BASISTEKST DVD 'ADORNES ACHTERNA' Brugge, op een warme zomerdag. Een bonte mengeling van de meest uiteenlopende nationaliteiten loopt door de straten. In de late Middeleeuwen was er hier net zo n bedrijvigheid. De bevolkingstoename van de jaren 1100 leidde tot de bloei van verscheidene West-Europese steden. Zo groeide ook Brugge uit tot een middeleeuwse ommuurde stad. In de late middeleeuwen is Brugge een belangrijke metropool voor internationale handelaars. De Genuees Anselm Adornes is één van hen. Zijn familie verblijft hier eeuwenlang en is helemaal ingeburgerd in het stadsleven. Hildebrand Veckinchusen uit Westfalen komt in Brugge handel drijven in pels en bier. Zoals de meeste handelaars uit Noord- en Oost-Europa is hij lid van de Hanze, een grote handelsgroepering. De Duitse Hanze vertegenwoordigde de grootste groep handelaars, maar ook de Italianen, de Spanjaarden, de Portugezen en de Engelsen waren in Brugge talrijk aanwezig. In het Stadsarchief van Brugge zijn nog verscheidene documenten uit die tijd bewaard gebleven. Anselm Adornes vindt in het Stadsarchief zijn familiewapen op een getuigschrift weer en Hildebrand Veckinchusen herkent de sleutel van de ijkgewichten van de Hanzeaten uit het Oosterlingenhuis. Dat is het natiehuis waar hij en de andere Hanzeaten urenlang vergaderden. Dr. André Vandewalle, Hoofdarchivaris van de Stad Brugge: Brugge is een oude stad die zijn grootste bloei kende in de late Middeleeuwen. Die grote bloei van toen is voornamelijk te danken aan de Europese handel waarin Brugge een cruciale rol speelde. De voornaamste handelspartners waren de leden van de Duitse Hanze, dit is het grote handelsverbond van de steden aan de Noordzee en de Baltische Zee. Naast de Hanzeaten waren ook nog verschillende andere Europese handelsnaties in Brugge bedrijvig, zoals de Engelsen, de Italianen en de Spanjaarden. Brugge was werkelijk de draaischijf van die hele handel. Hoe die handel is kunnen tot bloei komen en hoe Brugge is kunnen uitgroeien tot een van de belangrijkste steden van Europa, willen we jullie in deze film aantonen. 1. De start van Brugge als economisch centrum Vanaf de jaren elfhonderd werden jaarmarkten gehouden in Brugge, Ieper en Rijsel. Handelaars trokken in konvooi van stad tot stad, meestal met paard en kar om zich te beschermen tegen struikrovers. Zo ontstonden er nieuwe wegen op het land. Naast de landwegen werden vanaf de 12de eeuw ook zeeroutes uitgestippeld. Brugge had al eeuwen een internationale havenfunctie, maar de natuurlijke verbinding van Brugge met de zee verzandde. Rond 1134 sloegen hevige stormen een diepe geul vanuit de zee landinwaarts tot in Damme. Dit werd later het Zwin genoemd. Vanaf Damme was Brugge via een ingewikkeld systeem van kanalen en sluizen bereikbaar voor schepen. Vanuit de Noordzee voeren grote zeeschepen de voorhavens van het Zwin binnen, zoals de kogge, het typische Hanzeschip. De koggen had één mast met een vierkant zeil. In de voorhaven van het Zwin, zoals in Damme werd koopwaar overgeladen op kleinere boten. Via het kanaal Damme-Brugge bereikten ze de stad. De sluizen van de Dampoort loodsten de schepen in de Langerei. 1
