VISIE VAN HET NEDERLANDSE KABINET OP HET GROENBOEK GELIJKHEID EN NON-DISCRIMINATIE IN EEN UITGEBREIDE EUROPESE UNIE (COM(2004)379 DEF.) Inleiding Met het oog op de toekomst van gelijkheid en non-discriminatie in de Europese Unie en in het bijzonder in Nederland komt het kabinet naar aanleiding van het Groenboek Gelijkheid en non-discriminatie in een uitgebreide EU tot de navolgende reactie. Het uitgangspunt is dat de toepassing van het subsidiariteitsbeginsel voor het kabinet voorop staat. Er wordt vooral gekeken naar de complementaire rol en taken van de Europese Unie. De ontwikkelingen die zich in de afgelopen vijf jaar in de Europese Unie hebben voorgedaan op het terrein van gelijke behandeling en non-discriminatie hebben een aanzienlijke invloed gehad op de Nederlandse situatie. Twee nieuwe wetten met betrekking tot gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte en leeftijd zijn van kracht geworden en de Algemene wet gelijke behandeling is gewijzigd. Daarnaast zijn in het kader van het communautaire actieprogramma ter bestrijding van discriminatie verschillende bewustwordingsactiviteiten van start gegaan, waaronder de campagne Discriminatie? Bel Gelijk!. 1. Verwezenlijken van de uitdaging van uitbreiding Het kabinet vindt het belangrijk dat de Europese Unie (EU) haar inspanningen ter bestrijding van discriminatie voortzet, in het bijzonder vanwege de recente uitbreiding van de Europese Unie. Het realiseren van wettelijke bescherming op gronden als leeftijd, handicap of seksuele gerichtheid is in de nieuwe, maar ook in de oude lidstaten, een uitdaging gebleken en/of heeft tot controverse geleid. Ook blijven inspanningen noodzakelijk om de integratie en participatie van minderheden te bevorderen. In het Groenboek wordt terecht bijzondere aandacht gevraagd voor de problematiek van de Roma. Het is van groot belang dat in de uitgebreide EU een ieder participeert op de arbeidsmarkt en in de samenleving, ongeacht verschillen in sexe, leeftijd, etnische origine, handicap, etc. Daarnaast kan de bestrijding van discriminatie bijdragen aan grotere diversiteit binnen bedrijven en instellingen en daarmee aan de doelstelling de juiste persoon op de juiste plek te krijgen. Het bestrijden van discriminatie draagt in dat verband ook bij aan de Lissabondoelstelling om een toename naar 70% netto-arbeidsparticipatie in de periode tot 2010 te realiseren. 2. Implementeren van het beginsel van non-discriminatie in wetgeving en praktijk De belangrijkste resterende hindernissen voor de effectieve implementatie van Europese antidiscriminatiewetgeving zijn op dit moment: Het gebrek aan informatie/bewustzijn omtrent rechten en plichten op grond van de antidiscriminatiewetgeving. Uit de eerste evaluatie van de Algemene wet gelijke behandeling in 1999 is bijvoorbeeld gebleken dat de wetgeving rond gelijke behandeling in Nederland onvoldoende bekend is. Overlapping van en/of conflicten tussen bepalingen van verschillende discriminatiegronden. Het kabinet is van mening dat er op dit moment geen sprake is van een coherent stelsel van Europese antidiscriminatiewetgeving. Voor verschillende gronden zijn er achtereenvolgens aparte richtlijnen tot stand gekomen. Het kabinet is huiverig voor een dergelijke stap voor stap-benadering in de toekomst. Een dergelijke benadering kan conflicten tussen bepalingen van verschillende discriminatiegronden in de hand werken waardoor de implementatie van bepalingen in nationale wetgeving wordt bemoeilijkt. Het kabinet onderschrijft stroomlijning van het huidige stelsel van antidiscriminatiewetgeving voor alle
