ROUTE 2 Mijn Fiets routes Bovengronds genieten van het mijnverleden Inleiding M2015 is in het leven geroepen om het Limburgse mijnverleden onder de aandacht te brengen. Niet alleen bij ouderen, ook bij jongeren. Tijdens het Jaar van de Mijnen (M2015) zijn de voorliggende fietsroutes opgesteld. Deze geven een inkijkje in het Limburgs mijnverleden. Fietsers komen langs objecten en monumenten die herinneren aan het Limburgse mijnverleden. De vier routes beslaan gezamenlijk het grootste gedeelte van de Oostelijke en Westelijke Mijnstreek en hebben samen een lengte van maar liefst 125 kilometer (exclusief de 2 verbindingsroutes). Bijzonder aan de routes is dat op diverse plekken zogenaamde tijdvensters zijn geplaatst. De tijdvensters geven een impressie van de vroegere inrichting van een aantal historische locaties. Waar mogelijk wordt gebruik gemaakt van het bestaande fietsroutenetwerk. De knooppunten zijn aangegeven met een vet gedrukt getal tussen haakjes, bijvoorbeeld 76. Om u de echt mooie plekken te laten zien wordt op enkele plaatsen van de knooppuntenroute afgeweken. Hier wordt u met tekst verder geleid. In het Wormdal worden de Duitse knooppunten gebruikt. De vier routes zijn via een aangegeven knooppuntenroute met elkaar te verbinden. In de routebeschrijvingen zijn de verbindingsroutes aangegeven. De routes ervan staan beschreven in de tekst. Op de fysieke startpunten van deze verbindingsroutes staat dit aangegeven op een bord met daarop het logo van het Jaar van de Mijnen 2015. Verder kunt u uitgebreide informatie over de objecten en plekken die u onderweg tegenkomt vinden op de sites van de samenstellers en partners: rijckheyt.nl, dedomijnen.nl, demijnen.nl en m2015.nl. De routes zijn ook met GPS-navigatie te rijden, zodat de routebeschrijvingen en kaartjes in deze brochure niet voortdurend geraadpleegd hoeven te worden. De GPXroutes zijn te downloaden op de sites van de samenstellers en uitgever van dit routeboekje en op fietseropuit.nl. Route aanduiding: Ra Raa La Rd rechts afslaan rechts aanhouden links afslaan rechtdoor Meer info VVV Zuid Limburg 0900-555 9798 ( 1,- p.g.) www.vvvzuidlimburg.nl info@vvvzuidlimburg.nl 1
N276 Bingelrade Doenrade Mijnstreek Merkelbeek N274 Brunssum Schinveld Route 2 33 km Rondom het centrum van de mijnstreek Oirsbeek 18 21 N276 20 19 18 15 14 13 16 11 12 START / FINISH Nederlands Mijnmuseum, Mijnmuseumpad 2 te Heerlen. Tevens start hier de verbindingsroute naar route 1. Vanaf Groene Boord op deze route Ra naar knooppunt 50 49 45. De gecombineerde route 1 en 2 wordt dan ca. 66 km. ul 24 23 17 25 22 15 Hoensbroek 29 26 27 28 30 8 7 33 32 31 Voerendaal Ransdaal A76 1 Bezienswaardigheid Tijdvenster Ubachsberg 9 10 Landgraaf 6 5 4 3 2 1 Start 2 knooppunt Kunderberg Heerlen N281 Nog steeds begroet de schacht van de Oranje Nassaumijn I (ON I) de treinreiziger die naar Heerlen komt met de grote rode letters ON op de schacht. De schachtwielen draaien - alsof de mijn nog in werking is - tijdens de uren waarop nu het Nederlands Mijnmuseum voor het publiek toegankelijk is. De ON I heeft 75 jaar dienst gedaan, van 1899 tot 1974 en produceerde in die tijd 31.978.000 ton. Het afdiepen van de eerste schacht volgens de methode Honigmann startte op 1 oktober 1893. Met de aanleg van de tweede schacht werd in oktober 1894 begonnen. Nadat de carboonlagen waren bereikt en de schachten ondergronds met elkaar waren verbonden, kon in 1899 de koolwinning beginnen. Boven de schachten werden bakstenen schachtgebouwen en stalen