Afdeling Humane Voeding Wageningen Universiteit Informatiebrochure
Onderzoeksteam Ir. Vera van der Velpen Dr. Ir. Anouk Geelen Prof. Dr. Evert Schouten Prof. Dr. Ir. Pieter van t Veer Contactgegevens Ir. Vera van der Velpen Afdeling Humane Voeding Agrotechnion, kamer 3012 Bomenweg 4 6703 HD Wageningen Tel.: 0317 485640 E: iso@wur.nl 2
Voorwoord Voor onderzoek naar isoflavonen zijn wij op zoek naar vrouwen in de leeftijdsgroep van 50 tot 70 jaar. Deze brochure bevat meer informatie over het doel en de opzet van het onderzoek, leest u deze rustig door. De studie zal worden uitgevoerd door onderzoekers van Wageningen Universiteit en start in februari 2012. Heeft u na het lezen van de informatie nog vragen, dan kunt u terecht bij de onderzoeker. Op bladzijde 2 vindt u de contactgegevens. 3
De overgang De overgang is een ingrijpende periode in het leven van een vrouw. In deze periode vinden haar hormonen een nieuw evenwicht en dit kan gepaard gaan met verschillende klachten. Voor ernstige klachten zijn verschillende therapieën ontwikkeld, zoals hormoontherapie of behandeling met plantenoestrogenen. Isoflavonen zijn plantenoestrogenen en het onderwerp van deze studie. Isoflavonen worden als supplement aangeboden in verschillende samenstellingen. Doel van de ISO studie De studie is opgezet om de effecten van twee soorten isoflavonen supplementen te bekijken. Isoflavonen komen van nature voor in planten zoals soja. Er wordt aangenomen dat isoflavonen positief werken op klachten die kunnen plaatsvinden tijdens de overgang. Daarnaast wordt er beweerd dat isoflavonen het ontstaan van onder andere borstkanker, botontkalking en hart en vaatziekten kunnen voorkomen. Wij willen graag weten welke effecten twee verschillende supplementen met isoflavonen hebben, zodat we kunnen onderzoeken wat er gebeurt in het lichaam als deze supplementen met isoflavonen langere tijd worden gebruikt. We willen de effecten van isoflavonen supplementen bekijken op de genen; dit doen we in bloedcellen. Genen zijn informatiedragers die ervoor zorgen dat er eiwitten worden geproduceerd in verschillende soorten cellen. Deze eiwitten sturen processen in het lichaam aan. Onder andere voeding en supplementen kunnen ervoor zorgen dat genen worden aan of uitgezet en zo meer of minder eiwitten produceren. Zo beïnvloeden voeding en supplementen, via de genen, de processen die in het lichaam plaatsvinden. In dit onderzoek willen we weten welke processen in het lichaam worden beïnvloed door het slikken van twee verschillende isoflavonen supplementen. Dit doen we door te kijken welke genen aan en uitgezet worden na het slikken van deze supplementen. We kijken dus niet specifiek naar eventuele effecten van isoflavonen op het verlichten van overgangsklachten, maar naar het aan en uitzetten van genen. Dit 4
kan wijzen op positieve en negatieve effecten van isoflavonen in het lichaam. Naast de effecten in bloedcellen zijn de onderzoekers geïnteresseerd in de effecten in vetweefsel. Daarom vragen wij aan alle deelneemsters of ze ook bereid zijn om twee maal een vetbiopt af te staan. Mocht u dit niet willen, dan kunt u toch deelnemen aan alle andere onderdelen van de studie, maar we hopen natuurlijk dat zoveel mogelijk deelneemsters bereid zijn het vetbiopt twee keer te ondergaan. Meer informatie over het vetbiopt vindt u op pagina 9. Het onderzochte product In deze studie worden twee verschillende supplementen onderzocht die isoflavonen bevatten. Isoflavonen is een verzamelnaam voor onder andere de stoffen genisteïne, daidzeïne en glyciteïne, deze zijn allen aanwezig in de onderzochte supplementen. Eén van de supplementen bevat meer daidzeïne, het andere supplement bevat meer genisteïne. Deze producten zijn in diverse (online) drogisterijen verkrijgbaar. Tijdens de studie krijgt u één van de twee supplementen, daarnaast krijgt u een nep supplement, de zogenaamde placebo. Het onderzoek Nadat u deze brochure heeft ontvangen, krijgt u een e mail van de onderzoekers met een link naar een vragenlijst. Nadat u deze heeft ingevuld wordt u uitgenodigd voor een informatiebijeenkomst. Tijdens de informatiebijeenkomst wordt u nog een keer geïnformeerd over de studie. Voordat we dan werkelijk met de studie starten, willen we weten of u een stofje kunt produceren dat aan isoflavonen gerelateerd is (equol 1 genaamd). Daarvoor neemt u drie dagen lang s ochtends en s avonds een supplement in dat u krijgt op 1 Equol is een stof die door uw darmflora gemaakt kan worden wanneer isoflavonen worden ingenomen. Equol is één van de meest actieve isoflavonen en ongeveer ~30% van de mensen kan deze stof produceren. We verwachten iets andere effecten in deze groep mensen, maar het wel of niet kunnen produceren van equol heeft geen invloed op uw gezondheid. 5