gronden uit artikel 13 EG (inclusief geslacht). Nederland staat dan ook positief tegenover het richtlijnvoorstel voor stroomlijning van de gelijke behandelingsrichtlijnen m/v en wil daar tijdens het Nederlandse voorzitterschap van de EU een politiek akkoord over bereiken. Het kabinet is het eens met het standpunt van de Commissie dat volledige implementatie van de bestaande wetgeving op dit moment prioriteit verdient. Uitgangspunt van het kabinet is dat het EU-beleid zich in de komende jaren primair moet richten op de gronden die genoemd worden in artikel 13 EG. Wel zou er bij de totstandkoming van nieuw beleid rekening gehouden moeten worden met de nondiscriminatiegronden uit het Handvest. Het kabinet denkt dan met name aan de gronden genetische kenmerken en politieke of andere denkbeelden. Overigens betekent een verschuiving van de aandacht naar nieuwe terreinen of gronden van discriminatie voor het kabinet dat de verdeling van de binnen de EU beschikbare middelen voor de bestrijding van discriminatie nader moet worden onderzocht. 3. Verbeteren van gegevensverzameling, monitoring en analyse Voor de ontwikkeling van een effectief beleid ter bevordering van gelijke behandeling en ter bestrijding van discriminatie is het belangrijk dat er gegevens worden verzameld. Datacollectie en monitoring zijn echter een middel en geen doel op zich. Bovendien moeten de kosten (administratieve lasten) en de baten van gegevensverzameling goed tegen elkaar worden afgewogen. De noodzaak van monitoring kan betekenen dat de mogelijkheden om terzake relevante data te verzamelen moeten worden verbeterd. De wens om meer en kwalitatief betere data te verzamelen mag echter nooit ten koste gaan van een strikte handhaving van privacyregels. Voorts vindt het kabinet het van belang dat in de toekomst monitoring op alle gronden zal plaatsvinden. De verbreding van het werkgebied van het Europees monitoring centrum naar alle gronden van artikel 13 is hierbij een belangrijk instrument. Het kabinet is ook voorstander van koppeling van gelijke behandeling en andere mensenrechten in het mandaat van een nieuw agentschap voor mensenrechten mits dit niet ten koste gaat van de aanpak van discriminatie. Uiteraard moet de precieze invulling van het mandaat en de bevoegdheden van een dergelijk Mensenrechtenagentschap worden afgewacht. 4. Ten volle benutten van EU-subsidies Het in kaart brengen van de effectiviteit van antidiscriminatiewetgeving en -beleid moet de komende jaren een belangrijk speerpunt blijven bij de analyse en monitoring van de invloed van de Europese antidiscriminatiewetgeving. Immers, als niet duidelijk is hoe discriminatie op een effectieve manier kan worden bestreden, kunnen de beschikbare middelen onmogelijk effectief ingezet worden. Ook moet er meer inzicht komen in de wisselwerking tussen wetgeving en beleid en de wijze waarop die wisselwerking geoptimaliseerd kan worden. Activiteiten op het gebied van bewustmaking en informatieverstrekking zullen in de komende jaren nodig blijven. Een randvoorwaarde voor het kabinet daarbij is dat er een coherente samenhang is tussen het geheel van activiteiten op Europees niveau en nationaal niveau. Het geheel aan maatregelen binnen de EU, maar ook tussen EU en lidstaten moet elkaar zoveel mogelijk versterken en aanvullen. Daarnaast zouden de maatregelen die op Europees niveau genomen worden zo veel mogelijk moeten aansluiten bij de nationale context en situatie. Toekomstige activiteiten ter benutting van EU-subsidies zouden onder meer moeten worden gericht op werkgelegenheid en de werkplek, de aandacht binnen het bedrijfsleven voor diversiteit, discriminatie buiten de werksfeer en de ondersteuning van en de dialoog met de samenleving op lokaal niveau. De Europese Unie zou in de toekomst opnieuw moeten investeren in een actieprogramma inzake gelijkheid en non-discriminatie op basis van een financiering van 80/20%, te weten 80% vanuit het actieprogramma en 20% vanuit de subsidieaanvrager. Deze verdeling 2