2. Laden en lossen Naargelang de nationaliteit van de kooplieden waren er verscheidene aanlegplaatsen. Sjouwers of pijnders losten de waren. Ze hadden hun naam te danken aan het pijnlijke werk dat ze verrichtten. Aan de Kraanrei stond de stadskraan, die alle vaten loste met wijn, olie, honing of haring. Jonge arbeiders liepen in het rad om de kraan aan te drijven en via twee katrollen zware tonnen uit de schuiten op te lichten. Ze werden kraankinderen genoemd. De volledige kraan draaide rond een verticale as om de tonnen aan de kade te brengen. De eigenaars van de vaten moesten per vat aan het stadsbestuur een kraanrecht betalen. Vergierders maten de inhoud van de wijnvaten, zodat ze konden bepalen hoeveel accijns de handelaar moest betalen. Handelaars proefden of de wijn niet bedorven was. Daarna brachten de sleemannen de vaten naar de openbare stapelhuizen, naar de kelders en stapelplaatsen van Brugse importeurs of van vreemde naties, of meteen naar de wijntaveernen. Vóór het Tolhuis hielden de rijkepijnders toezicht op het lossen, laden en wegen. In het Tolhuis werd de Brugse Tol geheven. De Kleine Tol op artikelen voor dagelijks gebruik, de Grote Tol diende voor het internationaal handelsverkeer. De boten konden ook doorvaren tot aan de markt en hun goederen lossen in de overdekte Waterhalle. Dat was een enorm magazijn met twee verdiepingen, gebouwd over de Reie. Door middel van een katrol werden de goederen op de tweede verdieping gestockeerd. De verkoop vond plaats op de kramen in de Oude Halle, waar nu de stadshalle is. Net zoals nu brachten de handelaars ook toen een enorme variëteit aan producten mee, wat voor een bloeiende handel zorgde. 3. Producten De Hanzeaten brachten amber, graan, huiden, pels, hout en ijzerwaren mee. De Fransen zorgden meestal voor de wijn. De Italianen hadden goede contacten met het Byzantijnse rijk en de Arabische wereld. Zij voerden van daaruit fijne specerijen aan, diamanten, exotische vruchten, aluin, kleurstoffen en zijde. De Portugezen brachten ivoor en rietsuiker mee uit Afrika en de Canarische eilanden. De Britten en de Spanjaarden zorgden voor wol. Het Brugse aandeel van de terugvracht bestond voornamelijk uit laken en bewerkt leder en na 1450 ook uit luxegoederen zoals boeken, tapijten, kousen, schilderijen, koperen grafplaten en juwelen. 4. De stad groeit uit De toren van de Hallen, het belfort, was een symbool voor de macht en de rijkdom van de stad. Op de eerste verdieping van het belfort was de schatkamer. Daar stond een koffer waarin de vrijheden van de stad werden bewaard, de stadskas en het stadszegel. De Brugse burgerij vergaderde in de Poortersloge. Dat gebouw is herkenbaar aan het beertje met het wapenschild van de stad. De herbergier en makelaar Jacob Scuetelaere is één van die rijk geworden Bruggelingen. In de Poortersloge was ook de steekspelvereniging van de Witte Beer gevestigd. Buitenlandse kooplui vergaderden aanvankelijk in de kloosters van de bedelorden, zoals de karmelieten, de augustijnen, de minderbroeders en de dominicanen. De kooplui mochten er het altaar gebruiken of lieten er een eigen kapel bouwen. Na 1300 konden de kooplui vergaderen in hun natiehuis. Dat was een soort ambassade, in Brugge gebouwd door een groep vreemde kooplieden. Daar konden ze terecht voor informatie of gewoon voor gezelschap. 2
5. Een internationaal gezelschap De eerste vreemde handelaars die zich in Brugge vestigden waren de Duitsers, die toen de Oosterlingen werden genoemd. Vanaf het midden van de 15de eeuw beschikten zij over een natiehuis, het Oosterlingenhuis. Veckinchusen bekleedde er een belangrijke positie. In Brugge en in enkele andere grote handelssteden was een Hanzekantoor gevestigd. Het fungeerde als steunpunt van de Hanzeatische handel in het buitenland. De Italianen hadden geen overkoepelend handelskantoor. Zij verenigden zich per stadstaat. Het handelskantoor van de Genuezen werd de Genuese Loge of Saaihalle genoemd, omdat er saai verkocht werd, een textielsoort. Andere vreemde kooplui hadden per regionaal koninkrijk een natiehuis. Zo was er een natiehuis voor de Biskajers, de Castilianen, de Catalanen en de Portugezen. Ook de Engelsen en de Schotten hadden een eigen natiehuis. 