1 Hoe hoog staat de zon? Hoofdstuk 1 Kijkles les 1 Wat ga je leren? De zon in Noord-Europa In deze les leer je dat het in Zuid-Europa warmer is dan in Noord-Europa. Je leert ook hoe dat komt. De noordpool is het noordelijkste plekje van de aardbol. Het is er erg koud! In landen dicht bij de noordpool, zoals Noorwegen, kan het hard vriezen. Dat het zo koud is, komt door de stand van de zon. In NoordEuropa staat de zon laag. Hoe verder je naar het noorden gaat, hoe lager de zon staat. En hoe kouder hetis. Het noordelijkste gebied ligt op 90 graden noorderbreedte (90 N.B.). Daar is het het koudst. Wat zie je op de tekening? Als de zon laag staat, dan vallen de zonnestralen schuin op de aarde. Staat de zon hoog, "dan heb je rechte zonnestralen. De twee zonnestralen zijn even groot. Maar de schuine zonnestraal moet een groter gebied verwarmen dan de rechte. De warmte van de schuine zonnestraal moet meer verdeeld worden. Daardoor is het op die plek kouder dan waar de zonnestraal recht van boven komt. Begrippen 0 de breedtegraad het klimaat de noordpool de wereldbol 1 De wereldbol. 2b De zon staat hoog, het is warm.
de aarde en heten breedtegraden. De lijnen hebben allemaal een nummer. De evenaar is nummer 0 en de noordpool is nummer 90. Nederland ligt op lijn nummer 52. Je zegt: 'Nederland ligt op de 52ste breedtegraad.' Je schrijft: Nederland ligt op 52 N.B. Is dat dichter bij de noordpool of de evenaar? Werkschrift blz. 3 Kwismeester blz. 2-3 Cd-rom hoofdstuk 1 les 1 3 In de winter is het koud en donker in de landen van Noord-Europa, zoals Zweden, lisland en Noorwegen. De zon staat laag. Dat kun je zien aan de lange schaduwen. De zon in Zuid-Europa In landen in Zuid-Europa, zoals Frankrijk, staat de zon hoog. Het is er warm! Maar is het daar altijd mooier weer dan in het noorden? Dat hangt er vanaf of er veel neerslag (sneeuw en regen) valt of niet. In sommige warme gebieden regent het vaak; in andere gebieden is het altijd droog. Elk gebied heeft een ander klimaat. Wat voor klimaat heeft Nederland? Midden tussen de noordpool en de zuidpool ligt de evenaar. Kijk maar naar de' gestreepte lijn over de wereldbol. Zulke lijnen lopen over 4 Portugal, Spanje, Italië en Griekenland zijn landen met hetzelfde klimaat. Het is er vaak erg warm. In de winter vriest het er bijna nooit en in de zomer valt er weinig regen. Daardoor kan het erg droog worden en er kunnen bosbranden ontstaan. 9
Hoofdstuk 1 les 2 Kaartjtopoles Wat ga je leren? In deze les leer je dat het in het oosten van Europa niet even warm is als in het westen van Europa. Je onderzoekt met behulp van de kaart hoe dat komt. Begrippen de gemiddelde temperatuur de Golfstroom het zeeklimaat Europa in de zomer Hoe warm is het in Europa? Dat is een lastige vraag, want elke dag is het weer anders. Wel kun je zeggen dat het in juli warmer is dan in januari. Ook kun je de gemiddelde temperatuur van een gebied uitrekenen. Op de kaarten zie je hoe warm en hoe koud het gemiddeld de afgelopen dertig jaar is geweest. Hoe warm is het in Nederland gemiddeld in juli? Stel je voor dat je de gemiddelde temperatuur preciezer wilt weten. Bijvoorbeeld hoe warm het is in Dublin. Dublin ligt in een lichtgeel gebied; daar is het tussen 10 en 15 graden. Maar Dublin ligt vlak bij een felgeel gebied. In een felgeel gebied is het warmer. In Dublin zal het daarom ongeveer 14 graden zijn, en niet 10 graden. Kijk nu zelf. Wat denk je: is het warmer in Oslo of in Kopenhagen? 1 Europa - gemiddelde temperatuur in juli. legenda _ boven 30'( 10 c::::j tussen 25 en 30' ( c::::j tussen 20 en 25' ( c::::j tussen 15 en 20' c c::::j tussen 10 en 15' c c::::j tussen 5 en 10' c
3 Europa -- gemiddelde temperatuur in januari. Europa in de winter Zie je op de kaart dat het in januari dichter bij zee warmer is dan landinwaarts? Dat komt zo: In de zomer wordt het zeewater warm. Daarna blijft het zeewater lang warm. Als in de winter de wind van zee komt, wordt het op het land nooit echt koud. Er komt ook een stroom warm zeewater vanuit de Atlantische Oceaan 'naar Europa toe. Door die Golfstroom vriezen de havens in Noord-Europa niet snel dicht. Kijk maar naar Reykjavik. Dat ligt dicht bij de noordpool, maar het is er minder koud dan in Moskou. Zie jij eeri zee die in' de winter bevroren is? Hoe komt dat, denk je? Precies, de zee ligt ver weg van de warme Golfstroom. In gebieden vlak bij de zee wordt het in de winter nooit echt koud, maar in de zomer ook niet heet. Zo'n gebied heeft een zeeklimaat. o ~ N - Legenda 1000 km c::::::::j tussen c::::::::j tussen c::::::::j tussen 10 en 1S C S en 10 C 0 en S C c::::::::j tussen -S en O C c::::::::j tussen -10 en -S C _ tussen -1S en -10 C _ onder-1s C c::::::::j bevroren zee Werkschrift blz. 4 2 In de winter verwarmt de wind van zee het land.