schachtbokken gebouwd voor de enorme liftinstallaties. In het ophaalgebouw is de nagenoeg oorspronkelijke, door krachtstroom aangedreven ophaalmachine nog aanwezig. Voor het transporteren van alle kolen was inmiddels al met medewerking van spoorwegbouwer Henri Sarolea een spoorweg aangelegd, waarop treinen van een beperkt gewicht met een beperkte snelheid konden rijden. Het traject liep van Sittard over Heerlen naar Herzogenrath. De aanleg hiervan is begonnen in 1886 en voltooid in 1896. Vanaf de (gratis) parkeerplaats bij het Nederlands Mijnmuseum (te bereiken via CBS-weg) gaat u Ra de CBS-weg op. Daarna Ra en bij rotonde 2e afslag Ra Spoorsingel. Volg de ANWB fietsbordjes richting Landgraaf (links van de rotonde blijven rijden). Het (groene) hoofdkantoor van de Oranje Nassaumijnen 1 is een ontwerp van architect D. Roosenburg uit 1931. In verband met mogelijke mijnverzakkingen is hierbij voor het eerst in Heerlen een min of meer beweegbaar staalskeletbouw toegepast en zijn lichte materialen gebruikt. Het gebouw was daardoor 1/3 lichter dan traditionele 2 MijnFietsRoutes 3
gebouwen. Op de hoek van het gebouw bevindt zich een glazen toren met het trappenhuis. Het pand is gerenoveerd door architect Jo Coenen. Musschemig 6 is in Heerlen de oudste nog overgebleven mijnkolonie. De directie van de Oranje Nassaumijnen liet er oorspronkelijk 137 woningen bouwen tussen 1900 en 1918. Bij de rotonde staat ook het Lange Janmonument 2 ter herinnering aan de in 1938 gebouwde veel bezongen schoorsteen van de elektriciteitscentrale van de ON-mijn die bij de sloop op 21 augustus 1976 een bijna ramp veroorzaakte door verkeerd om te vallen. Ra Diamantstraat, La Smaragdstraat, Ra Kristalstraat, eind Kristalstraat Ra. U komt aan de Huskensweg. Het voormalige OVS-gebouw 7 van de ON-mijn I (Huskensweg 37) is gebouwd in 1948 en sloot in 1968. Daarna is het als kantoorgebouw en atelier in gebruik genomen. U rijdt langs de nieuwe stationsomgeving (Maankwartier) en gaat bij de rotonde La Kempkensweg, La Sittarderweg, Rd Sittarderweg. Aan de Sittarderweg bouwde ON-mijnen tussen 1909 en 1915 (adjunct) opzichtersen beambtenwoningen 3 (nrs. 70-112) naar ontwerp van architect Lugten, typische rug-aan-rug-arbeidershuizen met vier wooneenheden (nrs 112d-112h) en in de achterliggende straten de mijnkolonie Grasbroek 4. Architect Wielders uit Sittard tekende voor het ontwerp van het Patronaat (nu: Cultuurhuis) 5 aan de Sittarderweg 145 dat in 1920 werd gebouwd voor het rectoraat van de Minderbroeders H.H. Martelaren van Gorcum. Bijna aan het einde van de weg La Saffierstraat, La Granaatstraat. Ra Huskensweg, bij T-splitsing Ra Maasstraat, u gaat in de bocht naar rechts La en daarna 3e La Lekstraat. Mijnkolonie Beersdal 8 is beschermd stadsgezicht met deels hetzelfde type huizen als in Grasbroek. Door de toename van de productie moest de mijndirectie veel personeel ronselen en bouwde men hier tussen 1911 en 1918 voor hun huisvesting 280 woningen. Mijnkolonie Beersdal met nog het mijnspoor dat dwars door de wijk liep Omverschieten van de Lange Lies in 1976. Enkele maanden later viel ook de Lange Jan. Ra Rijnstraat, La Vechtstraat, Ra IJsselstraat, richting 76. Grote weg, Schelsberg La. Na 200 meter Ra, Bergerodeweg. Aan het eind Rd. U fietst een paar honderd meter na de laatste huizen over het voormalig mijnspoor tussen ON I en ON IV tot na de ingang van de visvijver. Hier fietspad Ra. U gaat hier de trappen op! U fietst tot het einde, schuin Rd (Koolkoelenweg). De vijver waar u