Keukentafelgesprek: Maatschappelijk Verantwoord Verlichten in Vrolijkheid en Oosterenk in Zwolle Restaurant Urbana 3-9-2015 11.00 Karen Jonkers, Erna Krommendijk 1
Doelen & Agenda Doelen: Van elkaar leren over verlichting Zwolle bewust(er) verlichten Onderz: Kunnen we onze verlichting verbeteren? Onderz: Willen we initiatief nemen in de Nacht vd Nacht? Vogelnestjes hoeven niet verlicht te worden Agenda: Achtergrond project Kennismaken Scan foto s + uitleg Wat vinden we MVV? Hapje Licht verbeteren en obstakels oplossen Ideeën voor Nacht van de Nacht? Afronding 2
Welkom ondernemers in Zwolle! Otto de Vente, Waterschap Groot Salland Ton ter Bekke, Ondernemersvereniging OVB en Marslanden Gerben Mensink en Henriëtte Brouwer, Hessenpoort Natuurlijk Andre Diepeveen, Vastgoed AA-FM Erik Neutenboom, Hans Hollegien, Gemeente Zwolle Verhinderd: Wim Schmid, Soto le Stelle, lichtdeskundige Gespreksleiding: Karen Jonkers en Erna Krommendijk 3
Overijssel Rond Zwolle worden gebieden beïnvloed door hemellicht vanuit de stad. De kleur van de nachtelijke hemel wordt beïnvloed door moleculen in de lucht, roet, water, etc. Kan variëren van grijs, tot gelig, tot zwart De provincie Overijssel heeft al haar gemeenten aangemoedigd de verlichting te verbeteren. Door onnodige verlichting te minderen wordt het donkerder in de wijde omgeving, wordt minder CO2 uitgestoten en de energierekening verlaagd. 4
Nederland In verschillende delen van Nederland verschilt de tolerantie voor licht. De Waddeneilanden bijv. staan wel op deze foto, maar zijn niet te zien. Daar wordt gewerkt aan een Dark Sky Park. Omgeving van Zwolle is relatief donker. De graad van Verlichting is lager dan in het Westen van NL. 5
Europa Het denken over verlichting is cultuur bepaald.. België en Nederland verlichten snelwegen, andere landen niet Mondiaal geldt: hoe rijker het land, hoe meer licht 6
Waarom Bewust Verlichten? Er zijn vele redenen voor zowel individuen als bedrijven om verlichting te optimaliseren.. 7
Scan van de bedrijventerreinen... Wim Schmidt heeft op uitnodiging van de gemeente, alle bedrijventerreinen en panden van Zwolle gescand op verlichting. Alle foto s zijn gemaakt op 15 of 19 mei tussen 0.00 en 3.00 uur. Panden die opvielen door bijzondere, mooie en functionele verlichting, of door onnodige verlichting, strooilicht of lichthinder zijn gefotografeerd. De eigenaren van opvallende panden zijn uitgenodigd voor dit gesprek. Degenen die wilden en ook konden komen, zijn nu hier. We bekijken de foto s 8
Foto s kijken. 9
2 foto s/pand: mooie en standaard sluitertijd (rechts) Een mooie foto, combinatie van 3 foto s waarmee zo veel mogelijk details zichtbaar worden. De standaard-belichtingstijd foto, waarmee foto s vergelijkbaar worden Te zien is dat de tl-balken op de verdiepingen schijnen direct en via de muren naar de toeschouwer. Ze zijn feller dan de openbare verlichting, en kan hinderlijk zijn. 10
Zwembad de Vrolijkheid De vraag is hoeveel mensen s nachts worden bereikt met deze promotieverlichting. Hoeveel mensen rijden hier s nachts langs? Schiet deze verlichting zijn doel niet voorbij? Om dit logo goed te kunnen lezen is het nodig dat het contrast tussen de letters en de achtergrond goed uit komt. Te zien is dat het bord ongelijkmatig wordt verlicht. Op de stukken die het meest worden verlicht valt het contrast weg, en daardoor niet te lezen. 11
