekenkirche - Neptunusfontein - Fernsehturm - Rote Rathaus - Trümmerfrau - Nicolaikirche - Nederlandse ambassade - Marx-Engels Foru - Palast der Republik - Berliner Dom - Museumsinsel - Pergamon - Lustgarten - Berlin Schloß - Staatratsgebäude - Deutsches Historisches Museum - Neue Wache - Humbo Universiteit - Ruiterstandbeeld van Frederik de Grote - Opera - Koninklijke Bibliotheek Ondergronds bibliotheekje - Sankt Hedwigs Kathedrale - Schauspielhaus Konzerthaus - Französischer Dom - Deutscher Dom - Galaries Lafayette - Quartier 20 - Quartier 205 - Philip-Johnson-Haus - Houseball - Haus am Checkpoint Charlie - d Muur - Topographie des Terrors - Martin-Gropius-Bau - Sony Complex - Marlen Dietrich-Platz - Monument ter herinnering aan de vermoorde joden van Europa Amerikaanse ambassade - Bundeskanzleramt - Rijksdag - Brandenburger Tor - D Bank - Weidendammer Brüke - Bertolt Brecht - Luftschutzbunker - Gedenksteen vo Marinus van der Lubbe - Friedrichstadtpalast - Tacheles - Postfuhramt - Heckmannhö - Neue Synagoge - Kunsthof - Beeldengroep - Sophienkirche - St. Hedwigskrankenhau - Sopien-Gips-Höfe - Hackesche Höfe - Bahnhof Hackescher Markt - Mariekenkirche Dwars door Mitte bij deze wandelgids hoort een losse bijlage: de tijdwijzer B E R L I J N een stadswandeling
Checkpoint Charlie [1] aan de Friedrichstaße Berlijn, Dwars door Mitte. Op de hoek van de Friedrichstraße tussen de Kochstraße en de Zimmerstraße, niet te missen door de grote portretten van een Amerikaanse en een Russische militair die boven de straat uitsteken, bevindt zich het Haus am Checkpoint Charlie [1]. Dit museum biedt historische informatie over de Muur en de bouw ervan, maar het meest interessant zijn 1234 toch wel de attributen die de Oost-Berlijners gebruikten voor hun vlucht naar het Westen. Vind bijvoorbeeld 'ns uit waar je een volwassene verstopt in een Mini. Sinds 13 augustus 2002 staat hier midden op de weg een replica van de originele grenspost. De jutezakken zijn, met het oog op vandalisme, dit keer niet gevuld met zand, maar met beton. Wandel vanaf Haus am Checkpoint Charlie zo dat de Amerikaanse militair, Harper, je nakijkt. Bij Café Adler slaan we linksaf de Zimmerstraße in. Op de straat zie je de markering waar de Muur gelopen heeft: klinkers en keien in het asfalt. De Zimmerstraße wordt verderop de Niederkirchnerstraße. Dit is één van de drie plekken in Berlijn waar nog een stuk van de Muur [2] is blijven staan. Zoals te zien is: de muurspecht heeft hier behoorlijk huisgehouden. Een in 2001 geplaatst hek moet erger voorkomen. Links van de Muur is een permanente tentoonstelling in voornamelijk zwart-wit foto's die de geschiedenis en dus de gruwelen van de SS, SD en de Gestapo in beeld brengt. Het heet hier Topographie des Terrors [3]. Hier stonden in de oorlog Berlijn, een stadswandeling 2
Topographie des Terrors [3] met het Gropiusbau [4] op de achtergrond de Nazi-hoofdkwartieren. Links ligt het Martin-Gropius-Bau [4], een tentoonstellingsruimte genoemd naar zijn architect. Mocht de naam Gropius u bekend voorkomen, dat kan. Zijn achterneef, Walter Gropius, was de stichter van het fameuze Bauhaus. De gekleurde en vergulde mozaïeken en reliëfs, die rondom het 307 1391 gebouw zijn aangebracht, beelden de meester-leerling situatie uit in verschillende ambachten. De meeste versieringen zijn gerestaureerd nadat ze waren beschadigd in de Tweede Wereldoorlog. O ja, als er verderop in deze wandeling wordt gesproken over de oorlog, wordt daar, tenzij anders vermeld, altijd de Tweede Wereldoorlog mee bedoeld. Maar om de geschiedenis niet helemaal uit te wissen, zijn de twee figuren die de voordeur flankeren in hun gehavende staat gelaten. Zoals te zien is, liep de Muur pal langs de voordeur, de achterdeur heeft dus 30 jaar als voordeur gediend. We gaan aan het eind van de Niederkirchnerstraße