Preventiefiche Gebruik van kettinglengen 1. Beschrijving Een leng is een hijsgereedschap dat dient om de krachtoverdracht tussen de last en het hijstoestel te verzekeren. Wanneer een leng bestaat uit korte metalen kettingschalmen (doorvoering = 3 x diameter), spreken we van kettinglengen. Deze moeten voldoen aan de eisen uit de norm EN 818-4 (indien klasse 8). Om ongevallen te vermijden is het belangrijk om zich de juiste vragen te stellen en enkele goede praktijken te volgen. 2. Belangrijkste risico's en oorsprong Risico Loskomen uit de haak/val van de last of een deel van de last Breuk van een leng Kantelen van de last Knelling van de bovenste ledematen Verplettering of kwetsen van personen Mogelijke oorsprong Doordat de last glijdt of wanneer niet alle geheven elementen gekoppeld zijn Door slijtage of overbelasting Door een onoordeelkundige positie van het ophangingspunt ten opzichte van het zwaartepunt Wanneer de leng onder spanning gebracht wordt Tijdens de verplaatsingen van de last 3. Wetgeving Alle hefinrichtingen en -gereedschappen moeten voldoen aan de eisen uit de 'machinerichtlijn' (omgezet bij KB van 12/08/2008). Deze richtlijn heeft betrekking op de fundamentele veiligheidsvereisten die fabrikanten in acht moeten nemen. Bovendien bepaalt ze dat de eerder vermelde normen in acht genomen moeten worden, dat de CEmarkering verplicht is en dat lengen vergezeld moeten zijn van een gebruikershandleiding. In verband met het gebruik van lengen is het KB van 12 augustus 1993 van toepassing, aangevuld door het KB van 4 mei 1999 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen: daarin vinden we meer bepaald informatie over machtigingen, werkinstructies, markeringen en tests en controles die uitgevoerd moeten worden. Ook algemene preventiemaatregelen in verband met hefactiviteiten komen aan bod (organisatie, toezicht, procedures, verbod op de aanwezigheid van werknemers onder lasten, enz.). Het KB van 16 juni 2003 betreffende het gezondheidstoezicht vermeldt dat het gebruik van hefinrichtingen (en dus van lengen) onder de definitie van een veiligheidsfunctie valt (nl. een functie waarin gebruik wordt gemaakt van arbeidsmiddelen die de veiligheid en gezondheid van andere werknemers van de onderneming of van ondernemingen van buitenaf in gevaar kunnen brengen). Dit houdt in: werknemers van minstens 18 jaar oud die beschikken over de nodige competenties en instructies en die onderworpen zijn aan het gezondheidstoezicht (geschiktheid). 1/ 6 Het preventie-instituut van de bouw
Bovendien bevat het ARAB nog enkele artikels (268 tot 273) in verband met de eisen waaraan heftoestellen en hijsgereedschappen moeten voldoen als ze vervaardigd werden vóór de inwerkingtreding van de 'machinerichtlijn'. De periodieke controles door een EDTC komen aan bod in artikelen 280 en 281. We verwijzen naar punt 4 hierna voor de praktische aspecten. 4. Preventiemaatregelen Identificatieplaatje en markering Kettinglengen moeten uitgerust zijn met een identificatieplaatje met daarop de volgende informatie: De fabrikant; Het identificatienummer; De VWB (veilige werkbelasting) in functie van de wijze van aanslaan en de toepasbare hoeken wanneer het elementen met verscheidene lengen betreft; De klasse van de leng. Deze kan aangeduid worden op het plaatje of afgeleid worden uit het aantal zijden van het plaatje (bv. klasse 4: vierkant; klasse 8: achthoek); Het aantal lengen; CE-markering + referentie naar de norm EN 818-4; Facultatief: de diameter van de kettingschalmen. Gebruik nooit een leng zonder etiket! Keuringen en controles Wanneer? Door wie? Wat controleren? Voor de EDTC Conformiteit met de wetgeving indienststelling Elke 3 maanden EDTC Visueel onderzoek Jaarlijks EDTC Grondig onderzoek Voor elk gebruik Gebruiker (bevoegde persoon) Tekenen van roestvorming, begin van breuk (inkepingen, enz.), slijtage, vervorming. Conformiteit van het plaatje. In de praktijk brengen de meeste EDTC's naast het controle-attest ook een specifieke markering aan volgens een kleurcode aan de hand waarvan de gebruiker kan zien dat de verplichte keuringen wel degelijk uitgevoerd werden en dat de hijsgereedschappen veilig zijn. Meestal is deze markering een keuringsplaatje of -bandje met vermelding van de datum van de laatste keuring. JAN.