verdient de voorkeur boven een hogere drempel voor financiering vanuit de EU aangezien het een kwetsbaar onderwerp betreft dat niet altijd voldoende prioriteit heeft onder de groepen die discriminatie zouden moeten tegengaan en gelijke behandeling zouden moeten bevorderen. 5. Verbeteren van samenwerking met betrokkenen Werkgeversorganisaties zouden meer betrokken moeten worden bij de maatregelen van de EU ter bestrijding van discriminatie. Datzelfde geldt voor regionale en lokale autoriteiten. Provincies en gemeenten kunnen een belangrijke rol spelen bij het bestrijden van discriminatie in de samenleving. Daarbij is het wel van belang dat regionale en lokale activiteiten worden afgestemd met de nationale activiteiten. Ook zou de samenwerking met rechters en beroepsbeoefenaars zou verbeterd moeten worden. In de eerste plaats kunnen rechters, officieren van justitie en advocaten waardevol advies geven over de praktische aspecten van toepassing van EU-regelgeving betreffende gelijke behandeling (inclusief artikel 13-richtlijnen) en de eventuele problemen die zij daarbij ondervinden. In de tweede plaats kan gedacht worden aan training van deze groep praktijkbeoefenaren. In Nederland hebben wij positieve ervaringen met het Landelijk Expertise Centrum Discriminatie van het Openbaar Ministerie, waardoor de deskundigheid bij officieren van justitie sterk bevorderd is. Organisaties op het terrein van sport en media zijn belangrijke stakeholders als het gaat om het bestrijden van discriminatie. De rol van het voor burgers aansprekende terrein van de sport verdient, ook gezien de uitkomsten van de speciale Sport Eurobarometer Sport als middel, meer aandacht. Integratie van het bestrijden van discriminatie binnen de reguliere sport en media-aandacht voor sportevenementen gericht op specifieke groepen leveren een bijdrage aan gelijke behandeling. In het algemeen kan nog het volgende worden opgemerkt met betrekking tot de samenwerking met én tussen betrokkenen. Organisaties op terreinen waarbinnen discriminatie zich kan voordoen, zoals ondernemingen, zien op dit moment niet altijd in waarom zij zich zouden moeten bezig houden met het bevorderen van gelijke behandeling en zien dit niet als prioriteit. Derhalve is er ook geen of onvoldoende bereidheid om te investeren in beleid en maatregelen op dit terrein. Een betere samenwerking tussen verschillende stakeholders (belangenorganisaties van discriminatieslachtoffers en organisaties werkzaam op terreinen waarop discriminatie zou moeten worden aangepakt) is gewenst. 6. Waarborgen van complementariteit met andere EU-beleidsgebieden Nederland heeft - net als veel andere landen te maken met een aantal trends dat de houdbaarheid van de verzorgingsstaat onder druk zet. De bevolking vergrijst en individualiseert; de economie heeft te maken met internationalisering, economische integratie en technologische ontwikkelingen. Tegelijkertijd heeft Nederland zich in Lissabon en in Stockholm gecommitteerd aan de doelstelling om van de Europese Unie in 2010 tot de meest concurrerende economie ter wereld te maken. Een verhoging van de arbeidsparticipatie is hiervoor van cruciaal belang, omdat dit zorgt voor meer economische groei en minder uitkeringsafhankelijkheid. Het is dus van groot belang dat een ieder participeert op de arbeidsmarkt en in de samenleving, ongeacht verschillen in sexe, leeftijd, etnische origine, handicap, etc. Vergrijzing, ontgroening en migratie vormen eveneens een uitdaging voor het sociale beleid van de Europese Unie. Demografische verwachtingen wijzen erop dat ongelijkheid in Europa zal toenemen. Dat vraagt om extra aandacht voor preventie van armoede en sociale uitsluiting en voor maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzame sociale ontwikkeling. Daarbij zijn mainstreaming van antidiscriminatie beleid (via concepten als universal design, inclusive design en inclusief beleid) en de open methode van beleidscoördinatie (via de NAP s voor armoede en sociale uitsluiting) belangrijk. 3