langs komt was ooit de Bruinkoolgroeve 9 van N.V. Bergerode dat hier van 1917-1926 het concessieveld Carisborg II ontgon. Waar nu de ingang van de zilverzandgroeve Sibelco met tijdvenster is, was voorheen die van de mijn Oranje Nassau IV 10, de laatste mijn die in Heerlen in productie kwam. Dat gebeurde in 1928. De schachten waren al in 1912 aangelegd. De mijn sloot in 1973. Sibelco wil hier de laatste intact zijnde steenberg afgraven. Vanuit dit punt hebt u een mooi panorama over de mijnstreek met recht vooruit de steenberg van de Staatsmijn Wilhelmina (SnowWorld). 4 MijnFietsRoutes 5
Terug naar Heideveldweg Ra, 3e Ra Kievietstaat, tot eind, pad Rd vervolgen tot kruising met verharde Kamperheideweg = 76. Rd naar 35 74 richting 33 tot Schuttershuuske (restaurant tegenover speeltuin). alternatief: via grote parkeerplaats Heideweg (tegenover Beekstraat) meteen na de ingang van het park links langs de vijver tot eind, dan La naar Schuttershuuske. De Brunssumse stadsvijver was voorheen de bruinkoolgroeve Brunahilde II 14 die vanaf 1918 maar een paar jaar in exploitatie was. Er werd 406.000 ton bruinkool gedolven. Rechts voor de vijver begint staat het tijdvenster Brunahilde. Het vijverpark is in 1937 en 1951 aangelegd. In het park is een mijnwerkersmonument in de vorm van een kruisbeeld, geflankeerd door een mijnwerkersgezin, dat in 1946 gemaakt is door Charles Vos. U komt langs de steenberg van de Staatsmijn Hendrik 11. De kolenproductie had een grote uitgestrekte steenberg tot gevolg. In het ca. 80 hectare grote bronnenrijke stroomgebied van de Rode Beek liet Staatsmijnen vanaf 1919 het Schutterspark 12 aanleggen. In 1929 is het onlangs gerestaureerde pompstation gebouwd (uitgebreid in 1942). In 1927, bij het 25-jarig jubileum, liet Staatsmijnen een melkhuisje bouwen (het Schuttershuuske). Vanuit Schuttershuuske terug, La Heidestraat richting 74, 2e Ra Parkstraat. U fietst door de mijnkolonie Schuttersveld 13 (beschermd stadsgezicht) een kolonie van 421 arbeiderswoningen gebouwd tussen 1918 en 1920 door Staatsmijnen. De wijk is een schoolvoorbeeld van de tuinstadgedachte. Aan het eind Ra Schuttekampstraat, aan het eind bij verkeerslichten Rd Vijverlaan. Einde La Rumpenerstraat, rotonde Rd Rumpenerstraat. (De discotheek heet nog steeds Koempelclub en heeft mijnattributen aan de gevel). Bij de verkeerslichten Rd. Rechts van de verkeerslichten ziet u op Bodemplein en Rd aan het begin van de Akerstraat woningbouw van de Staatsmijn Hendrik 15 gebouwd vanaf 1912-1915 naar ontwerp van J.H.W. Leliman van het Bouwbureau der Staatsmijnen (Akerstraat 5, 2-12). Links aan het begin van de Akerstraat vinden we op de hoek het standbeeld De Mijnwerker D r Huub 16 van de Heerlense kunstenaar Sjef Drummen uit 1986. Bij de ingang van de voormalige Staatsmijn Hendrik vinden we een tijdvenster en het Herdenkingsmonument 17 (schachtwiel en plaquette) voor de 177 mijnwerkers die in de productieperiode in de mijn Hendrik het leven verloren. Het 5 meter hoge schachtwiel is afkomstig van de beeldbepalende Schacht I. Op die plaats staat nu de hoge communicatietoren. De Staatsmijn Hendrik was in productie van 1915 tot 1963, waarna ze werd Mijnwerkers op weg naar hun sjiech bij de Staatsmijn Hendrik geïntegreerd in de Emma. De mijn had vier schachten. Schacht 4 reikte in 1959 tot een diepte van een kilometer en was daarmee de diepste schacht van alle Limburgse mijnen. Op het Hendrikterrein werd op 1 juni 1967 JFC (Joint Force Command) Headquarters Brunssum gevestigd (voorheen