Handboek voor Theorie en praktijk Bohn Stafleu Van Loghum
Handboek voor handrevalidatie THEORIE EN PRAKTIJK
Handboek voor handrevalidatie THEORIE EN PRAKTIJK Dr. Louise M. van Dongen Jan H.J. Pilon Eerste druk Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Mechelen, 2002
2002 Bohn Stafleu Van Log hum, Houten Aile rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel16b Auteurswet 1912 j 0 het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen a an de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN 90 313 3943 1 NUR 890 D/2002/3407 /110 antwerp omslag: P3, Huizen antwerp binnenwerk: AlphaZet prepress, Waddinxveen Eerste druk, 2002 Bohn Stafleu Van Loghum HetSpoor2 3994 AK Houten www.bsl.ni Motstraat 30 2800 Mechelen
Voorwoord De verschijning van het hoek dat u in handen hebt, vormt een mijlpaal in de Nederlandse fysiotherapie. Niet eerder verscheen in de Nederlandse taal een vergelijkbaar overzicht van de handproblematiek, waarmee iedere therapeut toch vrijwel dagelijks in aanraking komt. Het hoek voorziet dus in een grote behoefte. Hoewel zelf geen fysiotherapeut, heb ik het hoek met grote interesse gelezen. Het is helder, overzichtelijk en duidelijk gebaseerd op jarenlange praktische ervaring. De talrijke casussen die de auteurs bespreken verhogen de bruikbaarheid nog meer. Ook voor andere beoefenaars van de medische professie is het een zeer waardevol handboek. Ik ben ervan overtuigd dat Pilon en Van Dongen een standaardwerk hebben afgeleverd, dat in geen behandelkamer mag ontbreken. Met deze knappe prestatie wil ik hen van harte gelukwensen! Dr. F. van Campen, Abingdon, Engeland
lnhoud lnleiding XI 1 Functionele anatomie 1 1.1 De pols 2 1.2 De hand 2 1.2.1 De ossa carpalia ofhandwortelbeentjes 3 1.2.2 Dehandpalm 3 1.2.3 Het carpale kanaal 7 1.2.4 Het kanaal van Guyon 11 1.2.5 Het dorsum van de hand 12 1.2.6 Deduim 13 1.2.7 Devingers 13 Referenties 15 2 Congenitale afwijkingen en {verkregen) groeistoornissen 16 2.1 Soorten congenitale aandoeningen 17 2.1.1 Trigger finger (snapping finger, tendovaginitis stenosans) 17 2.1.2 Syndactylie 19 2.1.3 Polydactylie 20 2.1.4 Camptodactylie 22 2.1.5 Clinodactylie 22 2.1.6 Madelungse deformiteit 23 2.1.7 Amnionringen ( congenitaal bandsyndroom) 24 Referenties 25 3 Traumata 26 3.1 Huidletsels 30 3.1.1 Brandwonden 31 3.2 Peesletsels 32 3.2.1 Buigpeesletsels 32 3.2.2 Strekpeesletsels 36 3.3 Fracturen 41 3.3.1 Intra-articulaire fracturen 41 3.3.2 Schachtfracturen 43 3.3.3 Immobilisatie van vingers 44 3.4 Zenuwletsels 44 3.4.1 Sensibele voorziening van de huid 44
INHOUD 3.4.2 Motorische verzorging van de kleine handspieren 45 3.4.3 Zenuwdoorsnijding en zenuwcontusie 46 3.4.4 Zenuwhechting 47 3.4.5 Zenuwtransplantaat 48 3.4.6 Het verloop van zenuwgenezing: microscopisch, rnacroscopisch, klinisch 48 3.4.7 Neuroorn 48 3.5 Vaatletsels 50 3.5.1 Arterieelletsel 50 3.5.2 Veneus letsel 51 3.5.3 Revascularisatie en replantatie van de vinger 52 3.5.4 Hypothenar hammer syndroorn 52 3.6 Gecornpliceerde letsels 55 3.6.1 Contusie 55 3.6.2 Chemicalii:!n 56 3.6.3 Vuurwerkletsel 57 3.7 Late reconstructie 57 3.7.1 Huidreconstructie 58 3.7.2 Peesreconstructies 58 3.7.3 Peestransposities 59 3.7.4 Duimreconstructie 60 Referenties 61 4 Degeneratieve aandoeningen 62 4.1 Artrose 64 4.1.1 Artrose van de kleine vingergewrichten 65 4.1.2 Artrose van het carpornetacarpale gewricht vandeduirn 66 4.2 Reumatoi:de