Protocol Veilig Slapen Gastouderbureau Thuis van Huis Versie mei 2016 1
Inhoudsopgave Inleiding 3 1 Wat is wiegendood? 3 2 Wat kun je doen om de veiligheid te bevorderen? 3 2.1 Leg een baby nooit op de buik te slapen 3 2.2 Fixeren 4 2.3 Warmtestuwing 4 2.4 Fopspeen 5 2.5 Veiligheid in bed 5 2.6 Medicatie 5 2.7 Roken 6 3 Inbakeren 6 4 Houd voldoende toezicht 6 5 Instructieblad 7 6 Aansprakelijkheid 8 7 Samenvatting preventie maatregelingen 8 8 Meer informatie 8 Bijlagen Registratieformulier voor toestemming tot buikliggen 9 Registratieformulier voor toestemming tot fixeren 11 Registratieformulier voor toestemming tot inbakeren 13 2
Inleiding Veilig slapen is een onderwerp dat met grote regelmaat wordt besproken binnen de kinderopvang. Maar wat is nu veilig slapen en hoe kun je hier zo optimaal mogelijk naar handelen. Helaas komt het in Nederland af en toe voor dat een jong kind tijdens kinderopvang overlijdt onder het beeld van wiegendood. Zowel in kinderdagverblijven als bij gastouders. Gastouderbureau Thuis van Huis heeft het protocol veilig slapen met zorg opgesteld om zowel gastouders als vraagouders inhoudelijk te informeren over dit onderwerp. Door preventie en voorlichting willen wij dit risico tot het uiterste beperken. Het protocol wordt jaarlijks geëvalueerd en voorzien van alle nieuwe beschikbare informatie en voorlichting. Op deze manier willen wij onze gastouders alert houden en laten werken volgens dit protocol. Alle gastouders moeten dan ook op de hoogte zijn van de inhoud van dit protocol en de preventiemaatregelen uitvoeren die zijn gepubliceerd op de website van NCJ (Nederlands centrum jeugdgezondheid) www.opvoeden.nl en www.veiligheid.nl 1. Wat is wiegendood? Het begrip wiegendood betekent een plotselinge en onvoorziene dood van een ogenschijnlijk gezond kind van nul tot twee jaar. In de regel vindt wiegendood plaats tijdens de slaap van het kind. De meeste sterfgevallen doen zich voor in de eerste zes levensmaanden. Maar ook tot de leeftijd van twee jaar is er een kans op wiegendood. Over de oorzaken van wiegendood is nog veel onduidelijk. Door onderzoek zijn er inmiddels wel veel omstandigheden bekend waaronder wiegendood zich voordoet. Er zijn een aantal risicofactoren. Sommige daarvan zijn niet te beïnvloeden, zoals het mannelijke geslacht, vroeggeboorte, laag geboortegewicht, meerlingen of jeugdig moederschap. Maar er zijn ook een heleboel factoren waar je als gastouder wel invloed op uit kunt oefenen. Deze factoren worden in dit protocol uitgewerkt. 2. Wat kun je doen om de veiligheid te bevorderen? 2.1 Leg een baby nooit op de buik te slapen. Het aantal gevallen van wiegendood is enorm afgenomen sinds wordt afgeraden om kinderen op hun buik te laten slapen. Bij het op de buik slapen kunnen de volgende vier complicaties optreden: 1 In de buikligging kunnen neus en mond tegen het matras aan komen te liggen, waardoor uitgeademde lucht min of meer wordt vastgehouden en deels weer wordt ingeademd (rebreathing). Zo krijgt het kindje te weinig zuurstof binnen. 2 Op de buik heeft het kind een grotere mobiliteit. Met de benen of armen kan het kindje zich afzetten en verplaatsen: jongere zuigelingen vooral naar het hoofdeinde (hoofdbeschermers of andere kussenachtige materialen kunnen dan een gevaar vormen). Oudere zuigelingen kunnen zich verplaatsen naar het voeteneinde, waardoor het kind onder het beddengoed verstrikt kan raken. 3 De afgifte van warmte is in de buikligging kleiner doordat het contactoppervlak van het lichaam met het matras groter is. Hierdoor kan een baby het te warm krijgen. 3