rechtsaf de Stresemannstraße in, een straat die vroeger doodliep tegen de Muur. We komen nu op een kruising waar het rechts de Leipziger Platz heet, en links de Potsdamerplatz, het nieuwe kunsthart van Berlijn. Alles wat hier staat is van na 1990. Op drie dingen na. Het eerste is de oude klok, hier midden op het plein, een relict uit de tijd dat hier in de jaren twintig nog de tram reed. Wij gaan linksaf de Potsdamer Straße in. Rechts zien we het Sony Complex [5]. Architect Helmut Jahn heeft zich laten inspireren door de in Japan gelegen berg Fuji, zo lieten wij 3... dwars door Mitte
Moderne hoogbouw op de Potsdamerplatz [5] ons informeren. De glazen koepel staat eigenwijs een tikje scheef en zou gezien kunnen worden als een knipoog naar de meer serieuze Rijksdagkoepel. Het tweede object dat behouden is gebleven, zijn de twee zalen van het oude hotel Esplanade. De zalen staan hier nu binnenstebuiten gekeerd achter glas. Bij de Eichhornstraße gaan we links, langs het beeld van Keith Haring. Deze straat 1539 komt uit op de Marlene-Dietrich-Platz [6]. Een plek die 's avonds gezien moet worden. Het water van het nabijgelegen Landwehrkanal integreert hier mooi met de architectuur van de 21 e eeuw, waar de architect Renzo Piano de regie over had. Nu links de Alte Potsdamer Straße in. Verrassend en erg knap is hier dat het grootse nieuwe zo harmonieus overgaat in het haast dorpse karakter van deze straat. Rechts staat het derde object dat behouden is gebleven: Haus Huth. Het heeft nog die kenmerkende, maar wat versleten zandstenen beeldjes bij de ingang. De Alte Potsdamer Straße voert weer naar de Potsdamerplatz. We gaan linksaf de Ebertstraße in, richting Brandenburger Tor. En dat is het aardige van Berlijn: zo zit je midden in de drukte, en zo wandel je over een flaneerlaan langs het groene Tiergarten. Tiergarten was vroeger het bos waar de vorsten van Pruisen, van Duitsland jaagden. Nu is het een 200 hectare groot stadspark. Aan de rechterzijde van de Ebertstraße zien we het veelbesproken Monument ter herinnering aan de vermoorde Berlijn, een stadswandeling 4
het Rijksdaggebouw [10] met de gebruikelijke rij toeristen ervoor joden van Europa [7], naar een ontwerp van de archtitect Peter Eisenman. Daar naast wordt de Ambassade van de Verenigde Staten van Amerika [8] gebouwd. Voor de oorlog stond hun ambassade ook op deze historische plek. De Ebertstraße komt uit op de Platz des 18. März. Dat is het plein voor de Brandenburger Tor. Hier vervolgen we rechtdoor de Ebertstraße. Links zien we aan het hekwerk de 16 witte 1614-1640 kruizen [11] hangen: ter nagedachtenis aan hen die hun vlucht over de Spree met de dood hebben moeten bekopen. Honderd meter verder: Het Rijksdaggebouw [10]. Nu kun je van veel gebouwen in Berlijn zeggen dat ze beschadigd zijn in de oorlog, maar voor de Rijksdag geldt dat in het bijzonder. Het gebouw was door de bombardementen in de Tweede Wereldoorlog onder andere zijn stenen koepel kwijt geraakt. En in 1933 was een groot deel van het gebouw uitgebrand. De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe is destijds door de Nazi's aangewezen als brandstichter, en onthoofd. De Engelse architect Norman Foster heeft het parlementsgebouw gerestaureerd en de koepel weer teruggebracht, dit keer van glas om de openheid van de regering en van de democratie tot uitdrukking te brengen. Binnen valt de omstreden blootgelegde oorlogsgraffiti op. Maar het bewandelen van de spiraal in de koepel zelf, blijft letterlijk het hoogtepunt. De tekst aan de buitenkant, uit 1915, Dem Deutschen Volke, krijgt binnen een correcter en eigentijds antwoord van een 'levend' kunstwerk uit 2001: Der Deutsche Bevölkerung. 5... dwars door Mitte