6. Brugge als financieel centrum voor de internationale handel De meeste kooplui sliepen in herbergen. Daar kregen ze onderdak en konden ze hun waren stapelen. Vaak was de hotelier zo goed op de hoogte van het handel drijven dat hij hen ook advies gaf. Later werden sommigen zelfs bankier voor de kooplui. Zo regelde herbergier Jacob Scuetelaere geldzaken met Veckinchusen. Bij de productie van zilveren munten werd er soms gesjoemeld: door andere metalen bij het zilver te mengen konden ze veel meer munten slaan. Hierdoor kwam er teveel geld in omloop en werd één muntstuk minder waard. Vele muntheren voegden zoveel tin en lood bij het zilver dat het geld zwart werd. Hier komt ook onze uitdrukking zwart geld vandaan. De handelsactiviteiten speelden zich af rond de herberg van de familie Van der Beurse. Het plein voor de herberg Ter Beurse werd afgesloten. Zo konden de handelaars rustig hun zaken regelen. In de herberg beklonken de zakenlui hun transacties met een glas en noemden dit trefpunt naar deze familie Van der Beurse: de eerste beurs was daarmee ontstaan. De naam beurs werd wereldwijd bekend zodat ook nu nog de Fransen spreken over la bourse, de Duitsers over Börse en de Spanjaarden over Borsa, om er maar enkele te noemen. Reeds in 1370 werden er wisselkoersen van de belangrijkste steden genoteerd. Tot het midden van de 13de eeuw was er sprake van actieve handel: de koopman vervoerde zijn handelswaren zelf en reisde hierbij in konvooi met andere kooplieden. Vanaf het midden van de 13de eeuw ging de Vlaamse koopman niet meer zelf op handelsreis, maar begon vanuit een kantoor handel te drijven en liet hij schippers zijn waren vervoeren. Dit was het begin van de passieve handel: de handelsgoederen werden vervoerd door schippers en de koopman hield zich vanuit een kantoor in de stad vooral met de financiële kant van de handel bezig. Hij concentreerde zich op briefwisseling, wissels en transacties en hield de boekhouding bij. De internationale handel bracht veel risico s met zich mee, daarom werd gezocht naar nieuwe middelen om handel te voeren. Dit leidde tot het ontstaan van de grootboeken: de bewegingen van de klanten werden weergegeven in de dubbele boekhouding. Dit waren nieuwe financiële technieken door Italianen ontwikkeld en naar hier overgebracht en verfijnd. Ze droegen ertoe bij dat Brugge het financiële centrum van Noord-Europa werd. De wisselbrief was het middel bij uitstek om een betaling te doen zonder dat er contant geld aan te pas kwam. Daardoor verminderde het risico op diefstal. Dit document vertegenwoordigde geld dat op een bepaald ogenblik ergens anders in de wereld aanwezig was. Het was een soort bewijs van betaling van de ene handelaar aan de andere. Maar geld afhalen kan uiteraard niet met een wisselbrief. 3