Hoofdstuk 1 les 2 Kaartjtopoles Topolijst om te leren Noorwegen Zweden Denemarken 1 In de bergen van Noorwegen Finland valt in de zomer veel regen Ijsland en in de winter veel sneeuw.. Estland Aan zee vriest het in de Letland winter bijna niet, maar in Litouwen de bergen wel. Rusland Oslo Stockholm Kopenhagen Helsinki de Noordelijke Ijszee de Oostzee Scandinavië Herhaling de Noordzee de Waddenzee de Waddeneilanden 2 Als je vanuit Nederland met de auto naar Finland gaat, kun je het best een stuk per boot afleggen. Vanuit Stockholm vertrekt er elke dag een veerboot naar Helsinki. 3 Vanuit Kopenhagen kun je over een twintig kilometer lange brug naar Zweden rijden. 12
NOORDELIJKE IJSZEE 5 In het noorden van Scandinavië gaat' in de zomer de zon niet onder, Ma_arin de winter is het er overdag heel lang donker, ~~ -..:~, J -.,;- 6 In juli is het in het zuiden van Finland warmer dan in Nederland, Maar in de winter kan het in Finland wel 40 graden vriezen, Dan zijn er overal speciale wegen voor-sneeuwscooters. r-" ) ) 4 In de winter is een deel van de Oostzee tussen Zweden en Finland bevroren, Werkschrift blz. 5 Kwismeester blz. 4-5 Cd-rom hoofdstuk 1 topo 13~
..._------------------- 34 Wat doet de zon nret~het landschap? Hoofdstuk 1 les 3 Wat ga je leren? In deze les leer je twee gebieden beter kennen. Een stad in Finland: Rovaniemi en een eiland van Griekenland: Kreta. Je leert dat het niet overal in Europa even warm is. Ook schijnt de zon niet overal evenveel. Je leert dat de omgeving er daardoor anders uitziet. de loofbomen de naaldbomen de toendra lil.14 Infoles Rovaniemi Finland is een groot land. Daardoor is de temperatuur niet overal hetzelfde. In de hoofdstad Helsinki is het minder koud dan in het noorden. In de stad Rovaniemi is het zes maanden.per jaar ijs- en ijskoud. De zon in Rovaniemi Toch schijnt de zon vaak in Rovaniemi. Het kan er heel helder weer zijn. In de winter komt de zon laat op en gaat heel vroeg weer onder. In december is het alleen 's middags even licht. In de zomer gaat het precies andersom. Dan blijft de zon tot midden in de nacht schijnen. 1 Als er de helft van het jaar sneeuw ligt, is een sneeuwscooter een handig vervoermiddel.
Waar dat verschil tussen de zomer en winter mee te maken heeft? Dat komt omdat de aarde om de zon heen draait. Kijk maar naar de tekening. Begrijp je nu waarom het in Rovaniemi 's winters zo donker is? In het noorden lente, in het zuiden herfst. 3 In de zomer verdwijnt de sneeuw; dan kun je de N -' toendra goed zien. In het noorden zomer, in het zuiden winter. N-' iz I In het noorden winter, in het zuiden zomer. iz I In het noorden herfst, in het zuiden lente. 2 In een jaar draait de aarde om de zon. 4 Binnen in de huizen is het natuurlijk lekker warm. Sommige huizen zijn van hout. Maar de meeste huizen hebben driedubbele ramen. Zo blijft de kou goed buiten. Wonen in Rovaniemi In het noorden van Finland vriest het in de winter lang en hard. Daar kunnen alleen naaldbomen tegen, zoals dennen en sparren. De berk overleeft als enige loofboom de kou. Nog noordelijker groeien helemaal geen bomen meer. Daar blijft alleen een kale vlakte over met ijs en mos: de toendra. De kinderen in Rovaniemi trekken zich niets. aan van de vrieskou. Zelfs als het 15 graden onder nul is, spelen ze buiten. De gymles is. ook buiten: ze leren schaatsen, skiën of ijshockeyen. 5 Naaldbomen kunnen goed tegen vrieskou. 15 Lees verder op de volgende bladzijde.