Brandenburger Tor [12] vanuit de Pariser Platz gezien Sinds op 20 juni 1991 besloten werd dat Berlijn weer de hoofdstad van Duitsland zou worden, probeert elk overheidsgebouw en elke ambassade zich een prominent plekje te verwerven in Mitte. En wat is er prominenter dan naast de Rijksdag? Achter dit gebouw kronkelt de rivier de Spree zich in twee bochten, als een Omega. Over deze bochten heen is het nieuwe Bundeskanzleramt [9] gebouwd. Het verbindt de twee 1685 oevers, inderdaad: erg symbolisch, een band tussen Oost en West. Het is een langgerekt complex van gebouwen en bruggen, dat toch sierlijk oogt vanwege de enorme hoeveelheden lucht tussen het gesteente. Terug door de Ebertstraße tot de Brandenburger Tor [12]. Deze poort is gebouwd in 1789 onder de naam 'Friedenstor', poort van de vrede dus. Beetje een wrange naam, want koning Frederik de Grote, type alleenheerser, had die vrede bereikt door oorlogen te voeren. Het was trouwens zijn opvolger, de meer verlichte koning Willem Frederik II, die opdracht gaf tot de bouw van de poort. In 1806 waren de Pruisen alweer in oorlog met de Fransen, ze waren aan de verliezende hand toen Napoleon zegevierend onder de poort doorreed. Als souvenir aan deze overwinning nam deze kleine veldheer het beeldhouwwerk dat op de top staat mee naar Parijs: de fameuze Quadriga, de strijdwagen met een vierspan paarden ervoor dat gemend wordt door Victoria. In 1814 waren de Pruisen op hun beurt weer zegevierend in Parijs en het vierspan legde de route weer in omgekeerde richting af. In Berlijn, een stadswandeling 6
het Bundeskanzlerambt [9] Berlijn werden er nieuw versierselen, symbolen aan toegevoegd: een staf, een ijzeren kruis en een adelaar. In de oorlog is de beeldengroep onherstelbaar beschadigd geraakt. Met de bewaarde mallen werd er een nieuw afgietsel gemaakt en aan de Oost-Duitsers gegeven. Die verwijderden gelijk de in hun ogen die verfoeilijke en abjecte toevoegingen, niet politiek correct zullen we maar zeggen. O ja, en wat men ook beweert, 1688 1709 de Quadriga heeft altijd oostwaarts gedraafd. We lopen onder de poort door, komen uit op de Pariser Platz die weer verder gaat in de bekende Unter den Linden. Een van dé flaneerboulevards van Europa: wandelen tussen de lindes, terwijl links en rechts drie banen verkeer rijden. Als dat niet 'het-stad-van-de-wereld-gevoel' oplevert? Rechts na de Brandenburger Tor is een plantsoentje met een fontein. Daarachter staat de tamelijk non-descripte DG Bank [13]. Maar, ga 'ns naar binnen. Het interieur is een van de hoogtepunten van het werk van de architect Frank O. Gehry. Hij heeft zich laten inspireren door de organische vormen van een vis. We gaan verderop linksaf de Friedrichstraße in en gaan onder het spoor door. We steken de Spree over via de Weidendammer Brücke [14], één van de weinige bouwwerken waarvan na de beschrijving niet de zin volgt: 'is in de oorlog zwaar beschadigd en/of verwoest'. De prachtige gietijzeren adelaars uit 1895 zijn nog allen behouden gebleven. Links over de brug aan het Bertolt-Brecht-Platz (kijk toch 'ns hoe mooi die 'z' op de straatnaamborden wordt geschreven) staat het Berliner 7... dwars door Mitte
Tacheles [19] aan de Oranienburger straße Ensemble, hier werden de toneelstukken van Brecht opgevoerd. In het parkje voor het theater staat het beeld van Bertolt Brecht [15]. Omringd door enkele gedichten van zijn hand. We lopen nu het straatje Am Zirkus in, linksaf de Reinhardtstraße, en dan gelijk rechts de Albrechtstraße in. Op deze hoek staat een Luftschuztbunker [16], gebouwd in 1943. 