artritis (RA) 69 4.2.1 Indicaties voor conservatieve en operatieve behandeling van RA 70 4.2.2 Enkele specifieke operatieve ingrepen en de daarbijbehorende handtherapie 72 Referenties 78 5 Overige aandoeningen 79 5.1 Trigger finger 79 5.2 Het carpaletunnelsyndroorn 81 5.3 Morbus De Quervain 83 5.4 Morbus Dupuytren 85 Referenties 87 6 Goedaardige en kwaadaardige tumoren van pols en hand 89 6.1 Goedaardige tum oren van de weke del en 89 6.1.1 Ganglion 89 6.1.2 Epitheelcyste 92 6.1.3 Degeneratieve cyste 93 6.1.4 Morbus Dupuytren 93 6.1.5 Reuscelturnor 93 6.1.6 Vasculaire tumor 93
VIII INHOUD 6.1.7 Overige goedaardige gezwellen 95 6.2 Kwaadaardige tum oren van de weke delen 95 6.2.1 Basaalcelcarcinoom en plaveiselcelcarcinoom 95 6.2.2 Melanoom 96 6.2.3 Kaposi-sarcoom 96 6.3 Bottumoren 96 6.3.1 Goedaardige bottumoren 97 6.3.2 Kwaadaardige bottumoren 97 Referenties 98 7 Algemene handtherapie 100 7.1 Factoren die het behandelresultaat kunnen bemvloeden 100 7.1.1 Angst 101 7.1.2 Motivatie van de patient 101 7.1.3 Eventuele beperkingen van de patient 101 7.2 Bepalen van de uitgangspunten voor oefentherapie 102 7.2.1 Communicatie met de verwijzer 102 7.2.2 Kennismaking met de patient (sociale status, inventarisatie van de gegevens van de verwijzer) 102 7.2.3 Meten van de gewrichtsuitslagen 103 7.2.4 Opstellen van het behandelplan 103 7.3 Algemene adviezen 103 7.3.1 Temperatuur 104 7.3.2 Dosering van activiteiten van de gekwetste hand 104 7.3.3 Pijn 105 7.4 Het oefenen: algemene begripsbepaling 106 7.4.1 Het oefenen van de probleemhand 106 7.4.2 Oedeembestrijding 107 7.4.3 Spalk 109 7.4.4 Overige hulpmiddelen 109 7.5 Fysiotherapeutische applicaties 110 Referentie 110 8 Handtherapie bij specifieke ziektebeelden 111 8.1 Handtherapie na buigpeesletsels 111 8.1.1 Opstellen behandelplan 112 8.2 Handtherapie na strekpeesletsels 117 8.2.1 Oefeningen specifiek voor gehechte strekpezen in het gebied van de onderarm tot het MCP-gewricht 117 8.2.2 Handtherapie bij een mallet finger 118 8.2.3 Handtherapie bij een swanneck-deformiteit 119 8.2.4 Handtherapie bij een boutonniere-deformiteit 119 8.3 Handtherapie na fracturen 120 8.4 Handtherapie na zenuwletsels 120 8.4.1 Leefregels bij zenuwletsels 121 8.4.2 Oefeningen bij motorische uitval van de nervus medianus 121 8.4.3 Oefeningen bij motorische uitval van de nervus ulnaris 123
INHOUD IX 8.4.4 Oefeningen bij motorische uitval van de nervus radialis 124 8.4.5 Oefeningen bij hypersensibiliteit 124 8.4.6 Oefeningen bij sensibiliteitsverlies 125 8.5 Handtherapie bij overige vaker voorkomende handproblemen 126 8.5.1 Handtherapie bij het carpaletunnelsyndroom (CTS) 126 8.5.2 Handtherapie bij artrose 127 8.5.3 Handtherapie bij een trigger finger 127 8.5.4 Handtherapie bij morbus De Quervain 128 8.5.5 Handtherapie bij morbus Dupuytren 128 8.5.6 Handtherapie bij een ganglion dorsale van de pols 128 8.5.7 Handtherapie bij reumatoi:de artritis (RA) 128 Referenties 129 9 Spalktherapie 130 9.1 Materiaalkunde 132 9.1.1 Spalkmateriaal 132 9.1.2 Polstermateriaal 134 9.2 Werken met spalkmateriaal 135 9.3 Schoonhouden van de spalk 137 9.4 Leefregels bij het dragen van een spalk 137 10 Leefregels en registratie 140 10.1 Leefregels 140 10.1.1 Algemene leefregels voor de hand 140 10.1.2 Leefregels bij het dragen van een spalk 142 10.1.3 Leefregels voor het afbouwen van het dragen ~~n~alk M4 10.1.4 Na de spalk 145 10.2 Registratie 