Het ERAS-programma versneld herstel naar darmchirurgie

Inleiding U wordt binnenkort opgenomen voor een dikke darmoperatie. Bij deze operatie wordt het ERAS-programma toegepast. Het programma bestaat uit een twintigtal elementen van zorg, die er allemaal voor zorgen dat u na de operatie sneller herstelt. Naast uw algehele conditie vóór de operatie, bepaalt vooral de grootte van de operatie of het herstel voorspoedig verloopt. Meestal wordt de eerste twee dagen na de operatie duidelijk of dit zo is en of een vroeg ontslag mogelijk is. Verloopt inderdaad alles voorspoedig, dan mag u de vijfde of zesde dag naar huis. In deze brochure komen alle facetten van het ERASprogramma bij een dikke darmoperatie aan bod. ERAS is een afkorting van de Engelse woorden: Enhanced Recovery After Surgery. Vertaald in het Nederlands staat er: versneld herstel na operatie. Een ERAS-programma is een kwaliteitsprogramma rondom een operatie, waarin alle factoren die een positieve invloed hebben op herstel, zijn samengebracht. De laatste jaren is er veel onderzoek gedaan naar de factoren die van invloed zijn op het herstel na een operatie. Zo blijkt het herstel na de operatie versneld te kunnen worden door: een zo klein mogelijke insnijding door de chirurg: des te minder schade aan weefsel, des te sneller is het herstel; een optimale pijnbestrijding, waarbij niet alleen de pijn effectief wordt bestreden, maar waarbij ook de nadelige effecten van de pijnbestrijding (op de werking van de maag en darm) worden geminimaliseerd; 3

een zo kort mogelijke periode van bedrust, zodat verlies van spierkracht wordt beperkt; een zo kort mogelijke periode van voedselonthouding, zodat gewichtsverlies (en daarmee verlies van spiermassa en spierkracht) wordt tegengegaan. 4

Optimale zorg vóór de operatie - intensieve voorlichting Goede voorlichting vóór de operatie is belangrijk. U zult minder angstig zijn als u precies weet wat u te wachten staat. Bent u op de wachtlijst geplaatst voor de operatie, dan wordt u doorgestuurd naar de polikliniek Anesthesie voor een gesprek met de anesthesioloog. Deze medisch specialist beoordeelt het risico van de narcose (anesthesie). U kunt tijdens deze afspraak vragen stellen over de anesthesie en de pijnbestrijding na de operatie. Daarnaast vraagt de anesthesioloog, als het nodig is om meer informatie te hebben over uw hart- en longfunctie, aanvullend onderzoek aan zoals bloedprikken, een hartfilmpje of een bezoek (consult) bij de cardioloog of longarts. Hierna volgt een gesprek met de coloncare/stoma verpleegkundige, die de gang van zaken rondom de operatie toelicht. - bijvoeding Wanneer u in de periode vóór de operatie meer dan 5-10% bent afgevallen, wordt u doorverwezen naar een diëtist. Uit onderzoek is gebleken dat het zinvol is om een patiënt die in een minder goede voedingstoestand is, de dagen voor de operatie optimaal te laten eten. De diëtist overlegt met u op welke manier u de voeding zo optimaal mogelijk kunt gebruiken. Vaak is daarvoor speciale bijvoeding nodig. - instructies door de fysiotherapeut Na de operatie wordt zo snel mogelijk gestart met in beweging komen. Bewegen is niet alleen belangrijk om trombose te voor- 5

komen, maar ook om verlies van spierkracht tegen te gaan. Daarnaast is uit onderzoek gebleken, dat wanneer u rechtop zit, de ademhaling beter is. Luchtweginfecties komen daardoor minder voor en de zuurstofvoorziening naar de wond is beter. Dit is gunstig voor de genezing. Daarom krijgt u al op de polikliniek instructies van een fysiotherapeut voor ademhalingsoefeningen en mobilisatie. Optimale zorg de dag voor de operatie U wordt de dag voor de operatie opgenomen. De afdeling Opname & Patiëntenlogistiek geeft schriftelijk aan u door wanneer en op welke afdeling u wordt opgenomen. - darmvoorbereiding Het reinigen van de darm voor een operatie heeft veel nadelen. Het is niet alleen heel onprettig voor u als patiënt, maar geeft ook grote kans op uitdroging en een slechtere conditie voor de operatie. Dit laatste is ongunstig voor het herstel na de operatie. Een totale darmspoeling wordt daarom voor een dikke darmoperatie (waarbij het ERAS-programma wordt gevolgd) bijna niet meer toegepast. Wanneer u aan het eerste stuk van de dikke darm (rechterzijde) geopereerd wordt, hoeft de darm niet gereinigd te worden. De ontlasting is in het eerste stuk van de darm nog heel dun en kan door de chirurg gemakkelijk verwijderd worden. Wordt u aan het laatste stuk van de dikke darm (linkerzijde) geopereerd, dan zult u de dag voor de operatie én de ochtend van de operatie een klysma krijgen om het laatste stukje van de darm te reinigen. De chirurg bepaalt of dit nodig is. 6