4 In de buikligging is de druk op de neus en de onderkaak groter doordat het kind met zijn gezicht tegen het matras of zijkant aan ligt. De neus vervormt en is minder toegankelijk voor lucht, waardoor ademnood kan optreden. Vanaf een maand of drie zijn kinderen in staat van de rug naar de buik te draaien, dit heet secundaire buikligging. Door meer toezicht te houden, kan dit voorkomen worden. Bij eventuele buikligging kan het kind weer op de rug worden gedraaid. Daarnaast maakt het gebruik van een babyslaapzak het draaien moeilijker. Wanneer het kind overdag wakker is, kun je hem onder jouw toezicht op zijn buik leggen om de motoriek te oefenen. Als het kind zichzelf vlot op zijn buik en rug kan draaien kun je hem zelf zijn slaaphouding laten bepalen. Er zijn bepaalde, maar niet vaak voorkomende (aangeboren) afwijkingen waarbij buikligging (tijdelijk) wel wenselijk kan zijn. Vraag de ouders in dit geval om een schriftelijke verklaring van de arts te overleggen en bewaar hiervan een kopie voor in het dossier van gastouderbureau Thuis van Huis. Wijs ouders die zonder medische reden buikligging voor hun kind wensen nadrukkelijk op de preventieadviezen! Willen zij desondanks dat hun baby in buikhouding slaapt (soms hebben zij hun kind daar al aan gewend) dan is hiervoor schriftelijke verklaring in de vorm van het formulier buikslapen verplicht. Door het ondertekenen van dit formulier zijn ouders eindverantwoordelijk voor het buikslapen. 2.2 Fixeren Fixeren wordt vanuit het nederlands centrum jeugdgezondheid (NCJ) afgeraden. Riemen en banden om een kindje vast te leggen (fixeren) mogen vanaf 2004 niet meer verkocht worden. Het is over het algemeen niet verstandig om een gezonde baby te willen vastleggen. Uitzonderingen zijn daarentegen voorstelbaar. Indien ouders willen dat hun kindje wordt gefixeerd, vraag dan naar een schriftelijke verklaring van de arts. Het fixeren dient dan te gebeuren met een veilig geacht hulpmiddel dat je elke keer consequent en zorgvuldig toepast. Als er sprake is van een kind dat tijdens zijn slaap gefixeerd wordt, dan moet het formulier fixeren ingevuld en ondertekend worden door ouders. Door het ondertekenen van dit formulier zijn ouders eindverantwoordelijk voor het fixeren. Raadpleeg in elk geval de publicatie 'Fixeren denk aan de risico's' (te bestellen via wiegendood@ncj.nl). 2.3 Warmtestuwing Warmtestuwing is een risicofactor voor wiegendood. Als een kind zijn lichaamswarmte niet kan afgeven aan zijn omgeving en daardoor een verhoogde lichaamstemperatuur heeft, spreken we van warmtestuwing. De bloedvaten in de huid worden dan wijd open gezet in een poging af te koelen. De bloeddruk daalt hierdoor, wat het hart moet compenseren door harder te pompen. Het hart wordt dan (te) zwaar belast. Een baby die zweet heeft het al gevaarlijk warm. Zolang de voetjes van een baby in bed lauw aanvoelen, heeft het kind het niet te koud. Een oorzaak van warmtestuwing is een slechte ventilatie in de slaapkamer en te warm of te veel beddengoed. - zorg ervoor dat het niet te warm wordt in de slaapkamer. De verwarming hoeft er vaak niet aan. De aanbevolen slaapkamertemperatuur is 15 tot 18 graden. Hang een thermometer op om dit te controleren. 4
- Leg een baby bij voorkeur in een babytrappelzak of maak het bedje laag op met een goed ingestopt laken en een dekentje. - Gebruik nooit een dekbedje: ook geen losliggende dekbedhoes met een dekentje erin. Combineer geen trappelzak met ander beddengoed. - Schapenvachten worden afgeraden. Het kindje kan er met het hoofdje in komen te liggen. Bovendien zijn schapenvachten erg warm, waardoor de kans op warmtestuwing verhoogt is. - Laat een baby nooit met een bedekt hoofd slapen. 2.4 Fopspeen Een fopspeen zou het risico op wiegendood kunnen verminderen, maar harde bewijzen zijn hier nog niet voor te vinden. Mogelijke factoren zijn: Een kind met een fopspeen ligt minder snel met neus en mond op het matras. Doordat de speen anders in het gezicht drukt, leert het kindje sneller het hoofdje te draaien naar de zijkant. Het zuigen stimuleert de spierontwikkeling in mond en kaak. De tong komt hierdoor meer naar voren te staan wat de luchtwegen vrij houdt. Met een fopspeen ademt een kind door de neus. Het zal daardoor minder snel onder het beddengoed raken, omdat het de neus wil vrijhouden. Kinderen met een fopspeen draaien minder in bed. Het wordt aanbevolen om het gebruik van een fopspeen na tien maanden af te bouwen. Gebruik voor een speen geen koord of lint dat langer is dan tien centimeter. 