de informatiebijeenkomst. Na de derde dag vangt u uw ochtendurine op en brengt deze naar de universiteit. Voor deelname aan de studie maakt het niet uit of u het stofje equol wel of niet kunt aanmaken, maar het is voor ons wel belangrijk om dit van tevoren te weten. Daarna begint het onderzoek. Tijdens dit onderzoek moet u 2 keer 8 weken lang één van de genoemde supplementen of een placebo innemen. Daartussen wordt er 8 weken lang niets ingenomen. Tijdens de twee periodes waarin u de supplementen slikt (de interventieperiodes) wordt aan het begin en aan het einde bloed afgenomen. Dit is een gerandomiseerd placebo gecontroleerd onderzoek, wat betekent dat u zowel één van de supplementen als de placebo krijgt. U weet niet op welk moment u het supplement of de placebo krijgt, de onderzoeker is hier ook niet van op de hoogte. Na afloop van het onderzoek krijgt u deze informatie. Het onderzoek duurt in totaal 24 weken. Op de eerste dag van het onderzoek wordt er bloed afgenomen en wordt u gewogen. U krijgt dan voor 4 weken een supplement of placebo mee naar huis. Tijdens deze 4 weken wordt u gevraagd om s ochtends en s avonds de capsules in te nemen. Dan komt u, na vier weken, weer naar de universiteit en krijgt u weer voor 4 weken een potje supplementen of placebo mee. Na deze vier weken komt u weer naar de universiteit om bloed af te laten nemen en uw gewicht te bepalen, ook wordt op deze ochtend het vetbiopt afgenomen. Ook wordt u dan gevraagd om een vragenlijst over uw eetgewoontes van de afgelopen periode in te vullen. Daarna hoeft u gedurende 8 weken niets in te nemen. Aan het begin van de volgende interventieperiode van acht weken komt u weer naar de universiteit voor een bloedafname en een weging. Wederom krijgt u een supplement of placebo mee naar huis voor 4 weken, en herhaalt de procedure zich weer. Het schema van het onderzoek vindt u in figuur 1. 6
Figuur 1. Schema van het onderzoek vragenlijst vragenlijst vragenlijst bloedafname supplementen bloedafname bloedafname supplementen bloedafname weging ophalen weging weging ophalen weging lengte vetbiopt vetbiopt 4 weken 4 weken 4 weken 4 weken Start interventie 8 weken 8 weken 8 weken 1e interventieperiode tussenperiode 2e interventieperiode Informatiebijeenkomst Telefonische screening Informatiepakket 7
Wanneer kunt u meedoen met de studie? U kunt meedoen met de ISO II studie als u - tussen de 50 en 70 jaar oud bent - langer dan 1 jaar geleden uw laatste menstruatie had - niet rookt U kunt niet meedoen met de ISO II studie als - u contraceptie met hormonen gebruikt (bijv. de pil of spiraaltje) - u hormoonvervangingstherapie gebruikt - u meer dan 1 keer per week sojaproducten consumeert (en u hier niet mee wilt/kunt stoppen voor de studie) - u meer dan 1 keer per week isoflavonensupplementen consumeert - u allergisch bent voor sojaproducten - u korter dan 3 maanden geleden een orale antibioticakuur heeft gehad - uw beide eierstokken zijn verwijderd - uw schildklier is verwijderd en/of u medicijnen gebruikt voor een schildklieraandoening - u diabetes heeft - u nu of in het verleden kanker heeft gehad - uw BMI (gewicht gedeeld door lengte in het kwadraat) groter is dan 35kg/m 2 8