-FEB.- APRIL-MEI- JULI-AUG.- OKT.-NOV.- MAART JUNI SEPT. DEC. Groen Wit Blau Geel GEWEIGERD De werkgroepen WODCA en 54quater raden aan dat alle ondernemingen de hierboven voorgestelde gemeenschappelijke kleurcode toepassen om elk misverstand op de werf te vermijden. De geschikte PBM s dragen op de werf Veiligheidsschoenen (norm EN 345). Beschermende handschoenen die weerstand bieden tegen mechanische schokken en schuren (norm EN 388). Een beschermingshelm (norm EN 397). 2/ 6 Het preventie-instituut van de bouw
Toelaatbare hellingshoeken en invloed op het hefvermogen De spankracht in het aanslagmaterieel verhoogt sterk met de hoek die de lengen vormen (zie figuur hiernaast). Het hefvermogen van een leng vermindert dus evenredig met de hellingshoek β die gevormd wordt tussen de as van de leng en de loodlijn. De veilige werkbelasting (VWB) in verticale positie moet gecorrigeerd worden in functie van de hellingshoek van de leng (zie tabel 1 hieronder). Normaal vermeldt het etiket de VWB voor verschillende configuraties. De wetgeving en de normen die van toepassing zijn, bepalen dat de hellingshoek β beperkt moet zijn tot hoogstens 60 (d.w.z. een vermogen van 50% van de VWB bij een verticale positie: M=0,5)! In de praktijk betekent dat dat de hoek α die gevormd wordt door twee lengen, beperkt moet worden tot hoogstens 120. Op de figuur hiernaast is de rode zone verboden. Wanneer er hijsogen gebruikt worden voor de verankering, mag de hellingshoek β nooit groter zijn dan 45 (d.w.z. 70% van de VWB bij een verticale positie: M=0,7) om te grote spanningen en een breuk van de hijsogen door scheuren te vermijden. Algemeen gezien wordt aangeraden dat de hoek α kleiner is dan hoogstens 60 (groene zone op de figuur hiernaast). Opgelet : de klasse de kettingen! In de bouwsector zijn bijna alle kettinglengen die gebruikt worden, van klasse 8. De hierna vermelde waarden zijn enkel geldig voor lengen van klasse 8. Opgelet: een lagere klasse betekent een lagere weerstand! Klasse 8 Hellingshoek van de leng (β in graden) 0 20 30 45 50 60 70 80 Hefvermogen 100% 94% 87% 70% 64% 50% 34% 17% Diameter schalmen VWB Hefvermogen van de leng (ton) 4 0,5 0,5 0,47 0,44 0,35 0,32 0,25 0,17 0,09 5 0,8 0,8 0,75 0,70 0,56 0,51 0,40 0,27 0,14 6 1,12 1,12 1,05 0,97 0,78 0,72 0,56 0,38 0,19 7 1,5 1,5 1,41 1,31 1,05 0,96 0,75 0,51 0,26 8 2 2 1,88 1,74 1,40 1,28 1,00 0,68 0,34 10 3,15 3,15 2,96 2,74 2,21 2,02 1,58 1,07 0,54 13 5,3 5,3 4,98 4,61 3,71 3,39 2,65 1,80 0,90 16 8 8 7,52 6,96 5,60 5,12 4,00 2,72 1,36 18 10 10 9,40 8,70 7,00 6,40 5,00 3,40 1,70 19 11,2 11,2 10,53 9,74 7,84 7,17 5,60 3,81 1,90 20 12,5 12,5 11,75 10,88 8,75 8,00 6,25 4,25 2,13 22 15 15 14,10 13,05 10,50 9,60 7,50 5,10 2,55 23 16 16 15,04 13,92 11,20 10,24 8,00 5,44 2,72 25 20 20 18,80 17,40 14,00 12,80 10,00 6,80 3,40 26 21,2 21,2 19,93 18,44 14,84 13,57 10,60 7,21 3,60 - Tab. 1: Invloed van de hellingshoek op de VWB van een leng van klasse 8-3/ 6 Het preventie-instituut van de bouw
Toelaatbare belasting De veilige werkbelasting in de werkconfiguratie is niet alleen afhankelijk van de hellingshoek van de lengen, maar ook van het aantal lengen en de wijze van aanslaan. Zo kan het nodig zijn om de VWB die op het plaatje vermeld staat, te corrigeren met een vermenigvuldingsfactor, de aanslagfactor M genoemd. De meest voorkomende manieren worden hieronder voorgesteld. Kettinglengen Klasse 8 Enkel part Enkel doorgeschoren Veilige werkbelasting in ton Tweesprongketting Drie- of viersprongketting β < 45 β = 45 tot 60 β < 45 β = 45 tot 60 α < 90 α = 90 tot 120 α < 90 α = 90 tot 120 Diameter VWB M = 1 M = 0,8 M= 1,4 M = 1 M = 2,1 M= 1,5 4 mm 0,50 T 0,50 0,40 