1713-1714 Daar kon de bevolking schuilen tijdens bombardementen. Het is wel een plompe doos, maar door z'n toegevoegde versieringen was het de bedoeling dat hij niet zo op zou vallen. Na de bocht wordt de Albrechtstraße de Schumannstraße, daar staat het Deutsches Theater. Nu is dit misschien wel een interessante schouwburg, maar de steen links van de ingang daar is het hier om te doen. Deze gedenksteen voor Marinus van der Lubbe [17], is hier in 2000 door twee Nederlandse kunstenaars geplaatst. Er staat een fragment van een gedicht van deze jonge antifascist ingebeiteld. We lopen terug via de Reinhardtstraße naar de Friedrichstraße. Daar staan we tegenover het Friedrichstadtpalast [18]. Of: hoe een in wezen saaie schouwburg opgevrolijkt kan worden door vele versieringen in allerlei vormpjes en kleuren. We gaan rechtsaf de Oranienburgerstraße in. Om de hoek rechts staat het haveloze Tacheles, imposant door z'n verschillende schakeringen van verval. Tacheles [19] - dat is Jiddisch voor 'de harde waarheid' - staat nu onder monumentenzorg. De gebouwen zijn al geruime tijd gekraakt. Berlijn, een stadswandeling 8
Neue Synagoge [22] met z n goudversierde koepel Er is onder andere een café en een galerie in gevestigd, met vaak exposities van sculpturen die industrial te noemen zijn. Uiteraard klinkt er in de galerie techno, zeg je Berlijn, dan klinkt er techno. De Oranienburgerstraße is een straat die veel charme heeft vanwege de vele terrasjes en restaurantjes. Zelfs het prijspeil is hier relatief aangenaam te noemen. Op de hoek van 1740-1786 de Oranienburgerstraße en de Tucholskystraße, links, staat het Postfuhramt [20] uit 1881. Het gebouw kon meer dan duizend posterijpaarden herbergen, niet alleen op de binnenplaats maar ook op de eerste verdieping: de paarden gingen met de lift. Aan de gevel hangen 22 gebeeldhouwde kopstukken uit de wetenschap en de maatschappij. Na de kruising met de Tucholskystraße, is links de ingang van de Heckmannhöfe [21], een typisch voorbeeld van hoe vroeger, zo rond 1850, in Mitte woonhuizen, winkels, eethuisjes en werkplaatsen harmonisch samengingen in aan elkaar geschakelde hofjes. Iets verder staat de prachtig gerestaureerde Neue Synagoge [22] met z'n goudversierde koepel. Oorspronkelijk stamt hij uit 1866 toen er een grote joodse gemeenschap huisde in Berlijn, voor een groot gedeelte in deze buurt. De kerk bood zitplaats aan 3200 mensen. De synagoge werd in 1943 zwaar beschadigd door bombardementen en in de jaren negentig werd hij weer gerestaureerd. Weer een hofje, het Kunsthof [23] dit keer, bevindt zich iets daarna links, met de onvermijdelijke galerie. Dit gedeelte van de Oranienburgerstraße, langs het 9... dwars door Mitte
de Sophien-Gips-Höfe [27] Monbijoupark, is 's avonds een tippelzone, kleinschalig, geheel passend in de cultuur van deze straat. Wij houden links bij de Y-splitsing en gaan dan linksaf, de Große Hamburger Straße in. Na 50 meter rechts staat er een kleine beeldengroep [24] onder het geboomte. Het herinnert aan de 55.000 joden die zijn weggevoerd via dit stadsdeel naar 1806 1810 Auschwitz en Theresienstadt in 1942. Op deze plek was de oudste joodse begraafplaats van de stad. In 1943 is die op last van de Gestapo verwoest. Een belangrijk persoon in de joodse gemeenschap was Moses Mendelssohn, zijn grafsteen vind je nog op de Grünanlage achter de beeldengroep. Zijn reliëf zie je gebeeldhouwd in de muur van de Knabenschule, rechts. Links in de huizenrij mist er een huis. Op de blinde muren van de buren staan de namen geschreven van de mensen die er hebben gewoond of hadden kunnen wonen. Het is een kunstwerk van Poltanski, 'het ontbrekende huis'. Rechts passeren we een huis waarin nog vele kogelgaten zitten, daarna is aan het eind van een lange entree de Sophienkirche [25] te zien. De toren van deze kerk is de enige kerktoren van Berlijn die ongeschonden de oorlog overleefd heeft. Het kerkje heeft een mooi ingehouden interieur. Aan de linkerzijde staat het Sankt Hedwigskrankenhaus [26], het eerste katholieke ziekenhuis van Berlijn, halverwege de 19 e eeuw gebouwd. We gaan rechtsaf de Sophienstraße in. Rechts ligt het begraafplaatsje dat nog bij de kerk hoort. Bij nummer 20/21 Berlijn, een stadswandeling 10
