H. Elling Inleiding in de farmacotherapie Derde druk Houten 2013
V Voorwoord Inleiding in de farmacotherapie heeft als doel de basisbegrippen uit de farmacotherapie uit te leggen. Kennis van de basisbegrippen is nodig om de naslagwerken te kunnen lezen die in de apotheek gebruikt worden. Ook zijn deze begrippen nodig om de medicatiebewakingssignalen van het apotheekinformatiesysteem te begrijpen. In dit boek wordt tevens uitgelegd hoe geneesmiddelen moeten worden gebruikt. Al deze kennis is nodig om voorlichting en instructie te kunnen geven aan de patiënt. Het werk van apothekersassistenten bestaat voor een belangrijk deel uit gegevens verwerken in het apotheekinformatiesysteem en geneesmiddelen afleveren. Kennis van de medischfarmaceutische terminologie is nodig voor het verwerken van gegevens en beoordelen van medicatiebewakingssignalen. Daarnaast moet de apothekersassistent deze terminologie in begrijpelijk Nederlands kunnen vertalen om zinvolle informatie aan de patiënt te kunnen verstrekken. Deze voorlichtende taak van apothekersassistenten vormt de basis voor een goed geneesmiddelengebruik en daarmee verbetering van de kwaliteit van leven voor de patiënt. In enkele hoofdstukken worden voorbeelden van geneesmiddelen genoemd, die niet tot de verbeelding zullen spreken zolang de geneesmiddelgroepen nog niet zijn bestudeerd. In het basiswerk Farmacotherapie in de apotheek wordt waar nodig verwezen naar dit leerboek, waarmee het tevens een rol heeft als naslagwerk. In de derde druk is de tekst en zijn de afbeeldingen aangepast aan nieuwe inzichten rond medicatiebewaking en de afhandeling daarvan. We maken gebruik van de terminologie die gebruikt wordt op de KNMP Kennisbank en het Farmacotherapeutisch Kompas. Mw. H. Elling, apotheker
VII Inhoud 1 Toedieningswegen en toedieningsvormen..................................... 1 1.1 Inleiding............................................................................ 3 1.2 Toedieningswegen.................................................................. 3 1.2.1 Lokale toediening.................................................................... 4 1.2.2 Systemische toediening............................................................. 5 1.3 Orale toedieningsvormen........................................................... 7 1.3.1 Tabletten............................................................................ 7 1.3.2 Capsules............................................................................. 8 1.3.3 Vloeibare orale toedieningsvormen................................................... 8 1.3.4 Andere orale toedieningsvormen..................................................... 9 1.4 Toedieningsvormen voor neus, oor, mond en oog................................... 9 1.4.1 Neusdruppels en neusspray........................................................... 9 1.4.2 Oogdruppels, oogzalf en oogwassing................................................. 10 1.4.3 Oordruppels......................................................................... 11 1.4.4 Toedieningsvormen voor de mond- en keelholte....................................... 12 1.5 Toedieningsvormen voor de luchtwegen............................................ 12 1.5.1 Dosisaerosolen....................................................................... 12 1.5.2 Autohaler............................................................................ 14 1.5.3 Poederinhalatoren................................................................... 14 1.5.4 Inhalatievloeistoffen.................................................................. 14 1.5.5 Stoomdruppels...................................................................... 15 1.6 Toedieningsvormen op de huid..................................................... 15 1.6.1 Zalven en crèmes..................................................................... 15 1.6.2 Zalven op slijmvliezen................................................................ 15 1.6.3 Pleisters............................................................................. 16 1.7 Rectale toedieningsvormen......................................................... 16 1.7.1 Zetpillen............................................................................. 16 1.7.2 Klysma s............................................................................. 17 1.8 Vaginale toedieningsvormen........................................................ 17 1.8.1 Vaginaaltabletten, -crèmes en -spoelingen............................................. 17 1.8.2 Spiraaltje of vaginale ring............................................................. 18 1.9 Parenterale toedieningsvormen..................................................... 18 1.9.1 Injecties............................................................................. 19 1.9.2 Infusen.............................................................................. 20 2 Toepassingen van geneesmiddelen............................................. 23 2.1 Inleiding............................................................................ 24 2.2 Behandelmethoden................................................................. 24 2.2.1 Causale behandeling................................................................. 24 2.2.2 Symptomatische behandeling........................................................ 24 2.2.3 Substitutietherapie................................................................... 25 2.2.4 Preventieve behandeling............................................................. 25 2.2.5 Palliatieve therapie................................................................... 25 2.2.6 Diagnostisch gebruik van geneesmiddelen............................................ 26 2.3 Gebruiksduur van geneesmiddelen................................................. 26