Daarnaast zou het onderwerp non-discriminatie in andere EU-beleidsterreinen, die van oudsher niet of weinig met sociale vraagstukken van doen hebben, moeten worden meegenomen. Het kabinet denkt hierbij aan onderwijs, immigratiebeleid en veiligheidsbeleid. Hoewel bijzondere aandacht voor de bestrijding van discriminatie op grond van geslacht en gendermainstreaming nog altijd nodig blijft, acht het kabinet het van groot belang dat de inspanningen ter bestrijding van discriminatie op grond van geslacht meer gekoppeld worden aan de inspanningen ter bestrijding van discriminatie op grond van andere artikel 13-gronden. Dit geldt voor zowel beleidsmaatregelen (actieprogramma s en informatiecampagnes) als wetgeving. 4
BIJLAGE Groenboek over gelijke behandeling en non-discriminatie in een uitgebreide EU VRAGENLIJST 1. VERWEZENLIJKEN VAN DE UITDAGING VAN UITBREIDING Hoe belangrijk vindt u het dat de EU haar inspanningen ter bestrijding van discriminatie op grond van ras of etnische afstamming, godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd en seksuele geaardheid na de uitbreiding versterkt? Zeer belangrijk belangrijk niet belangrijk weet niet 2. IMPLEMENTEREN VAN HET BEGINSEL VAN NON-DISCRIMINATIE IN WET GEVING EN PRAKTIJK Welke invloed heeft de Europese wetgeving volgens u gehad op de mate van bescherming in de EU tegen discriminatie op grond van ras of etnische afstamming, godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd en seksuele geaardheid? Zeer grote invloed grote invloed beperkte invloed geen invloed weet niet Wat zijn volgens u de belangrijkste resterende hindernissen voor de effectieve implementatie van Europese antidiscriminatiewetgeving? (maximaal 3 antwoorden) Nationale implementatie wetgeving onvolledig Gebrek aan informatie/bewustzijn omtrent rechten en plichten onder antidiscriminatiewetgeving Blijven bestaan van discriminerende houdingen en praktijken Moeilijkheden voor slachtoffers van discriminatie bij toegang tot rechtbank of tribunaal Sancties en oplossingen niet effectief genoeg Verschillende mate aan bescherming voor verschillende discriminatiegronden Overlapping van/ conflicten tussen bepalingen van verschillende discriminatiegronden Capaciteit van non-gouvernementele organisaties en vakbonden om slachtoffers te beschermen Effectiviteit van gespecialiseerde organen voor gelijke behandeling Anders (Vrije tekst maximaal aantal woorden) Vindt u dat er serieuze problemen zijn die niet onder de huidige Europese antidiscriminatiewetgeving vallen (Ja/Nee) Zo ja, specificeer het probleem. (Vrije tekst maximaal aantal woorden) Hoe effectief zouden de volgende instrumenten in uw ogen zijn bij de aanpak van het probleem? (maximaal 3 antwoorden) Bewustmaking 5