de hippe Hackesche Höfe [28] bevindt zich de ingang van de Sophien-Gips-Höfe [27], een soort onderdoorgang. 's Avonds opmerkelijk verlicht met rode en blauwe TL buizen. In dit hofje weer de gebruikelijke, prettige combinatie van galerie en horeca. We verlaten het hofje weer via dezelfde ingang. En gaan linksaf de Sophienstraße in. We passeren nog twee hofjes: het Sophienhof en de Sophiensaele. Waarvan de laatste laat zien hoe mooi een achterzijde zijn kan. 1918-1919 Bijna aan het eind van de Sophienstraße rechts, is de ingang tot de Hackesche Höfe, een complex van acht hofjes. De Hackesche Höfe [28] zijn de bekendste hofjes van Berlijn. Ze zijn pas na 'de Wende' van 1989 weer in hun oude luister hersteld. In de DDR-tijd werden ze aan hun lot overgelaten en dat betekende ernstig verval. Goed beschouwd zijn de hofjes eigenlijk sober gerestaureerd en zijn het enkel de winkels en hun exentrieke klandizie die het geheel een dure uitstraling geven. Wij komen binnen via hofje zes. Hofje één is het mooist om naar te kijken, omhoog welteverstaan: de kleuren en de vormen van het Jugendstilmozaïek, uit het begin van de 20 e eeuw. Bij hofje nummer één komen we uit op de Hackescher Markt. Vanaf de Hackescher Markt lopen we naar het gelijknamige Bahnhof [29], via de linker ingang of onderdoorgang naar binnen en naar de perrons. Ook dit is gerestaureerd, let 'ns op het mozaïek van de twee kleuren steentjes aan de binnen- en buitenzijde. Het station verlaten we via de uitgang Spandauerstraße, daarna heet de straat An der 11... dwars door Mitte
1. Haus am Checkpoint Charlie 2. de Muur 3. Topographie des Terrors 4. Martin-Gropius-Bau 5. Sony Complex 6. Marlene-Dietrich-Platz 7. Monument ter herinnering aan de vermoorde joden van Europa 8. Amerikaanse ambassade 17. Gedenksteen voor Marinus van der Lubbe 18. Friedrichstadtpalast 19. Tacheles 20. Postfuhramt 21. Heckmannhöfe 22. Neue Synagoge 23. Kunsthof 24. Beeldengroep 25. Sophienkirche 9. Bundeskanzleramt 10. Rijksdag 11. 16 witte kruisen 12. Brandenburger Tor 13. DG Bank 14. Weidendammer Brücke 15. Bertolt Brecht 16. Luftschutzbunker 26. St. Hedwigskrankenhaus 27. Sopien-Gips-Höfe 28. Hackesche Höfe 29. Bahnhof Hackescher Markt 30. Marienkirche 31. Neptunusfontein 32. Fernsehturm
33. Rotes Rathaus 34. Trümmerfrau 35. Nicolaikirche 36. Nederlandse ambassade 37. Marx-Engels Forum 38. Palast der Republik 39. Berliner Dom 45. Deutsches Historisches Museum 46. Neue Wache 47. Humbolt Universiteit 48. Ruiterstandbeeld van Frederik de Grote 49. Opera 50. Koninklijke Bibliotheek 51. Ondergronds bibliotheekje 52. Sankt Hedwigs Kathedrale 53. Schauspielhaus of Konzerthaus 54. Französischer Dom 55. Deutscher Dom 40. Museumsinsel 41. Pergamon 42. Lustgarten 43. Berliner Schloß 44. Staatratsgebäude 56. Galaries Lafayette 57. Quartier 206 58. Quartier 205 59. Philip-Johnson-Haus 60. Houseball
Neptunusfontein [31] met Rotes Rathaus [33] op achtergrond Spandauerbrücke, we slaan linksaf de Rosenstraße in, de toren van de Marienkirche is dan al te zien. Steek de Karl-Liebknechtstraße over en we zijn bij de Marienkirche [30]. Deze katholieke kerk detoneert met zijn sierlijk bescheiden formaat in het huidige Berlijn. Bij de ingang zijn er de, steeds meer vervagende, fresco's te zien van de 'Dodendans', ze verbeelden hoe de pest hier vroeger 1924-1929 huisgehouden heeft. Aan de andere kant van het plein staat het Berliner Rathaus. Maar omdat het zo'n kenmerkende rode baksteenkleur heeft, wordt 't wel Rotes Rathaus genoemd. Op weg daar naar toe passeren we de Neptunusfontein [31]. Neptunus, de zeegod van de Romeinen. De vier blote vrouwen rondom hem stellen vier belangrijke Duitse rivieren voor: de Rijn, de Oder, de Weichsel en de Elbe. Links, of beter gezegd, linksboven staat de 365 meter hoge Fernsehturm [32]. Vanuit het