2.5 Veiligheid in bed Vanuit de GGD worden de veiligheidseisen op het gebied van bedjes aangescherpt. Gastouderbureau Thuis van Huis raadt haar gastouders dan ook aan de volgende adviezen op te volgen: Het gebruik van campingbedjes tot twee jaar wordt met klem afgeraden. Leg een kind in een vast bedje, een campingbedje is bedoeld voor een incidentele logeerpartij en niet voor een structurele slaapplaats. Indien het kind ouder is dan twee jaar, mag er geen extra los matras in het campingbedje gelegd worden. Alleen het bijbehorende matras mag gebruikt worden. De kans op verstikking of beknelling neemt door het gebruik van extra comfortabel matras aanzienlijk toe. Het gebruik van te zachte matrassen verhoogd het risico op wiegendood Gebruik nooit een kussen, kussenachtige knuffel,schapenvachtje zacht hoofd- en zijwandbeschermers, zeiltjes, tuigjes koorden of voorwerpen van zacht plastic in bed Maak het bed kort op: dat wil zeggen dat de voetjes bijna tegen het voeteneinde liggen. (2.3 warmtestuwing) 2.6 Medicatie Er zijn aanwijzingen dat kalmerende medicijnen van invloed zijn op wiegendood. Het gaat hier om geneesmiddelen als promethazine, alimemazine en oxomemazine. De kalmerende stoffen kunnen je kind te diep laten slapen, wat nadelige gevolgen kan hebben voor de ademhaling. Ook moeder die borstvoeding geven, moeten deze medicijnen vermijden. Zorg dat er altijd overleg heeft plaatsgevonden met de behandelend arts. 2.7 Roken Er is een duidelijk verband tussen roken en wiegendood. Vooral het actief roken van de moeder tijdens en na de zwangerschap verhoogt het risico van wiegendood, maar ook passief meeroken verhoogt het risico. Hoe meer sigaretten worden gerookt, des te groter het risico op wiegendood. Roken tijdens de zwangerschap heeft een ongunstige invloed op de zuurstofvoorziening, groei en vermoedelijk ook longfuncties van het kind. Na de geboorte kan het opgroeien in een rokerige omgeving 5
de groei en werking van de longen nadelig beïnvloeden. Het verkleint de opname van zuurstof en het maakt het kindje vatbaarder voor ontstekingen van de luchtwegen. Bij de gastouder mag om deze reden nergens binnenshuis gerookt worden. 3 Inbakeren Het inbakeren van zuigelingen of jonge baby s wordt gedaan bij veelvuldig huilen of onrustig slapen. Een onderzoek van het Wilhemina Kinderziekenhuis in Utrecht laat zien dat huilbaby s bij wie geen aantoonbare lichamelijk oorzaak valt te ontdekken het meeste gebaat zijn bij regelmaat, rust en minder prikkels. Op een verkeerde manier (te strak, te slap, te dik) of met ongeschikte middelen inbakeren kan risicovol zijn: verkeerd inbakeren van de benen kan het ontwikkelen van een heupafwijking en motorische storingen bevorderen. Inbakeren bij koorts of verhoging mag nooit in verband met warmtestuwing. Advies: Het actuele advies is om inbakeren bij voorkeur vanaf vier maanden af te bouwen en uiterlijk na zes maanden te beëindigen. Een al wat oudere baby die er ingebakerd in slaagt zich om te draaien belandt in een zeer gevaarlijke situatie met kans op verstikking en beknelling. Er zijn verschillende inbakerdoeken op de markt die niet of minder geschikt zijn en dus verhoogde risico s met zich meebrengen. Overleg in samenspraak met ouders altijd met het consultatiebureau of het inbakerproduct voldoet aan de veiligheidseisen. Naast inbakerdoeken zijn er ook bakerzakken. Bakerzakken zijn geen inbakerproduct, maar slaapzakjes waarin de armpjes van het kind worden opgesloten. Het zijn slaapzakjes zonder armsgaten, bedoeld om het maaien met de armen tegen te gaan, zodat onrustige kinderen beter slapen. Volgens de aanbieders een alternatief voor strak inbakeren en geschikt tot de leeftijd van 6 maanden of zelfs langer. Ze worden aangeboden onder namen als o.a. Puckababy, Ergococoon en Woombie. Indien een vraagouder wenst dat het kindje wordt ingebakerd, wijs de ouders dan op bovenstaand advies. Voor inbakeren dient het formulier inbakeren ingevuld te worden en voorzien zijn van handtekening van ouders. Ouders zijn hierdoor eindverantwoordelijk voor het inbakeren. 