Waterschap Groot Salland Otto: de drie bollampen kunnen s nachts wel uit, gaat om invalide P-plaatsen. s nachts is er binnen niemand aan het werk. Misschien moeten we eens nadenken over dynamische verlichting? Tip: ga eens praten met AH, die hebben dynamische verlichting Expert: Er zijn hier erg veel soorten verlichting te zien. Er is over het algemeen niet te veel licht, maar er zijn wel erg veel lampen. De bolachtige lampen stralen alle kanten op, zo wordt ook de hemel verlicht. 12
Sligro Expert: geheel is redelijk netjes uitgevoerd. Expert: Na 01 uur is er minder licht op het terrein dan tussen 00 en 01 uur. Deze foto gemaakt om 02 uur. De reclameborden zijn redelijk wit waardoor er veel licht gereflecteerd wordt. De verlichting op de borden zou veel minder kunnen om toch goed te kunnen zien. 13
Vrolijkheid - openbare verlichting Gerben: wordt bij verlichting rekening gehouden met de ecologie? Hans: Zwolle heeft 25.000 lichtpunten. Die worden geleidelijk aan omgebouwd naar duurzaam. De openbare verlichting van Oosterenk is volgens de standaard van 40 jaar geleden. Bij vervanging wordt het LED + wordt gedimd: om 21 uur 20% en om 23 uur nogmaals 20% Hans: Nu wel, bijv bij Wehkamp vanwege vleermuizen. Er is wel verlichting nodig vanwege cameragebruik, maar door lagere positionering houd je rekening met vleemuizen. Op fietspad Stadshagen > binnenstad wordt rekening gehouden met vleermuizen door te dimmen en door dynamisch te verlichten. Het moet wel sociaal veilig voor de fietser) 14
Oosterenk - openbare verlichting Hans: De openbare verlichting van Oosterenk is volgens de standaard van 40 jaar geleden aangegelegd. Oosterenk heeft nog geen LED, maar wel al wit, energiezuinig licht. Hans: De sterkte van de Openbare Verlichting is relevant voor de sterkte van de verlichting bij bedrijven. Bij te grote verschillen kun je verblind worden, waardoor je niks meer ziet als je op een donkerder plek komt. De nieuwste ontwikkeling in Openbare Verlichting is dat we rekening houden met de kleur van de bestrating. Bij een lichtere ondergrond reflecteert er meer en hoef je minder sterk te verlichten. 15
Enexis, Parkeerplaats Dr Klinkertweg Expert: de P-plaats wordt hier fel verlicht terwijl deze niet wordt gebruikt. Hans: de lampen zijn om 18 uur al aan en om 10 uur ook. Met halvering van het aantal branduren kan al veel bereikt worden. Andre: Enexis werkt veel met thermische camera s omdat er veel koper is op de terreinen. De dure camera s leveren veel meer op dan veel verlichting. Bij een gewone camera moet iemand steeds naar het scherm kijken; bij deze camera s krijg je een signaal als er een afwijking is. Er zijn al heel veel diefstallen mee voorkomen en er is geen / weinig terreinverlichting nodig. Enexis heeft doelstelling energieneutraal te worden. Andre: ik neem het op met de verhuurder 16
Isala parkeerplaats Enexis parkeerplaats Parkeerplaatsen zijn verlicht tot 9.00 en vanaf 16.00... elk jaargetijde. Gelijkgeschakeld? Wie betaalt de rekening? 17
Hessenpoort 28-4 DHL Van der Valk GLS Zehnder Wehkamp (april) 18
Hessenpoort (2/4) Expert: DHL heeft erg sterke terreinverlichting, niet slecht gericht, maar zo sterk ook de openbare weg verlicht wordt.. Dat zie je aan de schaduw van de boom op de weg. Expert: er is erg sterk wit licht op het gebouw gericht, tussen 40 en 56 candela / m2. Dat is erg veel. 1 cd/m2 zou genoeg zijn om zichtbaar te zijn. DHL GLS 19
Hessenpoort (3/4) Ikea heeft laten weten de aanlichting inmiddels te hebben gehalveerd. Kleur en materiaal van ondergrond zorgt voor veel reflectie. Contrast kan beter. Ikea denkt in aantal lux, terwijl het gaat om reflectie. Bij halvering lichtsterkte wordt contrast beter. Wat is de functionaliteit van deze verlichting midden in de nacht? De lampen schijnen van laag naar hoog, dus ook de hemel wordt verlicht. IKEA Kruitbosch 20