draaiende restaurant in de 'bol' kan je in een uur de plattegrond van Berlijn en ver daarbuiten bekijken. Verdwalen in deze stad is haast onmogelijk met dit in 1969 gebouwde oriëntatiepunt. Rotes Rathaus [33]. In 1869 verving dit gebouw het vorige dat nog uit de middeleeuwen stamde. De gebeeldhouwde terracotta rand rondom illustreert de geschiedenis van de stad. Voor het Rathaus staat het beeld van de Trümmerfrau [34], ter herinnering aan de vrouwen van Berlijn die na de oorlog al het puin opruimden. Zoals de Poolse dichteres Wislawa Szymborska in een gedicht schreef: na de oorlog / moet iemand Berlijn, een stadswandeling 14
groen uitgeslagen koepels van de Berliner Dom [39] opruimen / min of meer netjes / wordt het tenslotte niet vanzelf. We steken de Spandauerstraße over en gaan de straat in die Am Nußbaum heet, da's aan de rechterzijde van het Rathaus. Achter deze niet echt bijzondere gevels ligt een klein stadswijkje dat het Nicolaiviertel heet. Dit wijkje was erg vervallen en is pas bij in 1987, bij het 750 jarig bestaan van Berlijn gerestaureerd. 1933 1936 De Nicolaikirche [35] is het oudste bouwwerk van Berlijn, uit 1230. Hij ziet er uit met z'n torens alsof er twee kerken tegen elkaar zijn geschoven en 't te krap werd voor nog een schip ertussen. Rondom de kerk en in de zijstraten van het kerkplein zijn nog wel aardige details te vinden op de huizen en de winkeltjes. Als contrast met dit opnieuw opgebouwde oude wijkje, is het wel aardig om even onder de indruk te komen van wat avant-garde architectuur van eigen bodem: de Nederlandse Ambassade [36], ontworpen door Rem Koolhaas. Om daar te komen, is het 't handigst om langs de Spree te wandelen. Op de hoek van de Klosterstraße en de Spree, bij de sluis, staat deze spraakmakende glaskubus. Een wonder van bouwkunst, zowel binnen als buiten. Maar voor een grapje is ook gezorgd. Als je met de rug naar de rivier staat, kun je dwars door het hart van dit kaartenhuis de Fernsehturm zien. Het Nicolaiviertel verlaten we weer via de Poststraße. We steken de Rathausstraße over om in het Marx-Engels Forum [37] te komen. Dit parkje is genoemd naar deze twee socialistische/communistische voormannen. Hun beelden staan 15... dwars door Mitte
Marx-Engels Forum [37] onverzettelijk in het midden. Ze vormen een beetje een anachronisme, maar op 1 mei liggen er nog altijd bloemen bij hun voeten. Volg het parkje tot de Karl-Liebknechtstraße en ga de Spree over via de Liebknechtbrücke. We staan nu aan het begin van Unter den Linden, in de 17 e eeuw aangelegd en verfraaid met duizend linde- en notenbomen door de Duitse vorsten van 1938 destijds. Zo liep de weg rechtstreeks van het - nu verdwenen - Berliner Schloß naar het huidige stadspark Tiergarten. Op deze vierkante kilometer is de grootste concentratie van bezienswaardige bouwwerken te zien van Mitte, compacter kan het haast niet. Links staat het Palast der Republik [38] en rechts staat de Berliner Dom. Het Palast werd in 1976 gebouwd als parlementsgebouw en als ontmoetingsruimte voor het volk. Na de Wende' bleek dat er nogal veel ongezond asbest als bouwmateriaal gebruikt was. Besloten werd om het gebouw te saneren, maar dat saneren komt inmiddels dicht bij slopen. De Berliner Dom [39]. Deze kerk ziet er eeuwenoud uit, maar is pas in 1905 afgebouwd. De stijl waarin hij gebouwd is wordt wel 'neobarok' genoemd. Het door de werking van het klimaat groen uitgeslagen koper geeft de Dom een sprookjesachtig Marten Toonder-effect. Het typische is verder dat de bouwstijl van de Dom echt katholiek is, maar dat de kerk bedoeld was voor de protestanten. Jammer dat het moderne Dom Aquarée er zonodig dicht tegenaan gebouwd moest worden. Berlijn, een stadswandeling 16