- voeding U mag de dag voor de operatie eten en drinken zoals u gewend bent. Tijdens uw afspraak op het anesthesiespreekuur krijgt u richtlijnen over het onderwerp eten en drinken voor de operatie. Het is belangrijk dat u zich aan deze richtlijnen houdt omdat anders de kans bestaat dat de operatie niet door kan gaan. Op de avond en de ochtend voor de operatie krijgt u in het ziekenhuis drinkvoeding: PreOp. PreOp is een helder drankje met citroensmaak dat voornamelijk bestaat uit suikers. Uit onderzoek is gebleken, dat het drinken van PreOp voor de operatie, een positief effect heeft op het herstel na de operatie. Het is vooral belangrijk dat u deze pakjes de ochtend van de operatie neemt. Wordt u al vroeg geopereerd, dan is het belangrijk de pakjes al vroeg te drinken. U mag vanaf twee uur voor de operatie niets meer drinken, dus ook geen PreOp. Bent u diabetespatiënt, dan krijgt u geen PreOp drank, omdat dit voor u teveel koolhydraten bevat. 7

Optimale zorg de dag van en na de operatie - pijnbestrijding Voorafgaand aan de operatie plaatst de anesthesioloog tussen de wervels een heel dun slangetje (epidurale katheter) waardoor de (pijn)medicatie kan worden toegediend. Bijwerkingen van morfine, zoals sufheid en het stilvallen van de darmwerking, komen daarom veel minder voor. Vooral het niet stilleggen van de darmen is belangrijk voor een snel herstel; daardoor kunt u meteen na de operatie weer eten en drinken. Twee dagen na de operatie wordt de epidurale katheter verwijderd. Naast de epidurale pijnbestrijding krijgt u ook viermaal per dag twee tabletten Paracetamol. Het is belangrijk deze pijnstillers in te nemen om pijn te voorkomen. Een goede pijnbestrijding is van groot belang voor een snel herstel. - anesthesie De epidurale katheter zorgt voor een plaatselijke verdoving. Daarnaast krijgt u algehele anesthesie. De algehele anesthesie is zo afgestemd dat u niets merkt van de operatie en binnen een halfuur na het beëindigen van de operatie weer bij bewustzijn bent. De anesthesie werkt niet lang na. De tijd die u op de uitslaapkamer (recovery) verblijft is daardoor vrij kort (enkele uren). Geef het aan als u pijn hebt. De verpleegkundige vraagt u regelmatig hoe het met de pijn gaat en gebruikt daarvoor een pijnmeter waarop u uw pijnscore (tussen 0 en 10) kunt aangeven. 8

- sondes, katheters en drains Sondes, drains en katheters worden zo beperkt mogelijk gebruikt. Er wordt in principe geen maagslang (= sonde) ingebracht. Op de operatieafdeling wordt kort voor de operatie een infuus ingebracht in de arm. Een infuus is een dunne slangetje voor het toedienen van vocht en medicijnen. Het infuus wordt verwijderd zodra u geen extra vocht of medicijnen meer nodig hebt. Tijdens de operatie wordt wel een slangetje in de blaas (= blaaskatheter) ingebracht, omdat door de epidurale verdoving de functie van de blaas tijdelijk verstoord kan raken. De blaaskatheter wordt de tweede dag na de operatie verwijderd, tegelijk met de epidurale katheter. Mocht bij u tijdens de operatie toch een drain zijn aangebracht voor het afvoeren van wondvocht, dan bepaalt de behandelend arts wanneer deze verwijderd kan worden. - misselijkheid Het ERAS-programma bevat een aantal elementen die erop gericht zijn misselijkheid na de operatie te voorkomen. Zo wordt op het einde van de operatie uit voorzorg (preventief) een middel tegen misselijkheid gegeven. Toch kan misselijkheid niet altijd voorkomen worden. Vooral de grootte van de operatie en de reactie van het lichaam op de verwonding bepalen of u misselijk wordt. - eten en drinken Bij terugkomst op de verpleegafdeling mag u, als u goed wakker bent, wat drinken. Begin met een glaasje 9