VIII Inhoud 2.3.1 Gebruiksduur bij klachten............................................................ 26 2.3.2 Kuur afmaken........................................................................ 26 2.3.3 Langdurig gebruik................................................................... 26 2.4 Vertrouwen in het geneesmiddel.................................................... 27 2.4.1 Placebo s............................................................................. 27 2.5 Alternatieve geneeswijzen.......................................................... 28 2.5.1 Homeopathische geneesmiddelen.................................................... 29 2.5.2 Fytotherapie......................................................................... 31 2.6 Websites............................................................................ 32 3 Opname, werking, omzetting en uitscheiding................................. 33 3.1 Opname............................................................................. 34 3.1.1 Opname na orale toediening.......................................................... 34 3.1.2 Opname na rectale toediening........................................................ 35 3.2 Werking van geneesmiddelen....................................................... 36 3.2.1 Bloedspiegel......................................................................... 37 3.2.2 Werkingssnelheid.................................................................... 39 3.3 Omzetting in de lever............................................................... 40 3.4 Uitscheiding........................................................................ 41 3.4.1 Uitscheidingswegen.................................................................. 41 3.4.2 Halfwaardetijd....................................................................... 42 4 Medicatiebewaking.............................................................. 43 4.1 Inleiding............................................................................ 44 4.1.1 Begrippen en definities rond medicatiebewaking...................................... 44 4.1.2 Nederlandse Apotheek Norm......................................................... 46 4.2 Richtlijnen.......................................................................... 46 4.2.1 Richtlijn Medicatiebewaking.......................................................... 46 4.2.2 Randvoorwaarden Richtlijn Medicatiebewaking........................................ 49 4.2.3 Rol van de computer................................................................. 50 4.3 Informatiebronnen.................................................................. 51 4.4 Patiëntendossier.................................................................... 53 4.4.1 Vastleggen patiëntgegevens.......................................................... 53 4.4.2 Vastleggen medicatiebewakingsignalen............................................... 53 4.5 Samenwerking met artsen.......................................................... 53 4.5.1 Farmacotherapeutisch overleg........................................................ 53 4.5.2 Elektronisch receptenverkeer......................................................... 55 4.6 Rol van de geneesmiddelengebruiker............................................... 56 4.6.1 Therapietrouw....................................................................... 56 4.6.2 Patiëntenvoorlichting................................................................ 57 4.7 Websites............................................................................ 58 5 Doseringen........................................................................ 59 5.1 Inleiding............................................................................ 61 5.2 Dosis en dosering................................................................... 62 5.2.1 Doseringseenheid.................................................................... 62
Inhoud IX 5.3 Normdoseringen.................................................................... 62 5.3.1 Factoren waarvan de dosering afhangt................................................ 62 5.3.2 Begrippen rond doseringen........................................................... 63 5.3.3 Therapeutische breedte.............................................................. 64 5.3.4 Doseringsafwijkingen................................................................ 64 5.4 Dosering bij een verminderde nierfunctie........................................... 65 5.5 Dosering bij kinderen............................................................... 66 5.5.1 Leeftijd.............................................................................. 66 5.5.2 mg/kg-lichaamsgewichtmethode..................................................... 66 5.5.3 Gevoeligheid van kinderen voor geneesmiddelen...................................... 66 5.6 Dosering bij de oudere mens........................................................ 67 5.7 Doseringscontrole via de computer................................................. 69 5.7.1 Afwijkingen van de maximale dosering................................................ 70 5.7.2 Onderdosering....................................................................... 