het befaamde Museumsinsel [40]. Achter de Berliner Dom ligt het befaamde Museumsinsel [40]. Befaamd want: waar vind je zoiets, vijf musea op één eiland? Altes Museum, Neues Museum, Pergamon Museum, Bode-Museum en de Alte National Galerie. En dat in zulke grootse classicistische behuizingen. Van de vijf musea is het Pergamon [41] het meest de moeite waard. Het museum is genoemd naar zijn mooiste bezit: het 1943-1945 complete altaar van de goden Zeus en Athene uit 180 v. Chr. In feite was er eerst het Pergamonaltaar, en daar heeft men het museum omheen gebouwd. Het museum bezichtigen kost zeker een uur of vier. Voor we het Museumsinsel verlaten via de met 8 beeldenduo's versierde Schloßbrücke, staan we voor een wat halfslachtig parkje dat met de naam Lustgarten [42] nogal royaal getooid is. Ooit was het de zeer gevarieerde tuin die behoorde bij de lege plek aan de andere kant van de weg, daar stond het Berliner Schloß [43]. Het paleis is gebombardeerd in de oorlog, en uiteindelijk in 1951 uit de weg geruimd: te veel beschadigingen, en bovendien het idee van monarchie moest in die tijd niet al te levend en aanwezig gehouden worden, vond men. Eén van de toegangspoorten van het verdwenen paleis is gebruikt als voordeur voor het Staatratsgebäude [44] aan de achterzijde van het Schloßplatz, vanaf hier net te zien. Dit voormalige DDR overheidsgebouw herbergt een bijzonder fotogeniek glasmozaïek dat in primaire kleuren onder andere de heroïek van de socialistische heilstaat toont. Dit glazen 17... dwars door Mitte
Neue Wache [46] aan Unter den Linden kunstwerk is gemaakt door Walter Womacka, en beslaat het hele trappenhuis. Een curiosum. We gaan nu westwaarts over de Schloßbrücke Unter den Linden op. Rechts op de hoek staat het Zeughaus. Voormalige opslagplaats van wapentuig, nu is het Deutsches Historisches Museum [45] er in gevestigd. Vergeet niet de mooie en zware beelden op de dakrand te bewonderen. 1945 1948- Weer terug aan de rechterzijde van de straat staan we tegenover het relatief kleine gebouw De Neue Wache [46]. Kijk, dat is het aardige van Mitte: alle gebouwen en plekken die er toe doen staan hier op een rij, dat noemen we pas opschieten. De Neue Wache is gebouwd als een kazerne voor de koninklijke wachters. De architect Schinkel heeft er iets klassieks, tijdloos van gemaakt. Ondanks dat het gebouwtje midden in het drukke centrum staat weet het toch te imponeren. Misschien ligt het aan de kastanjes links en rechts die het bouwwerk haast een dorpse omgeving meegeven. In het midden van de Neue Wache staat het beeld van Käthe Kollwitz: moeder met dode zoon. Sinds 1993 is dit gebouw, met dit beeld het officiële herdenkingsmonument van de Bondsrepubliek voor de slachtoffers van oorlog. Verder aan de rechterkant passeren we de Humboldt Universität. Maar wacht, dit is misschien niet de goede manier om dit plein en z'n omgeving te bekijken. Dan verliezen we ons in details, terwijl het hier om het geheel gaat. Frederik de Grote wou z'n stempel op de stad drukken, de stad verfraaien. Dat Berlijn, een stadswandeling 18
glasmozaïk in het Staatratsgebäude [44] lukte hem door de realisering van het zogeheten Forum Fredericianum. Forum, dat is Latijn, betekent oorspronkelijk 'marktplein'. Dus: alle gebouwen rondom dit plein zijn onderdeel van het Forum, te beginnen met de Humboldt Universiteit [47]. De Humboldt is gevestigd in een voormalig paleis van de broer van Frederik de Grote. De bedoeling was om van dit paleis 949 1953 uiteindelijk hét paleis te maken. Dat ging niet door wegens koninklijke familie-omstandigheden, het werd een universiteit. Als we Unter den Linden oversteken, passeren we het ruiterstandbeeld van Frederik de Grote [48]. Hij kijkt vorsend vanuit de middenberm over zijn Forum uit, oostwaarts! Nu staan we op de Bebelplatz. Links op de hoek staat de in 1743 gebouwde Opera [49]. Dit plein moest hét culturele en geestelijke centrum worden van de Pruisische monarchie, dus