water of een kopje thee. Bent u niet misselijk, probeer dan minstens een halve liter te drinken op deze dag. Voelt u zich goed dan mag u ook een schaaltje vla of iets dergelijks proberen. De eerste dag na de operatie beginnen de darmen weer wat te werken: u merkt dit doordat u rommelingen in de buik heeft en u soms al weer windjes laat. U mag de eerste dag na de operatie vloeibaar eten, de dagen erna wordt het uitgebreid naar licht verteerbare gewone voeding. Aangezien wij uit ervaring weten dat u de eerste dagen na de operatie geen normale hoeveelheden kunt eten, krijgt u ook nog speciale energierijke drinkvoeding. Het is beter na de operatie en de periode dat de darmen weer op gang moeten, komen geen koolzuurhoudende dranken en geen sinaasappel/grapefruitsap te drinken. Deze dranken prikkelen de darm en kunnen extra krampen veroorzaken. Het is na de operatie goed om kauwgom te kauwen: dit mag dan 3 keer per dag 30 minuten. Kauwgom kauwen stimuleert de darmen om weer te gaan werken. - beweging De dag van de operatie moet u proberen eventjes rechtop in bed te zitten: u mag even bengelen met de benen over de bedrand of even in de stoel zitten. De eerste keer dat u uit bed gaat, moet dit onder begeleiding van een verpleegkundige of fysiotherapeut. Het is belangrijk dat u de eerste dag na de operatie ook een aantal keren een tijdje in een stoel zit, zo is bijvoorbeeld eten aan tafel ook een goede stimulans. De tweede dag na de operatie gaat u minimaal 3x een poosje in een stoel zitten en loopt u een stukje 10

onder begeleiding van een fysiotherapeut of verpleegkundige. Vanaf de derde dag na de operatie kunt u zich wassen aan de wastafel of onder de douche en komt u zo veel mogelijk uit bed. - laxeren Ter bevordering van de werking van de dikke darm en om verstopping te voorkomen, krijgt u gedurende opname, tweemaal per dag een laxeermiddel. Dit middel zorgt ervoor dat u weer ontlasting krijgt. De darmen zijn immers niet leeg voor de operatie. Met laxeren wordt gestopt zodra u weer ontlasting heeft gehad - eigen bijdrage aan herstel Onze begeleiding is er op gericht dat uw conditie zich na de operatie zo snel mogelijk herstelt. Maar ook uw eigen, actieve bijdrage is zeer belangrijk voor een goed herstel. 11

Optimale zorg na ontslag - ontslag In het algemeen kunt u vijf of zes dagen na de operatie weer naar huis. Maar dan moet tenminste aan de volgende voorwaarden zijn voldaan: u voelt dat u in staat bent om naar huis te gaan; u hebt ontlasting gehad; u verdraagt normaal eten; u heeft goede pijnbestrijding. Het definitieve besluit over het moment wanneer u naar huis mag, neemt de chirurg in overleg met u. - leefregels na ontslag weer thuis In principe heeft u, als u voor de operatie zelfstandig functioneerde, na ontslag uit het ziekenhuis geen extra zorg nodig. Wel is het prettig als u de eerste weken wat hulp kunt krijgen van partner, familie of andere naasten. Hoewel u al een heel eind bent in uw herstel, moet u thuis nog ruim de tijd nemen om verder aan te sterken. De meeste mensen hebben 4-6 weken nodig om weer te herstellen van een darmoperatie. Uw kracht en conditie komen pas weer terug na ongeveer 10-12 weken, afhankelijk van de grootte van de operatie en uw leeftijd. Uw buikspieren zijn de eerste periode nog gevoelig. Uw buikwonden kunnen nog trekken, met name als u uw buikspieren gebruikt. In het algemeen geldt: dat wat u kunt doen, mag ook. 12

Het is belangrijk dat u luistert naar uw lichaam en de rust neemt die u nodig hebt. Wees wel voorzichtig met tillen: de eerste 6 weken mag u niet tillen en geen zwaar huishoudelijk werk doen zoals stofzuigen. eten Mogelijk smaakt het eten u nog niet zo goed of is uw eetlust nog niet zo groot. Probeert u dan een paar keer per dag kleine beetjes te eten en zorgt u voor variatie in uw maaltijden. Alcohol kan geen kwaad, maar drink het met mate. U hoeft zich niet aan een speciaal dieet te houden: u mag alles weer eten en drinken. Indien nodig zal de dietiste u voedingsadviezen geven. ontlasting De ontlasting kan na de operatie dun zijn en soms moeilijk op te houden. Soms heeft het lichaam een jaar nodig om zich aan te passen en de ontlasting dikker te maken. verzorging van de wond gehechte wond: wanneer de wond volledig gehecht en gesloten is, geneest deze voor het grootste deel binnen circa tien dagen. Het duurt echter ongeveer zes weken voordat de wond volledig is genezen. Uw hechtingen worden ongeveer tien dagen na de operatie verwijderd. Dit gebeurt tijdens uw eerste polikliniekbezoek na ontslag, maar kan ook door de huisarts gebeuren. De wond heeft geen speciale verzorging meer nodig. Er hoeft geen speciaal verband meer op en u mag 13