Opleiding Vrijwillige gedragscodes Afspraken tussen de sociale partners Verdere wetgeving Overheidsopdrachten/contractnakoming Positieve actie Geef aan hoe belangrijk u het vindt om actie te ondernemen op de volgende niveaus: Lokaal Regionaal Nationaal Europees Zou de EU de discussie moeten stimuleren omtrent de aanvullende discriminatiegronden die genoemd staan in het Handvest van de grondrechten 1? (maximaal 3 antwoorden) Sociale afkomst Genetische kenmerken Taal Politieke of andere denkbeelden Behoren tot een nationale minderheid Vermogen Geboorte 3. VERBETEREN VAN GEGEVENSVERZAMELING, MONITORING EN ANALYSE Hoe belangrijk is het volgens u voor de ontwikkeling van een effectief beleid ter bevordering van gelijke behandeling en ter bestrijding van discriminatie dat er gegevens worden verzameld? Zeer belangrijk belangrijk onbelangrijk weet niet Bent u het ermee eens dat de EU zou moeten samenwerken met nationale autoriteiten en ander betrokkenen om te verkennen hoe gegevens omtrent discriminatie en de integratie van kansarme groepen verzameld zouden kunnen worden? Zeer eens eens oneens zeer oneens weet niet 1 Zie artikel 21 van het Handvest van de grondrechten van de EU. 6
4. TEN VOLLE BENUTTEN VAN EU-SUBSIDIES Welke terreinen zouden bij de subsidies van de EU prioriteit moeten krijgen? (maximaal 3 antwoorden) EU-brede onderzoeken ter vergelijking van ervaring van discriminatie en maatregelen ter bestrijding van discriminatie Analyse en monitoring van de invloed van antidiscriminatiewetgeving Informatie en bewustmakingsactiviteiten Opleiding op het gebied van diversiteit en discriminatie Ontwikkeling van netwerken tussen groepen die betrokken zijn bij de strijd tegen discriminatie Beroepsopleiding en werkervaring voor leden van kansarme groepen Anders (vrije tekst) Op welke aandachtsgebieden moeten toekomstige activiteiten worden gericht? (maximaal 3 antwoorden) Werkgelegenheid en de werkplek De aandacht binnen het bedrijfsleven voor diversiteit Overheidsopdrachten Discriminatie buiten de werksfeer (onderwijs, sociale zekerheid, gezondheidszorg, toegang tot goederen en diensten, huisvesting) Internationale vergelijkingen op het gebied van anti-discriminatie De economische invloed van antidiscriminatiewetgeving Anders (vrije tekst): Dialoog met de samenleving op lokaal niveau en de aandacht binnen het bedrijfsleven voor diversiteit. 5. VERBETEREN VAN SAMENWERKING MET BETROKKEN EN Vindt u dat de volgende betrokken partijen meer betrokken moeten worden bij de maatregelen van de EU ter bestrijding van discriminatie? (maximaal 3 antwoorden) Nationale autoriteiten Regionale en lokale autoriteiten Organisaties die werken met potentiële slachtoffers van discriminatie Netwerken van NGO s op Europees niveau Vakbonden 7
Werkgeversorganisaties Grote bedrijven Kleine en middelgrote bedrijven Dienstverleners Gespecialiseerde organen voor gelijke behandeling Rechters en rechtsbeoefenaars Anders (vrije tekst): organisaties op het terrein van sport en media, regionale en lokale autoriteiten. 6. WAARBORGEN VAN COMPLEMENTARITEIT MET ANDERE EU-BELEIDSGEBIEDEN Welke van de volgende instrumenten kan volgens u op effectievere wijze worden toegepast om de inspanningen van de EU ter bestrijding van discriminatie te bevorderen? (maximaal 3 antwoorden) Europese werkgelegenheidsstrategie Europese strategie en Europees programma voor sociale insluiting Europees Sociaal Fonds Communautair initiatief EQUAL Sociale dialoog Maatschappelijk verantwoord ondernemen Onderwijs, opleiding en jeugdzaken Anders (vrije tekst) Bent u het ermee eens dat inspanningen ter bestrijding van discriminatie op grond van geslacht in de EU meer gekoppeld moeten worden aan inspanningen ter bestrijding van discriminatie op grond van ras of etnische afstamming, godsdienst of overtuiging, leeftijd, handicap en seksuele geaardheid? Zeer eens eens oneens zeer oneens weet niet Bent u het ermee eens dat het nog steeds nodig is om in het bijzonder aandacht te besteden aan discriminatie op grond van geslacht en het bevorderen van gendermainstreaming? Zeer eens eens oneens zeer oneens weet niet 8