70 5.7.3 Onduidelijkheden op recept.......................................................... 70 5.8 Doseringscontrole met naslagwerken............................................... 71 5.8.1 Een doseringscontrole uitvoeren...................................................... 71 5.8.2 Doseringsgegevens uit de naslagwerken.............................................. 71 5.8.3 Beoordeling dosering................................................................ 74 5.9 Vergiftigingen....................................................................... 75 5.9.1 Vergift............................................................................... 75 5.9.2 Acute vergiftigingen.................................................................. 76 5.9.3 Maatregelen bij acute vergiftiging..................................................... 76 5.9.4 Chronische vergiftigingen............................................................ 77 5.9.5 Wat te doen bij een hulpvraag?....................................................... 77 5.9.6 Een vergiftiging voorkomen.......................................................... 77 5.10 Websites............................................................................ 78 6 Interacties......................................................................... 79 6.1 Inleiding............................................................................ 80 6.2 Ontstaan van interacties............................................................ 81 6.2.1 Maag-darmkanaal.................................................................... 81 6.2.2 Binding aan bloedeiwitten............................................................ 81 6.2.3 Versterkte werking................................................................... 82 6.2.4 Invloed op de omzetting en uitscheiding.............................................. 82 6.3 Wisselwerking met voedingsmiddelen.............................................. 83 6.4 Afhandeling van een interactie...................................................... 83 7 Contra-indicaties en intoleranties............................................... 87 7.1 Contra-indicaties.................................................................... 88 7.2 Aandoeningen als contra-indicaties................................................. 88 7.2.1 Afgeleide contra-indicaties........................................................... 91 7.3 Zwangerschap en borstvoeding..................................................... 92 7.3.1 Schadelijkheid tijdens de zwangerschap............................................... 93 7.3.2 Borstvoeding........................................................................ 95 7.4 Overgevoeligheid of intoleranties................................................... 96 7.5 Afhandeling contra-indicaties....................................................... 97 7.6 Websites............................................................................ 97
X Inhoud 8 Overige medicatiebewakingssignalen......................................... 99 8.1 Inleiding........................................................................... 100 8.2 Eerste uitgifte...................................................................... 100 8.2.1 Voorlichting bij eerste uitgifte........................................................ 100 8.3 Verstrekking bij eerste uitgifte..................................................... 103 8.4 Tweede-uitgiftesignaal............................................................. 105 8.5 Afwijkend daggebruik.............................................................. 105 8.5.1 Aansluitend gebruik................................................................. 106 8.5.2 Geneesmiddel nog in voorraad...................................................... 106 8.6 (Pseudo)dubbelmedicatie in de apotheek.......................................... 106 8.6.1 Afhandeling (pseudo)dubbelmedicatie............................................... 107 8.6.2 Veel voorkomende situaties van (pseudo)dubbelmedicatie............................ 107 8.7 Nadelen van (pseudo)dubbelmedicatie............................................ 108 9 Bijwerkingen..................................................................... 109 9.1 Inleiding........................................................................... 110 9.1.1 Vaststellen van bijwerkingen......................................................... 111 9.2 Oorzaken van bijwerkingen........................................................ 111 9.2.1 Bijwerkingen die voortkomen uit de werking......................................... 111 9.2.2 Allergische reacties.................................................................. 112 9.2.3 Patiëntgebonden bijwerkingen...................................................... 112 9.3 Registratie van bijwerkingen....................................................... 113 9.3.1 Melden van bijwerkingen door patiënten............................................. 115 9.3.2 Nieuwe geneesmiddelen en bijwerkingen............................................ 115 9.3.3 Naslagwerken....................................................................... 115 9.4 Websites........................................................................... 115 Bijlagen........................................................................... 117 Woordenlijst..................................................................... 119 Register........................................................................... 127