Ook hier op de muur omhoog stralende lampen. Terrein wordt verlicht met led lampen, een factor 4 meer als openbare verlichting Hessenpoort (4/4) Deze foto is lang belicht, je ziet zelfs de sterren! Wel zie je verlichting die boven het gebouw uit zichtbaar is. Na het maken van de foto ging dat licht uit. Na 12 uur is het hele terrein donker. Van der Valk Wehkamp 21
Ondernemersvereniging Oosterenk, Vrolijkheid, Berkum Place Vendome Ziggo Dusseldorp All Safe Lexus 22
Groot gebouw helemaal verlicht, ook de hemel in Oosterenk Het is de moeite waard om s nachts naar je gebouw te kijken. Veel eigenaren weten niet dat er s nachts licht brandt. Otto: Groot Salland heeft dit gebouw gekocht. Nuttig om te zien dat deze overbodige verlichting s nachts aan is. Ziggo Place Vendome 23
Er straalt hier heel veel licht naar buiten door het gebruik van glas en witte wanden binnen. De luminantie van 20 cd/m2 is hinderlijk. De luminantie van de lichten op het logo is beperkt. Vrolijkheid (1/2) Deze garage heeft een matig verlichte showroom. De lampen binnen zijn hoger aangebracht dan de ramen zodat de fotograaf ze niet ziet. Prettig! Er valt wel licht op het gras. All Safe Lexus Garage 24
Licht pand, veel reflectie. Wel grote gelijkmatigheid, waarschijnlijk zijn er veel spotjes. Lichtsterkte van de lampen zou bijv met de helft minder kunnen. Vrolijkheid (2/2) Er zijn hier alleen twee auto s in de spotlights gezet, de witte wand heeft een luminantie van 10-20 cd/m2. Er straalt ook licht schuin naar boven, ook boven het gebouw uit. Marechaussee Dusseldorp 25
Hapje eten en... uitnodiging om na te denken over: Wat zou je kunnen verbeteren aan de verlichting? Tegen welke obstakels loop je evtentueel aan bij verbetering? Oplosbaar of onoplosbaar? 26
Wat vinden we maatschappelijk verantwoorde verlichting? Tips: Donker als het kan Verlicht alleen indien nodig / als noodzakelijk Met oog voor de omgeving zonder last voor mensen of natuur Zo energiezuinig mogelijk (CO2 besparing) optimaal profileren / minder kosten Overwegingen: Weeg de norm en wat prettig is goed af.. Functioneel is soms minder Watt s Less is more Denk ook aan die mensen die sterren willen zien beleving van duisternis is belangrijk Veel is niet altijd beter of veiliger Sturen op resultaat ipv op investering 27
Wat gaan we doen? Ton, ondernemersvereniging: Geef me een inleiding + 10 bedrijven die mee hebben gedaan Tip: reik een prijs uit aan ondernemers, niet de grote usual suspects, en creëer ambassadeurs Henriette, Hessenpoort Natuurlijk: Verder vertellen wat ik hier heb opgedaan, als me iets opvalt daarover vertellen. Andre, Enexis: Kijken hoe dimmen toe te passen op terreinen Enexis, nu alleen aan/uit, maar kan op tijd, donker, beweging, 20-40-60%, etc Goed om een beetje afstand te nemen en echt te kijken naar de functie van verlichting. Gerben, Hessenpoort Natuurlijk : Kijken hoe we verlichting mee kunnen nemen in Hessenpoort Natuurlijk Afstemmen met collega van de NvdN Otto, Waterschap Groot Salland: Ga in overleg met Erik/Hans de verlichting van het nieuwe gebouw Waterschap ontwerpen. 28
Tot ziens! Hartelijk dank voor dit gesprek! Succes met het uitvoeren van de voorgenomen stappen. Laat je het ons weten hoe het gaat met de door jou voor genomen acties? Dan geven we dat door aan de presentator in de Nacht vd Nacht - mogelijk de wethouder. e: karen@c-realist.nl t: 06 30 414 918 29