Afcent). Tegenover schachtwiel Ra fietspad (was mijnspoor Hendrik-Emma), 2x Ra tot eind. Ra Karel Doormanstraat (fietspad), 1e La Tollisstraat, La Haansberg, La Grefkensstraat aan eind Rd fietspad Karel Doormanstraat en over fietsbrug, La Doctor Schaepmanstraat. Mijnkolonie Treebeek 18 was voor de komst van de Staatsmijn Emma het uitgestrekte jachtgebied van graaf De Marchant et d Ansembourg uit Amstenrade. Met de aanleg van de buurt, die vroeger deel uitmaakte van de gemeenten Heerlen, Brunssum en Amstenrade, werd begonnen toen de Staatsmijn Emma werd aangelegd (1908-1913). Treebeek is door Staatsmijnen aangelegd voor de vele kompels uit het noorden van Nederland die zij voor de mijnarbeid ronselden. Door hun veelal protestantse achtergrond is Treebeek rijk aan kerken van protestantse denominaties. Treebeek omvatte opzichters-, beambten- en arbeiderswoningen, gebouwd tussen 1913 en 1921. U komt langs authentieke woningen aan de Spoor-, Plein- en Treebeekstraat. Rd Spoorstraat, schuin Rd Koolweg oversteken en na 10 m Ra en meteen weer La, (Spoorstraat), niet de grote weg (Emmaweg) nemen! 6 MijnFietsRoutes 7
Verder op uw pad: het Beambtencasino 19 (Fitness bij Hoen, Uranusstraat 17), gebouwd in 1919-1920. Speciaal voor het hogere personeel werden casino s gebouwd waar ze vertier vonden, een toneelvoorstelling konden bijwonen, konden eten of een borrel konden drinken. De casino s (en naaste omgeving) waren verboden terrein voor de eenvoudige mijnwerkers. Na de mijnsluiting is het casino bijna 20 jaar in gebruik geweest als ontspanningsruimte voor de Navoofficieren van Afcent. Vervolgens komt u langs het uit 1938 daterende Badgebouw 20 (nu kerk, Maanstraat 13-15) waar gezinsleden van de mijnwerkers wekelijks hun stortbad konden genieten en het Hervormd Jeugdhuis 21 (nu Trefcenter, Maanstraat 6) uit 1928. Op de hoek Wenckebachstraat-Ringstraat staat een tijdvenster met een afbeelding van de Emma. Ra Uranusstraat, La Pleinstraat, La Maanstraat, Ra Treebeekstraat, Laa Treebeekstraat, 1e La, dan Ra Wenckebachstraat. Links van de Wenckebachstraat ligt het Emmapark, de plek van de Staatsmijn Emma 22. De Staatsmijn Emma was in bedrijf van 1911 tot 1973. Het ondergrondse gebied van de Emma besloeg een oppervlakte van 7.235 hectare. Brokken beton en een rest van een muur zijn stille getuigen van dit grote mijncomplex met cokesoven en grote elektriciteitscentrale. Op het hoogtepunt werkten er 10.000 mensen in de mijn, waarvan 6.000 ondergronds. Tussen 1983 en 1993 gingen de gebouwen van de mijn tegen de vlakte. Dankzij particulier initiatief is de gevelsteen met de tekst Staatsmijn Emma anno 1911 bewaard gebleven, te vinden bij de ingang van het zorgcomplex Emmastaete aan de Akerstraat Noord. Ongeveer hier was destijds de ingang van de staatsmijn en een groot beeldbepalend schachtgebouw. Aan de status van de woningen is veelal de functie af te lezen. Hoe dichter bij de mijn hoe hoger. Aan het eind van de Wenckebachstraat/Treebeekstraat en deels op de Akerstraat Noord vinden we statige huizen voor (hoofd)opzichters en beambten 23 uit de begintijd van Treebeek. Eind La Akerstraat Noord, 1e Ra Kastanjelaan, Rd zijwegen en kruisingen negeren, wordt Maria Gewandenstraat, Rd tot La Zandbergsweg (langs de Devotiekapel) volgen tot hoofdweg. Zicht op het vol in bedrijf zijnde Emmaterrein Fabrieken van het Stikstofbindingsbedrijf in Geleen. De in de Staatsmijnen Hendrik en Emma gewonnen steenkool vond daardoor een snelle weg naar de afnemers. Daar waren ook