0,70 0,50 1,05 0,75 5 mm 0,80 T 0,80 0,64 1,12 0,80 1,68 1,20 6 mm 1,12 T 1,12 0,90 1,57 1,12 2,35 1,68 7 mm 1,50 T 1,50 1,20 2,10 1,50 3,15 2,25 8 mm 2,00 T 2,00 1,60 2,80 2,00 4,20 3,00 10 mm 3,15 T 3,15 2,52 4,41 3,15 6,62 4,73 13 mm 5,30 T 5,30 4,24 7,42 5,30 11,13 7,95 16 mm 8,00 T 8,00 6,40 11,20 8,00 16,80 12,00 18 mm 10,00 T 10,00 8,00 14,00 10,00 21,00 15,00 19 mm 11,20 T 11,20 8,96 15,68 11,20 23,52 16,80 20 mm 12,50 T 12,50 10,00 17,50 12,50 26,25 18,75 22 mm 15,00 T 15,00 12,00 21,00 15,00 31,50 22,50 23 mm 16,00 T 16,00 12,80 22,40 16,00 33,60 24,00 25 mm 20,00 T 20,00 16,00 28,00 20,00 42,00 30,00 26 mm 21,20 T 21,20 16,96 29,68 21,20 44,52 31,80 - Tab. 2: VWB van kettinglengen volgens de wijze van aanslaan - Gebruikslimieten en voorbeeldberekening : - Wanneer er asymmetrisch gehesen wordt, is de toe te passen VWB de VWB van één enkele leng voor een hijsoperatie met een tweesprongketting. Bij een drie- of viersprongketting is de VWB de VWB van twee lengen. - Wanneer een leng vastgemaakt is met een glijdende lus, moet de VWB beperkt worden tot 80% (M=0,8). - In het bijzondere geval waarbij de lengen gebruikt worden om personen te hijsen in een werkbak, moet de VWB beperkt worden tot 50% (M=0,5). Voorbeeld van configuratie en gebruik van de tabel: Bij een symmetrische last die vastgemaakt is met behulp van een viersprongkettingleng van klasse 8, waarvan de hoek van elke leng ten opzichte van de loodlijn (β) kleiner is dan 45 en waarvan de schalmen een diameter van 8 mm hebben (nominale VWB van een leng = 2 T), wordt de totale VWB als volgt berekend: 4 lengen: uit veiligheidsoverwegingen beperken we ons tot 3 Diameter 8 mm: 2 T β < 45 : vermenigvuldigingscoëfficiënt = 0,7 Totale VWB = 3 x 2T x 0,7 = 4,2 T Wanneer er personen vervoerd worden (in een werkbak die gehesen wordt door deze vier lengen), bedraagt de VWB 0,5 x 4,2= 2,1 T. 4/ 6 Het preventie-instituut van de bouw
Praktische aanbevelingen voor de gebruiker Competenties van de lengbediener Het aanslaan van een last is een veiligheidsfunctie die uitgevoerd moet worden door een bevoegde persoon: Die opgeleid en geïnformeerd is (werkinstructies, kennis van de seinen bij hijsen en heffen, enz.); Die medisch geschikt is voor dit werk (gezondheidstoezicht); Die minstens 18 jaar oud is. Seingeven bij hef- en hijsmanoeuvres Behalve voor het aanslaan van de lasten volgens de regels van de kunst, is een seingever ook nodig wanneer de kraanman de machine, de last of de losplaats niet in zijn geheel kan zien. Toolbox O-004 herneemt de opdrachten en verantwoordelijkheden van de seingever, de gebaren voor het seingeven die de norm NBN E 52-009 vooropstelt en enkele specifieke aanbevelingen. Net als de lengbediener gaat het ook hier om een veiligheidsfunctie, waarop dezelfde voorwaarden van toepassing zijn (zie hierboven). De VWB respecteren Het is essentieel om arbeidsmiddelen te gebruiken die aangepast zijn aan de te heffen lasten. Ze moeten gekozen worden in functie van de last en van de hellingshoek van de lengen: Schat het gewicht van de te heffen last: volume (m³) x soortelijke massa (t/m³). Bepaal de positie van het zwaartepunt van de last. De verankeringspunten van de lengen moeten zich boven het zwaartepunt bevinden, zodat de last niet kantelt. Positioneer de haak op de loodlijn van het zwaartepunt (of, als dat niet mogelijk is, er zo dicht mogelijk bij) om onbelaste lengen te vermijden. Wanneer een last asymmetrisch gehesen wordt, kan het moeilijk zijn om de haak juist te positioneren ten opzichte van het zwaartepunt; het kan nodig zijn om te werken met kettingen met verscheidene lengen in verschillende lengtes of met specifieke toebehoren om de horizontaliteit van de last tijdens het hijsen te verzekeren. Vergeet echter niet dat de spanningen in de lengen afhangen van hun hellingshoek. Gebruik lengen die lang genoeg zijn, zodat de hoeken α en β zo klein mogelijk gehouden kunnen worden. Er wordt aangeraden om α te beperken tot 