146 10.2.1 Communicatie en voortgang via grafische voorstelling 147 Bijlagen Bijlage I Adas meten en algemene oefentherapie 159 1 Meten van gewrichtsuitslagen, notering in grad en 160 2 Meten van spierkracht 180 3 Voorbereidende oefeningen 182 4 Passieve oefentherapie 190 5 Actieve oefentherapie 194 6 Oefenen tegen weerstand 198 7 Coordinatieoefeningen 200 8 Huiswerkoefeningen 203 Bijlage II Adas voor de aanleg van spalken 205 1 Statische spalken 207 Cock-up spa.lk 208 Swanneck spalk 214 Trigger spalk 216
X INHOUD 2 3 4 Boutonniere spalk 218 Buddyspalk 220 Spica splint, circulair 222 Spica splint, sling 224 Quervain spalk 226 Mallet spalk 228 Volaire rustspalk met strekstand van de vingers 230 Dynamische spalken 232 Kleinert-spalk 232 fub~n~e n6 Dynamische extensiespalk 238 Spalk ter ondersteuning van oefentherapie 244 Spalken ter redressie of voorkoming van contracturen 246 Nervus-ulnarisspalk 246 Abductiespalk voor de duim 248 Bijlage III Evaluatie 250 1 Evaluatie van de patient met een handprobleem 250 2 Meetlijst bij de evaluatie van de patient met een handprobleem 256 3 Evaluatie van de patient na een hand trauma 257 Trefwoordenregister 261
lnleiding De menselijke hand is een buitengewoon functioneel en veelzijdig instrument. Doordat we ermee kunnen voelen en tasten vormt hij een bron van velerlei gewaarwordingen en belevingen. De tastzin van de hand maakt ons bewust van eigenschappen van de directe omgeving. lets voelt bijvoorbeeld warm of koud aan, ruw, scherp of vochtig. Naast de perceptie van onze omgeving via de hand ( extroceptief), bestaat ook het proprioceptieve systeem: spiergevoel, teweeggebracht door receptoren in spieren en gewrichten, geeft iets weer over onze lichaamshouding. Kinesthesie, het gevoel van de spierbeweging, leert ons het bewegingsapparaat, bijvoorbeeld arm en hand, te reguleren. Het is evident dat wij mensen ervaringsgegevens en bewegingspatronen leren vastleggen. Van perceptie komen wij vervolgens tot conceptie, die via de ontwikkeling van het taalsysteem tot begripsvorming leidt, zodat wij over onze ervaringen en kennis kunnen communiceren. Met onze handen kunnen we voorwerpen manipuleren; we kunnen ze van vorm en structuur doen veranderen ofkunnen ze verplaatsen. We kunnen instrumenten bedienen die als verlengstuk van de hand fungeren (schilderen met een kwast, schrijven met een pen). De hand op zichzelf is bovendien een niet te onderschatten communicatiemiddel. Met handgebaren kunnen we verschillende emotionele toestanden uitdrukken die tevens een sociaal-interactieve betekenis hebben. We kunnen daarbij denken aan zwaaien, groeten, wenken, aanwijzen, strelen, knijpen, stompen, enzovoort. De multifunctionaliteit en de veelzijdigheid van de hand blijken in directe relatie te staan met onze belevingswereld, onze emoties, onze cognities, gerelateerd aan een ongelofelijke varh~teit van hersenfuncties. Er valt heel wat te leren voordat complexe handbewegingen een geautomatiseerd, reflexmatig patroon hebben bereikt, zoals bijvoorbeeld bij het bespelen van een muziekinstrument. Het zal duidelijk zijn dat bij de neuropsychologische ontwikkeling van een mens de functionaliteit van de hand sterk samenhangt met lingui:stiek. Bij het leren van simpele gebaren, maar ook van complexe opera ties met de hand spelen verbale begeleiding en sturing een niet te onderschatten rol. Met onze hand en drukken we veel over onszelf uit en gaan we een interactie met onze omgeving aan, die kan leiden tot veranderingen in onze eigen actuele levenssituatie en die van anderen. Wij kunnen in het duister tasten naar een deurkruk en de deur openen, onze duim opsteken in de richting van iemand die