4. Houd voldoende toezicht Kijk telkens als je een kindje naar bed brengt even bij de andere kinderen die in bed liggen. Observeer nieuwe kinderen en jonge baby s extra vaak. Door veranderingen in de dag situatie en routine van het kind zijn er sterke aanwijzingen dat dit stress en een slaapverstoring veroorzaakt. Als je als gastouder in je eigen huis werkt, verschilt de situatie met thuis voor het kindje. Wij adviseren om het kindje rustig te laten wennen bij je, door voorafgaand aan de eerste officiële opvang dag het kindje al enkele malen te laten wennen. Bij voorkeur met een slaapperiode erin. Ga in elk geval eens per drie kwartier ter controle bij alle kinderen kijken. ** Maak gebruik van videoapparatuur of een babyfoon. ** Als om de 45 minuten kijken niet haalbaar is, is een zo n kort mogelijke tijd wat kan zeer gewenst. Een gevaarlijke situatie kan een baby al snel fataal worden! 6
5. Instructieblad Wat te doen bij het aantreffen van een (bijna) levenloos kind 1. Blijf kalm 2. Geef het kind prikkels: tik het aan, kietel de voetzolen of til het kind op om te kijken of het reageert. 3. Indien mogelijk roep om hulp (partner, buren, achterwacht) 4. Controleer de ademhaling en bel 112 5. Blijf bij het kind 6. Kijk of de luchtwegen vrij zijn 7. Start met reanimeren *** en volg de instructies van 112 8. Waarschuw de ouders 9. Maak notities (tijdstip, omstandigheden, betrokkenen) *** Het is van belang om actief te handelen, omdat er sprake kan zijn van een zogeheten ALTE (Apparent life threatening event = ogenschijnlijk levensbedreigende gebeurtenis), die ten goede kan worden gekeerd. Een baby die bleek, blauw en/of slap wordt aangetroffen, kan na prikkeling betrekkelijk snel weer bijkomen. Aanbevolen wordt om in geval van plotseling en onverwacht overlijden daarvan tevens melding te maken aan de Landelijke Werkgroep Wiegendood via het speciale meldnummer: 06 51293788. Een te hulp schietende arts kan daar of bij de stichting terecht voor het protocol inzake postmortaal medisch onderzoek van de Nederlandse Vereniging van Kinderartsen en de Vereniging van Pathologen. Raadzaam is om in geval van een calamiteit alle omstandigheden zo spoedig mogelijk en zo volledig mogelijk te noteren. Veel gegevens zijn essentieel of van groot belang om naderhand bij te dragen aan het zoeken naar een oorzaak. Noteer t.b.v. een op te stellen observatieverslag tijdstip van de gebeurtenis, de aangetroffen situatie in het bedje, de houding van de baby, de kleding en de temperatuur (ook die van de baby). 7
6. Aansprakelijkheid De schriftelijke verklaringen moeten duidelijk aangeven hoe en waarom van de preventieadviezen wordt afgeweken en dienen aan te tonen dat de gastouder zorgvuldig te werk is gegaan. In geval van aansprakelijkheidsstelling is dat van belang. Er bestaat enige jurisprudentie in strafrechtelijke en civielrechtelijke procedures! Juridische aansprakelijkheidsstelling valt te toetsen aan de mate waarin men nalatig dan wel zorgvuldig is geweest, opzettelijk dan wel onopzettelijk. Bij beoordeling zal worden gekeken naar beleid en uitvoering. Wettelijke voorschriften zijn van een hogere orde dan raadgevingen/aanbevelingen, maar het is verstandig om interne regels niet te laten afwijken. Naast juridische is er morele aansprakelijkheid. In dat kader is van belang dat gastouders zichzelf achteraf geen verwijten hoeven maken over zaken die hadden kunnen worden voorkomen. De preventieaanbevelingen Veilig Slapen berusten op de richtlijn Preventie Wiegendood en worden in Nederland breed ondersteund, door (medische) organisaties die zich bezighouden met babyzorg als consultatiebureaus en de GGD, maar ook door b.v. Veiligheid.nl voorheen Consument en Veiligheid. 