met uw wond gewoon douchen of in bad. Dep de wond na afloop wel goed droog. open wond: soms wordt een wond niet geheel gesloten. De huid is in dit geval niet volledig gehecht, maar de onderliggende weefsels wel. Een open wond heeft speciale verzorging nodig. Daarvoor krijgt u (en/of uw naaste) van de specialist en de verpleegkundige uitleg tijdens de opname. Bent u niet in staat uw wond thuis zelf te verzorgen, dan zorgt de verpleegkundige ervoor dat een wijkverpleegkundige dit voor u komt doen. De genezing van een open wond neemt wel wat meer tijd in beslag dan de genezing van een gesloten wond. U kunt ook met een open wond douchen. Zorgt u er wel voor dat er geen direct contact is met zeep, dat u de wond uitspoelt met de douche en dat u de wond goed droogdept. Als u een bad neemt, spoel dan de wond na met water. seks Als u zich voldoende hersteld voelt na de operatie dan mag u gerust weer seks hebben. Hierbij geldt net zoals bij andere lichamelijke inspanningen: luister naar uw lichaam. Door het ondergaan van een darmoperatie en met name bij ingrepen aan het laatste gedeelte van de dikke darm, kunt u veranderingen merken tijdens de geslachtsgemeenschap. Meestal zijn deze problemen van tijdelijke aard en zal er herstel optreden. Als u problemen ervaart op dit gebied kunt u dit altijd bespreken met de behandelend specialist of de coloncare/stoma verpleegkundige. 14

sporten Als u zich voldoende zeker voelt, mag u gelijk na ontslag weer wandelen en fietsen. Sporten mag, maar houdt u rekening met uw conditie. Luister dus naar uw lichaam. Doet u de eerste zes weken niet aan krachtsport en andere sporten waarbij er veel druk op de buik en het wondgebied komt. De meeste mensen kunnen na 8-12 weken weer sporten. Zwemmen mag pas wanneer de wond volledig is gesloten en wanneer de hechtingen zijn verwijderd. 15

Complicaties Na iedere operatie kunnen complicaties optreden. De belangrijkste complicaties na een dikke darmoperatie zijn: naadlekkage. Er is sprake van een lek op de plaats waar de darm, nadat het zieke stuk is verwijderd, weer aan elkaar is gemaakt. De inhoud van de darm lekt weg in de buik en kan voor ontsteking van het buikvlies zorgen. De symptomen zijn: bolle, gespannen buik, misselijkheid en braken, koorts, buikpijn. Wanneer er sprake is van een naadlekkage, moet u opnieuw geopereerd worden; wondinfectie. Op de plaats van de hechtingen is de huid ontstoken. De symptomen zijn roodheid van de huid of lekken van wondvocht; blaasontsteking. De symptomen van een blaasontsteking kunnen zijn: pijn bij het plassen, kleine beetjes plassen, sterk ruikende urine en koorts; longontsteking. Er is een infectie van het longweefsel veroorzaakt door een virus en/of bacterie. Symptomen kunnen zijn: snelle en pijnlijke ademhaling, slijm ophoesten en koorts. Wanneer uw conditie na enkele dagen thuis achteruit gaat, bijvoorbeeld door buikpijn, koorts, braken of hevige rugpijn, is het belangrijk dat u contact opneemt met de coloncare/stoma verpleegkundige of als deze niet aanwezig is uw huisarts. 16

Vragen In deze folder hebt u kunnen lezen over het ERASprogramma. Het is belangrijk dat u goed geïnformeerd bent. Goede voorlichting voorkomt onzekerheden, zodat u rustig en in vertrouwen de operatie tegemoet kunt zien. Hebt u dus nog vragen, dan kunt u contact op nemen met: - coloncare/stomaverpleegkundigen aanwezigheid locatie Delfzicht: - dinsdag 09.00-15.00 uur locatie Lucas: - maandag t/m woensdag 09.00-14.00 uur - donderdag 09.00-16.00 uur telefonisch spreekuur maandag t/m donderdag 09.00 09.30 uur telefoonnummer 088 066 1000 e-mailadres stomazorg@ozg.eu - Klant Contact Centrum OZG: maandag t/m vrijdag: tijdens kantooruren telefoonnummer: 088 066 1000 17

Ruimte voor aantekeningen en vragen 18

Ommelander Ziekenhuis Groep locatie Delfzicht locatie Lucas Jachtlaan 50, Delfzijl Gassingel 18, Winschoten Postbus 30.000 Postbus 30.000 9930 RA Delfzijl 9670 RA Winschoten Telefoon 088 066 1000 E-mail: info@ozg.eu Web: www.ozg.nl OZG (3-13) CHI 204 20