XII INLEIDING naar ons oordeel een goede opmerking maakt, wij kunnen de radio aanzetten en hem afstemmen op de muziek die wij willen horen, een telefoonnummer intoetsen van een goede vriend, enzovoort. En dat zijn nog maar een paar voorbeelden van de omvangrijke betekenis die onze handen hebben voor ons leven, ons zijn. Het zal duidelijk zijn dat een disfunctionerende hand ('onthand' zijn) voor eenieder grote consequenties heeft; die reiken verder dan het eenvoudigweg niet kunnen uitvoeren van bepaalde handelingen. Omdat een protocollaire benadering van de handproblematiek nauwelijks mogelijk is vanwege de grote variatie, is het niet altijd gemakkelijk een goed gericht behandelplan uit te zetten. Daarom hebben de auteurs gemeend u een handreiking te doen met dit hoek. Deze uitgave is het resultaat vanjarenlange samenwerking tussen J.H.J. Pilon, hand- en fysiotherapeut, en dr. L.M. van Dongen, plastisch, reconstructief en handchirurg. Door het samen volgen en begeleiden van patienten, het betrekken van de patient in het gevolgde beleid en het gebruikmaken van door hen ontwikkelde schriftelijke feedback zijn zij uitgegroeid tot een behandelunit. De keus van de onderwerpen is voortgekomen uit bovenstaande samenwerking. Zowel van Dongen als Pilon werkt in een perifere praktijk. Beiden komen vooral met de gemiddelde handproblematiek in aanraking. In hoofdstuk 1 wordt de functionele anatomie beschreven die nodig is om de achtergronden van de in dit hoek beschreven aandoeningen beter te begrijpen; hoofdstuk 2 behandelt congenitale afwijkingen; in hoofdstuk 3 vindt u de behandeling van traumata, in hoofdstuk 4 en 5 respectievelijk de benadering van degeneratieve aandoeningen en een aantal vaker voorkomende ( overige) handaandoeningen. Hoofdstuk 6 geeft een summier overzicht van goedaardige en kwaadaardige aandoeningen van de hand. In hoofdstuk 7 vindt u algemene adviezen voor het uitvoeren van fysiotherapie van de hand; hoofdstuk 8 geeft informatie over handtherapie bij een aantal specifieke handaandoeningen. Spalktherapie wordt uitgebreid behandeld in hoofdstuk 9. Hoofdstuk 10 geeft de 'leefregels' voor fysiotherapie bij handaandoeningen, alsmede een manier om zelf een registratiesysteem op te zetten. Ten slotte zijn in de bijlagen achter in het hoek een atlas meten en algemene oefentherapie en een atlas voor de aanleg van spalken opgenomen, rijk voorzien van afbeeldingen ter verduidelijking. In Bijlage III treft u een drietal voorbeelden van evaluatieformulieren. Anders dan gebruikelijk is dit hoek niet gevuld met beslisbomen. De behandeling van bijvoorbeeld rugproblematiek of een gescheurde enkelband is vaak mogelijk door een vrij strak protocol te volgen, bij de hand is dit veellastiger. Weinig handproblemen zijn onderling vergelijkbaar. Auteurs proberen met dit hoek vooral inzicht te geven hoe door zorgvuldig kijken en luisteren naar de patient, door kennis te verzamelen over de achtergrond van het probleem en de sociale omstandigheden van de patient, een individueel behandelplan opgesteld kan worden, uitgaande van algemene principes. Wageningen/Veenendaal, najaar 2002