grootverbruikers als Hoogovens bij. De vette kool van de Emma werd in de ovens bij de Emma omgezet in cokes. Het bijproduct gas leverde Staatsmijnen vooral aan de huishoudens voor het koken op de gasfornuizen. Bij de Kastanjelaan bouwde Staatsmijnen na de Tweede Wereldoorlog een aantal Oostenrijkse (houten) woningen 25. La Baron van Hövellplein, La Juliana Bernhardlaan. Kasteel Hoensbroek 26 wordt als stercke huijsinge in het broek al vóór 1300 vermeld. De grote ronde toren met schietgaten moet onderdeel van het vestingwerk zijn geweest dat aan de zijde van de hertog van Brabant tegen het Keulse en Gulikse achterland moest verdedigen. De heren Hoen verwierven in 1388 het dorp Hoensbroek als heerlijkheid. Het kasteel werd in de loop van de tijd, vooral in de 17e en 18e eeuw, aanmerkelijk uitgebreid. Begin 20e eeuw is het kasteel gerestaureerd en in de jaren 1950 had Staatsmijnen er zijn representatief onderkomen. Richting 26 blijven volgen. Kijkje naar het inmiddels afgebroken (nu vernieuwde) Treebeekplein We volgen hier nagenoeg het tracé van het Mijnspoor Hendrik-Emma naar Nuth-Stein 24. Honderdduizenden tonnen kolen gingen op deze plaats over het mijnspoor naar de haven van Stein en naar de Chemische Verbinding naar de routes van de Westelijke Mijnstreek (6 km) De routes zijn met elkaar verbonden via een verbindingsstuk dat is gemarkeerd met een bord: Vanuit kasteel Hoensbroek naar knooppunt 25 24 richting 36. Dan 2e Ra naar verbindingsroute 32. 8 MijnFietsRoutes 9
Mijnwerkerswoningen De Eerste Stap (Stuytstraat) 27. Toen de Staatsmijn Emma werd aangelegd werd in Hoensbroek op initiatief van Pastoor Röselaers de Woningvereniging Hoensbroek opgericht. In 1913 kwamen de eerste woningen gereed. Het project was het eerste project van Ons Limburg waarvan dr. H. Poels de voorman was. Koumenberg Steenberg ON III 28. De steenberg van de Oranje Nassaumijn III, gelegen langs de Caumerbeek, is na de sluiting van de mijnen in de Operatie Van Zwart naar Groen omgevormd tot het stadspark In de Koumen. Na enige tijd gaat u nog steeds 26 volgend, bergafwaarts op het fietspad langs de Terhoevenderweg en komt u bij een rotonde. Hier gaat u Ra Willem Barentzweg, Ra Ganzeweide. overlijden van zijn vader voort. Momenteel is het attractiepark gesloten. Even verderop, na het Chinese restaurant bevinden zich aan de rechterkant van de weg opzichters- en ingenieurswoningen van de ON-III-mijn. Ra Belemnieterf. Hier was de ingang van de ON-III-mijn 29. Op het schoolplein van Mijn Spoor is de plek van de schacht van deze mijn gemarkeerd met een plaquette. De ON III in Heerlerheide-Rennemig werd aangelegd in 1912 en kwam in exploitatie in 1917. In 1973 eindigde de kolenproductie en in 1974 ging de 56 jaar oude en 42 meter hoge schacht om. In 1954 had de ON III de hoogste dagproductie (964 ton, 400 ton meer als ON I) van alle vier de ON-zetels. La Fossielenerf, Ra Rennemigstraat. Ingang van de Mijn Oranje Nassau III Droomkasteel Fantastico was het eerste attractiepark van Heerlen. Bij de ingang staat nog een levensgrote olifant, waker over de duizenden beelden uit de sprookjeswereld. De 21 meter hoge uitkijktoren van het kasteel gaf een prachtig uitzicht op de omgeving. De heer N. Schoonbroodt begon, nadat hij niet meer in de mijn kon werken, met een hobby om de tijd om te krijgen. Hij maakte betonnen tuinfiguren en bouwde ook de entourage eromheen die uitgroeide tot een echt droomkasteel. Het was zo n succes dat het een echt bedrijf werd, een galerie voor tuinfiguren en een