daarom werd deze opera gelijk maar de grootste van Europa. Het gebouw is een keer door brand verwoest, en het is een keer getroffen door bombardementen. Om daar wat preciezer over te zijn: in de maanden maart-april '45, werd Berlijn 40 etmalen lang blootgesteld aan bombardementen. Als we een blik werpen op de plattegrond van het centrum van Berlijn, valt dan ook op dat deze stad van zeer grote hoogte nog goed te herkennen moest zijn voor de bommenwerpers. Aan de andere zijde van het plein staat de Koninklijke Bibliotheek [50]. Het gebouw werd na oplevering al snel de bijnaam gegeven: de Kommode omdat het zo veel weg had van een barok- of rococo kastje. Nu herbergt het de boekencollectie 19... dwars door Mitte
de Bebelplatz met in het midden een ondergronds bibliotheekje [51] van de Humboldt Universiteit. Bij het oversteken van het plein van Opera naar Bibliotheek passeren we een herdenkingsmonument. Maar als je niet oplet loop je er letterlijk overheen. Midden op het plein onderbreekt een glasplaat het plaveisel en biedt een blik in een klein ondergronds bibliotheekje [51]: leeg. Dit kunstwerk van 1961 1963 Micha Ullmann herinnert aan de boekverbranding die hier in 1933 plaatsvond. Ongeveer 25.000 boeken werden toen vernietigd. Destijds waren boekverbrandingen maandelijkse geregisseerde gebeurtenissen. Veel van deze boeken waren afkomstig uit de Koninklijke Bibliotheek. De bijbehorende tekst van Heinrich Heine - uit 1820 - is een paar meter verderop te lezen. Linksachter op de Bebelplatz staat de met een groene koepel getooide Sankt Hedwigs Kathedrale [52]. De kerk staat hier sinds 1778. Deze kerk moest destijds gelden als een verzoeningsgebaar jegens de katholieken. De protestantse Frederik de Grote had in één van zijn oorlogen Silezië veroverd op Oostenrijk. Om de overwegend katholieke Sileziërs wat gunstig te stemmen mocht deze kerk gebouwd worden. Naast de Sankt Hedwigs Kathedrale loopt een klein straatje: de Hedwigskirchgaße, die gaan we in en slaan dan rechtsaf de Französischestraße in. Deze straat komt uit op de Gendarmenmarkt. In het midden van het plein staat het Schauspielhaus of Konzerthaus [53]. Gebouwd door de architect Schinkel in 1818. Hij heeft zich bijzonder laten Berlijn, een stadswandeling 20
de Gendarmenmarkt met Deutsche [55] en Französische Dom [54] inspireren door Griekse bouwstijlen. Aardig aan dit gebouw zijn de versieringen. De strijdwagen op de nok heeft een span roofdieren in plaats van de gebruikelijke paarden. En de trap wordt geflankeerd door een trompetspelende faun gezeten op een leeuw, naast de muze met harp op een leeuwin. De kerk naast de Französische Straße is de Französischer Dom [54]. Na 1685 vluchtten vele Franse 1971 Hugenoten vanwege godsdienstoorlogen in eigen land naar deze stad en deels werden ze uitgenodigd. De bevolking van Berlijn nam hierdoor enorm toe. Deze kerk heet ironisch genoeg Dom, alsof 't een katholiek bouwsel zou zijn, maar de naam verwijst naar het Franse woord Dôme, dat koepel betekent. Die is er later pas opgezet om het plein een fraaier en representatiever aanzien te geven. De toren kan beklommen worden. Aan de andere kant van het plein staat een haast identieke kerk. Dat is de Deutscher Dom [55]. Ook deze kerk heeft een met goud versierde koepel. Als we precies willen zijn heeft hij eigenlijk twee koepels. Ook deze koepel is later aangebracht om dezelfde reden als die van de Französischer Dom. De Dom biedt ruimte aan de permanente expositie 'Fragen an die Deutsche Geschichte'. Hier is de kans groot dat je meeloopt met een schoolklas. Maar het blijft verbazen, de Duitse grenzen door de eeuwen heen: zo ben je Pools, zo ben je Duits, zo ben je Frans, zo ben je Duits, zo ben je Tsjechisch, zo ben je Duits, zo ben je Oostenrijks, zo ben je Duits, zo ben je Oost-Duits, zo 21... dwars door Mitte