7. Samenvatting preventie maatregelen Stel ouders met een jonge baby voorafgaand aan plaatsing enkele keren in de gelegenheid om hun kind aan de sterk veranderende omstandigheden en de nieuwe routine te laten wennen. Houd jonge baby s tijdens het slapen extra goed in de gaten. Leg een baby nooit op de buik te slapen, ook niet één keertje. Controleer steeds alle kinderen als je er een naar bed brengt. Kijk als het niet vaker kan minimaal een keer per 3 kwartier. Zet de babyfoon of video aan als je niet op de groep bent. Ventileer de slaapkamer regelmatig en zorg dat het er niet te warm is. Maak het bedje laag op en gebruik geen dekbed. Rook nooit in huis. 8. meer informatie Bij de totstandkoming van dit protocol heeft gastouderbureau Thuis van Huis gebruik gemaakt van vooraanstaande bronnen aangaande veilig slapen. Voor meer informatie verwijzen wij graag door naar de volgende websites: www.ncj.nl Op deze website is allerlei actuele en relevante informatie binnen jeugd gezondheidszorg te vinden. In het downloadcentrum zijn bovendien folders te downloaden over veilig slapen www.veiligheid.nl Op de website is allerlei informatie te vinden over kind veiligheid www.nvk.nl Hier vind je de werkgroep wiegendood www.opvoeden.nl Een website met opvoedinformatie 8
Registratieformulier voor toestemming tot buikliggen Partijen Vraagouder...(naam en voorletters) Straat en huisnummer...... Postcode en plaats......... E-mail... Verder te noemen de vraagouder en Gastouder... (naam en voorletters) Straat en huisnummer... Postcode en plaats.... E-mail... Registratie nummer landelijk register kinderopvang.. Verder te noemen de gastouder Bovengenoemde vraagouder geeft gastouder toestemming om hun kind tijdens de slaapmomenten bij de gastouder op de buik te laten slapen. Gegevens Kind: Roepnaam:... Achternaam:... BSN-nr Geboortedatum:... Meisje/ jongen:... 9
Zowel de vraagouders als de gastouder zijn op de hoogte van het protocol veilig slapen en handelen volgens dit protocol. Ouders kunnen een artsenverklaring overleggen als bij medische redenen buikligging noodzakelijk is. Gastouderbureau Thuis van Huis ontvangt van deze verklaring een kopie voor in het dossier. Eventuele bijzondere afspraken:. Datum: Plaats: Naam vraagouder: Handtekening vraagouder: Naam gastouder: Handtekening gastouder: 10
Registratieformulier voor toestemming tot fixeren Partijen Vraagouder...(naam en voorletters) Straat en huisnummer...... Postcode en plaats......... E-mail... Verder te noemen de vraagouder en Gastouder... (naam en voorletters) Straat en huisnummer... Postcode en plaats.... E-mail... Registratie nummer landelijk register kinderopvang.. Verder te noemen de gastouder Bovengenoemde vraagouder geeft gastouder toestemming om hun kind te laten fixeren tijdens de slaapmomenten bij de gastouder. Gegevens Kind: Roepnaam:... Achternaam:... Adres (wanneer anders dan bovenstaand)... Postcode / Woonplaats (wanneer anders dan bovenstaand):... Geboortedatum:... Meisje/ jongen:... 11
Zowel de vraagouders als de gastouder zijn op de hoogte van het protocol veilig slapen en handelen volgens dit protocol. Vraagouder voorziet gastouder van fixatiemateriaal dat voldoet aan de hoogste kwaliteitseisen en kan een artsenverklaring overleggen met daarin de reden van fixatie. Gastouderbureau Thuis van Huis ontvangt een kopie van deze verklaring voor in het dossier. Eventuele bijzondere afspraken:. Datum: Plaats: Naam vraagouder: Handtekening vraagouder: Naam gastouder: Handtekening gastouder: 12
Registratieformulier voor toestemming tot inbakeren Partijen Vraagouder...(naam en voorletters) Straat en huisnummer...... Postcode en plaats......... E-mail... Verder te noemen de vraagouder en Gastouder... (naam en voorletters) Straat en huisnummer... Postcode en plaats.... E-mail... Registratie nummer landelijk register kinderopvang.. Verder te noemen de gastouder Bovengenoemde vraagouder geeft gastouder toestemming om hun kind in te laten bakeren tijdens de slaapmomenten bij de gastouder. Gegevens Kind: Roepnaam:... Achternaam:... Adres (wanneer anders dan bovenstaand)... Postcode / Woonplaats (wanneer anders dan bovenstaand):... Geboortedatum:... Meisje/ jongen:... 13
Zowel de vraagouders als de gastouder zijn op de hoogte van het protocol veilig slapen en handelen volgens dit protocol. Vraagouder voorziet de gastouder van een inbakerproduct dat voldoet aan de hoogste kwaliteitseisen. Eventuele bijzondere afspraken:. Datum: Plaats: Naam vraagouder: Handtekening vraagouder: Naam gastouder: Handtekening gastouder: Eventuele bijzondere afspraken:. Datum: Plaats 14