Vele Bruggelingen namen de taak op zich van geldwisselaar. Het spreekt voor zich dat deze functie in het internationale Brugge van toen onmisbaar was. De geldwisselaars hielden wisselkantoortjes open in de omgeving van de Markt. Hun voornaamste attributen waren de wisseltafel, muntgewichten, koffertjes en geldbeurzen. Het gebeurde wel eens dat de geldwisselaars ook bankier werden. 7. Internationaal bankwezen Maar de grote bankiers waren buitenlanders. Een internationaal gekende naam in de handelswereld van toen is de familie de Medici. Zij had verscheidene filialen verspreid over Europa. Het filiaal in Brugge was ondergebracht in het Hof Bladelin, de vroegere woning van Pieter Bladelin. Op een binnenmuur van het poortgebouw zijn twee medaillons met de portretten van Lorenzo de Medici en zijn echtgenote aangebracht. Vanaf 1473 werd dit bankfiliaal geleid door Tommaso Portinari, maar Portinari leed verliezen en bouwde op den duur zo n grote schuldenberg op dat zijn firma bankroet raakte. Een andere inwijkeling was Giovanni Arnolfini, een zijdehandelaar uit Lucca. Arnolfini en zijn vrouw zijn later wereldberoemd geworden omdat ze prijken op een schilderij van Jan Van Eyck. Voor Kanunnik Van der Paele schilderde Jan Van Eyck een paneel voor zijn kapel in de Sint- Donaaskerk. 8. Rijkdom bevorderde de kunsten Jan van Eyck was samen met zijn collega s, zoals onder meer Hans Memling en Pieter Pourbus een van de wereldberoemde schilders die later tot de Vlaamse Primitieven werden gerekend. Daarnaast werden heel wat wandtapijten besteld voor Italië, maar naar Italiaans model. Hierdoor werd de Italiaanse renaissance ook verspreid in het Noorden. Vreemde handelaars en bankiers die in Brugge verbleven, financierden vaak kerkdiensten om hun overledenen te herdenken. Zo ontstonden de polyfone muziekuitvoeringen. Componisten zoals Adriaan Willaert zijn net zoals de Vlaamse Primitieven wereldberoemd geworden. Arnolfini bestelde een kostbaar muziekhandschrift in Brugge. Brugge was ook gekend voor zijn verluchte handschriften. 9. Sociaal leven Een typisch Brugse randversiering zie je ook op de miniatuur van de badstoven. Badstoven waren plaatsen waar men urenlang in een heet waterbad kon zitten terwijl men at en dronk. Er waren aparte stoven voor mannen en voor vrouwen en ook gemengde stoven, maar die hadden een bedenkelijke reputatie. In Brugge waren ook veel taveernen waar bier en wijn werden geschonken. Het stamcafé van vele buitenlandse handelaars was de wijntaveerne De Kroon aan het Sint-Jansplein. De handelaars die lange tijd in Brugge verbleven, mengden zich in het sociale leven van de stad. Anselm Adornes bereikte zelfs de top van de maatschappelijke ladder in Brugge. Hoewel hij actief bleef in de internationale handel, speelde hij een vooraanstaande rol in het adellijke gezelschapsleven van zijn tijd. De meeste Adornes huwden met meisjes uit belangrijke Brugse families. Het levenswerk van Anselm Adornes was de bouw van de Jeruzalemkapel. Hij had daarvoor de opdracht gegeven nadat hij op bedevaart was geweest naar het Heilig Land. Anselm heeft de kapel nooit meer afgewerkt gezien; dat was het werk van zijn nazaten. Midden in de kapel verwijst een praalgraf naar de beroemde Genuees en zijn echtgenote. 4
Met Veckinchusen liep het minder goed af. Hij had een tijd zijn intrek genomen bij de herbergier Jacob Scuetelaere en schulden bij hem gemaakt. Scuetelaere slaagde erin hem gevangen te laten nemen. Toen Veckinchusen vrij kwam uit de gevangenis het Steen, heeft hij niet lang meer geleefd. 10. Het einde van Brugge als economische metropool Rond 1500 was de rol van Brugge in de internationale handel grotendeels uitgespeeld en gingen kooplieden op zoek naar andere steden, zoals Antwerpen. Pas vijf eeuwen later, met de komst van het toerisme, is Brugge weer aantrekkelijk geworden voor buitenlanders. Originele tekst: Ilse Compernolle Samenvatting: Johan Cosijns 5