attractiepark, dat jaarlijks volle bussen aan bezoekers trok. Zijn zoon werkte mee in het bedrijf en zette het na het Links en rechts van deze straat ligt de mijnkolonie Rennemig 30 gebouwd door de ON-mijnen voor de koempels van hun derde mijn in de periode 1914-1918. Bij verkeerslichten 53 volgen en dan richting 51. U komt langs het fraai gelegen en gerestaureerde Kasteel Terworm 31. Het eerste kantoor van Staatsmijnen was hier gevestigd en directeur Wenckebach woonde er een tijd. In 1917 kwam het hele landgoed in bezit van de ON-mijnen. Deze kochten het complex om claims van mijnschade te kunnen ontlopen. Na het kasteel en de formele tuin nog even 51 volgen en bij splitsing met grote Plataan La Eikendermolenweg, La Pijperstraat, La Gouverneurstraat, La Landvoogdstraat, La Parallelweg. In de grote groene loods was de Nationale Houthandel 32 (nu Kinderstad) gevestigd. Het bedrijf was een belangrijke houtleverancier voor vooral de ON-mijnen. Ra In de Cramer, Ra Dudoklaan onder spoorbrug door, meteen Ra fietspad langs watertoren (Mijnmuseumpad) tot terug bij Nederlands Mijnmuseum. De watertoren 33 is in 1951 gebouwd door het Bouwbureau van de ON-mijnen. De toren is 36 meter hoog, de top ervan ligt op 144 m. boven NAP. Het waterreservoir heeft een diameter van 10,5 m. en kon 650 m3 water bevatten. Het laatste stuk fietst u over en langs een tot park omgevormde rest van de steenberg van de ON I en rechts het grote rangeerterrein voor het kolentransport. Even verder komt u langs het grote nieuwe kantoorcomplex van het Centraal Bureau voor de Statistiek met in de gevelarchitectuur een glimlach naar het carboon, het mijnverleden. 10 MijnFietsRoutes 11
Colofon Deze brochure is een uitgave van VVV Zuid-Limburg, Historisch Goud-Rijckheyt, het Koninklijk Instituut voor Ingenieurs (KIVI), afd. Limburg, De Domijnen en het Huis voor de Sport Limburg. Deze is met de meeste zorg samengesteld. Alle informatie wordt echter verstrekt zonder aansprakelijkheid onzerzijds. Bij het samenstellen van deze brochure is alles in het werk gesteld om de bron van de foto s te achterhalen. Mocht u onverhoopt toch menen de rechten te bezitten of de genoemde bron klopt niet, neem dan alstublieft contact met ons op via VVV Zuid-Limburg. Coördinatie 2015: VVV Zuid-Limburg, Historisch Goud-Rijckheyt, De Domijnen en Huis voor de Sport Limburg Teksten & routes: Peer Boselie (Archief De Domijnen), Roelof Braad (Historisch Goud), Wiel Heyenrath en William Buil (KIVI). Fotografie: VVV Zuid-Limburg, Historisch Goud / Rijckheyt, Archief De Domijnen, Heemkundevereniging Geleen, Gemeentearchief Kerkrade, RHCL (collectie Staatsmijnen). Coverfoto: Fritz Henle (1909-1993) Vormgeving: Het Vormlab, Heerlen Druk: Kontinu, Sittard Cartografie: Anyway Productions, Hansweert & het Vormlab. Met dank aan: Het project van de mijnfietsroutes inclusief tijdvensters is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Stichting Jaar van de Mijnen, Stichting Fonds Sociale Instellingen en Stichting Behoud Mijnhistorie. VVV Tips! Wilt u een indruk krijgen van het werken in de mijn dan adviseren wij u een bezoek te brengen aan het Nederlands Mijnmuseum in Heerlen, de Steenkolenmijn te Valkenburg of Schacht Nulland te Kerkrade. Voor de echte beleving kunt u ondergronds in de steenkolenmijn Blegny, werelderfgoed, net over de grens in België. Kijk voor meer informatie op vvvzuidlimburg.nl. Meer weten over mijnbouw en historisch erfgoed? Kijk op demijnen.nl en industrieelerfgoedlimburg.nl 12 MijnFietsRoutes 13