3 Wat.doet de zon met het landschap?... ~~~ Hoofdstuk1 les3 Kreta In het zuiden van Europa ligt Griekenland. Het land heeft veel eilandjes. Sommige liggen helemaal bij Turkije. Kreta is zo'n eiland. Veel mensen gaan er graag naartoe op vakantie, want het is er vaak mooi weer. De zon op Kreta Op Kreta is het verschil tussen de winter en de zomer niet zo groot als in Rovaniemi. De zon is ongeveer evenveel uren per dag op. Weet je nog hoe dat komt? Bekijk de tekening op de vorige bladzijde nog maar eens. Kreta heeft een ander klimaat dan Finland of Nederland. In de zomer is het er overdag minstens dertig graden en er valt weinig regen. Zie jij op de kaart welke landen hetzelfde klimaat als Kreta hebben? AA o N 1 De kinderen op Kreta hebben drie maanden zomervakantie. Net als ~~~F de vakantiegangers springen ze dan graag de zee in! 16
2 Klimaten in Europa 3 In gebieden met een warm klimaat zie je palmbomen. Legenda C=:J C=:J C=:J C=:J koud en hele jaar regen en sneeuw warme zomers, koude winters hele jaar regen of sneeuw en het niet warm, niet koud en hele jaar regen of sneeuw warm en in de zomer droog Wonen op Kreta Kreta is een groen eiland met veel loofbomen. Het is er warm en zo nu en dan valt er een regenbui: een waar luilekkerland voor veel planten! Er groeien dan ook meer dan 2000 verschillende bloemen en planten, zoals druiven, olijfbomen en zelfs palmbomen. De zomer duurt van april tot en met oktober. Dan leeft iedereen buiten. Eten, werken, spelen... alles gebeurt op straat. Op het heetst van de dag gaan de scholen en winkels dicht. Iedereen blijft binnen; de mensen doen lekker 4 Het steen voor de huizen komt uit de krijtbergen van Kreta. Een ander woord voor krijt is... Kreta!.:.-J \ rustig aan of ze gaan slapen. De huizen op Kreta zijn van steen en ze hebben kleine ramen. Dat houdt de warmte buiten. De buitenkant van de huizen is wit geverfd, omdat die kleur de zonnewarmte weerkaatst. Werkschrift blz. 6 Kwismeester blz. 6-7 Cd-rom hoofdstuk 1 les 3 11
4 Wat heb je geleerd?... Hoofdstuk 1 ToetsJes les 4 Weet je nu of de zon overal even warm aanvoelt'? Om die vraag te beantwoorden moet je weten hoe de stand van de zon is. Ook heeft het antwoord te maken met de temperatuur van het zeewater en hoe ver een gebied van de zee af ligt. De zon in Noord-Europa In Noord-Europa is het koud. Er zijn meer naaldbomen dan loofbomen. In het noordelijkste puntje vriest het in de winter zo lang en hard dat er niets kan groeien. Alleen een vlakte met ijs en mos blijft over: de toendra. Rovaniemi is een plaats in Finland, dicht bij de noordpool. Zes maanden per jaar vriest het er en valt er veel sneeuw. 's Zomers zijn de dagen er veel langer dan in de winter. De zon komt vroeg op en gaat laat weer onder. Soms schijnt de zon zelfs de hele nacht! Vooral in het binnenland is het erg koud. Bij zee zorgt de Golfstroom voor een zeeklimaat. 18 ~~~
Topolijst De zon in Zuid-Europa Midden over de wereldbol loopt de evenaar. Vanaf de evenaar lopen er lijnen over de aarde. Zo'n lijn heet een breedtegraad. Zuid-Europa ligt dichter bij de evenaar dan Noord-Europa. De zonnestralen vallen bijna recht op de aarde. Daardoor is het in Zuid-Europa warmer dan in Noord-Europa. Kreta is een eiland in de Middellandse Zee. Het is er bijna nooit koud. De gemiddelde temperatuur in januari is bijna 15 graden! Ook regent het er weinig. Neerslag en temperatuur samen noem je het klimaat. Op Kreta is het klimaat warm en droog. Toetsboekje toets 1 Cd-rom oefentoets Noorwegen Zweden Denemarken Finland lfsland Estland Letland Litouwen Rusland Oslo Stockholm Kopenhagen Helsinki de Noordelijke de Oostzee Scandinavië Ijszee Begrippen de breedtegraad de gemiddelde temperatuur de Golfstroom het klimaat de loofbomen de naaldbomen de noordpool de toendra de wereldbol het zeeklimaat 19~