60 om te vermijden dat de last verpletterd wordt onder zijn eigen gewicht en om de levensduur van de lengen te verhogen. β mag in geen geval groter zijn dan 60 (max. 45 bij aanslagringen) en α mag in geen geval groter zijn dan 120 (max. 90 bij aanslagringen). Als het te hijsen stuk te omvangrijk of te complex van vorm is, kan een evenaar gebruikt worden, zodat er niet met een te grote hoek α gewerkt moet worden. Bepaal de VWB van het geheel van lengen in functie van het aantal lengen, van hun hellingshoek en van de gekozen wijze van aanslaan (zie bovenstaande tabel en voorbeeld). Controleer of de te hijsen last minder zwaar is dan de VWB van het geheel van lengen en hou hierbij rekening met hun hellingshoek (opgelet voor de aanslagfactor). Opgelet: bij het hijsen van personen is de VWB beperkt tot 50%. 5/ 6 Het preventie-instituut van de bouw
! NEE!! NEE! JA! NEE! Noodzakelijke bijkomende aanbevelingen Verzeker u van de volgende punten vooraleer te beginnen met de hijsoperaties: Controleer de algemene staat van de lengen en stel ze buiten dienst als u een van de volgende fenomenen opmerkt: - vermindering van de lengte van de leng met meer dan 5%. - vermindering van de nominale diameter met meer dan 10%. - vervorming van het sluittoebehoren. - vervorming, kromtrekken, barsten, roestvorming of elk ander teken van slijtage of van beschadiging van de schalmen en sluittoebehoren. Gebruik nooit een leng zonder etiket of waarvan de keuringsdatum verstreken is. Gebruik nooit een geknoopte ketting, knoop nooit twee lengen aan elkaar en gebruik nooit een ander 'zelfgemaakt' systeem om een leng langer of korter te maken. Gebruik een inkortingshaak of een ander geschikt, specifiek gereedschap. Koppel alle elementen van de last vooraleer ze te hijsen. Gebruik waar nodig spanriemen. Maak de doorgang van de lasten vrij van elk obstakel. Bescherm de leng tegen scherpe hoeken door middel van lengbeschermers om te vermijden dat de kettingschalmen buigen (meer bepaald bij richtingveranderingen en/of bij het hijsen van hoekige stukken) en laat de lengen nooit langs randen glijden. Met een onbeschermde kettingleng mogen absoluut geen lasten met metalen randen gehesen worden! Gebruik haken met een operationele veiligheidspal. Zorg dat de last rust op het onderste van de haak en niet op de punt. Als er meerdere verankeringspunten aanwezig zijn op de last, plaats de opening van elke haak dan naar de buitenkant van de last toe. Zorg er bij het aanslaan over verschillende aanslagringen voor dat de ringen nooit in buiging belast worden; de leng moet zich in hetzelfde vlak als de ring bevinden en de afstand moet beperkt zijn tot 45 ten opzichte van de loodlijn (β). Zorg dat u de lengen niet ineenstrengelt. Vermijd schokken en stoten en hijs de last langzaam naar omhoog en naar beneden. Controleer de positie van de schalmen wanneer de leng onder spanning gezet wordt. Stop met hijsen wanneer de last een abnormale weerstand biedt of schuin gaat hangen, zoek de oorzaak. Haak een leng nooit los voordat u zich ervan verzekerd heeft dat de last stabiel staat. Plaats nooit uw handen/vingers tussen de leng en de last. Plaats ook nooit uw voet onder de last. Verbied de toegang in de buurt van de last tijdens het hijsen. Het is verboden onder de lasten te lopen. Gebruik nooit een ketting om rechtstreeks personeel te hijsen. Voorzie steunlijsten of baddingen om de last neer te zetten, zodat u hem achteraf gemakkelijker opnieuw kunt opheffen. Opslag en onderhoud Bewaar de lengen na gebruik op een droge plaats, beschut tegen extreme temperaturen en vervuilingen. Berg ze correct op en niet in bulk (ze opgerold aan een rek hangen is een goede oplossing). Wees bijzonder waakzaam voor vocht en chemische producten, die de metalen kunnen doen roesten. Reinig de kettingschalmen en andere toebehoren regelmatig en smeer ze regelmatig in. Vernietig beschadigde lengen om elk misverstand te vermijden. 6/ 6 Het preventie-instituut van de bouw