Verwachtingen Beschikbaarheid Als u aan dit onderzoek meedoet, verlangen wij van u dat u zich 24 weken lang aan de voorschriften houdt. Heel belangrijk is dat u twee keer acht weken lang, twee keer per dag een supplement slikt. Bloedafname Op de dag voor de bloedafname, willen wij u vragen om het supplement op een vastgesteld tijdstip in te nemen. De volgende ochtend, verlangen wij van u dat u nuchter (zonder ontbijt) naar de universiteit komt. Na de bloedafname krijgt u een ontbijt aangeboden. De onderzoekers kijken in uw bloed welke genen er aan en uit zijn gezet nadat u isoflavonensupplementen of een placebo heeft geslikt. Dit geeft informatie over hoe isoflavonen in het lichaam werken, maar geen informatie over eventuele genetische aanleg voor ziekten. Vetbiopt De donatie van een vetbiopt is aparte mogelijkheid, maar we hopen dat zoveel mogelijk deelneemsters bereid zijn het vetbiopt twee keer te ondergaan. Wanneer u geen vetbiopt wilt doneren, dan kunt u nog wel meedoen aan de studie. Dit vetbiopt zullen we afnemen als u na 8 en na 24 weken naar de universiteit komt voor de metingen. Een vetbiopt is een klein beetje vetweefsel van ongeveer 1 gram. Het biopt wordt genomen uit de buikplooi en vindt plaats onder plaatselijke verdoving, zodat u geen pijn ondervindt tijdens het afnemen van het biopt. Een holle naald zal worden ingebracht en wat heen en weer bewogen worden om het vet op te zuigen. Als de canule eruit gehaald is wordt het sneetje gesloten met een hechtpleister. Na 1 tot 3 dagen kunt u zelf de hechtpleister verwijderen. Het is verstandig om op de dag van de bioptafname uw lichamelijke inspanning te beperken. Vragenlijsten Aan het einde van elke interventieperiode wordt u gevraagd een voedselfrequentievragenlijst in te vullen. Weging 9
Tijdens elke meetochtend op het universiteit wordt u gewogen. Dit doen we omdat schommelingen in uw gewicht onze resultaten kunnen beïnvloeden. Tijdsbesteding Tijdens het onderzoek slikt u twee keer 8 weken lang een supplement of placebo. Daarnaast komt u in totaal 4 keer naar de universiteit voor een nuchtere bloedafname en een weging. Daarnaast komt u nog twee maal om uw nieuwe supplementen en dagboekje op te halen. Andere verwachtingen en voorschriften Verder verlangen wij van u dat u gedurende het onderzoek en vier weken daarvoor geen sojaproducten eet. De lijst met producten die u niet mag consumeren vindt u in de bijlage. Daarnaast willen wij u vragen om uw leefstijl (uw voeding en lichamelijke activiteit) te houden zoals u gewend bent. Het is ook niet de bedoeling dat u probeert gewicht te verliezen tijdens de studie, daarom wegen we u op elke meetochtend. U krijgt tijdens de studie een klein dagboekje, hierin kunt u onder andere opschrijven dat u ziek bent geweest, dat u zich niet lekker voelde of wanneer u zich onverhoopt niet aan de richtlijnen van de studie heeft kunnen houden. Ook willen wij u vragen om tijdens de studie niet deel te nemen aan andere studies en geen andere pijnstillers te slikken dan paracetamol. Bijwerkingen Er zijn van het supplement geen bijwerkingen bekend. Contra indicatie Er is bekend dat isoflavonen invloed hebben op medicijnen tegen kanker, zoals Tamoxifen, daarom mag iemand die kanker heeft (gehad) niet meedoen met de studie. 10
Risico Behalve gunstige effecten, zijn er ook aanwijzingen dat hoge doseringen isoflavonen negatieve effecten kunnen hebben bij vrouwen met hormoongevoelige kanker en kinderen die soja babymelk drinken. Als deelnemer aan deze studie valt u niet in één van deze categorieën, dus de risico s verbonden aan isoflavonen inname zullen, ook gezien de gebruikte dosis en korte duur van de studie, verwaarloosbaar zijn. Voor en nadelen deelname Voor deelname aan de studie ontvangt u een vergoeding van 100 euro als u ook twee vetbiopten laat afnemen. Als u met de studie meedoet en geen vetbiopten laat afnemen, ontvangt u een vergoeding van 85 euro. Zowel de bloedafname als het vetbiopt kan in sommige gevallen een blauwe en/of pijnlijke plek opleveren. Bij het vetbiopt kan dit ook een bloeduitstorting zijn. Het onderzoek zal veel nuttige gegevens opleveren en u levert een belangrijke bijdrage aan de wetenschap. Kiezen voor deelname U beslist zelf of u meedoet aan het onderzoek. Deelname is vrijwillig. Als u besluit niet mee te doen, hoeft u verder niets te doen. Als u wel meedoet, kunt u zich altijd bedenken en toch stoppen, ook tijdens het onderzoek. Maar we gaan er natuurlijk vanuit dat als u besluit deel te nemen, u van plan bent om de hele studie mee te doen. Privacy Over de ISO II studie is een positief oordeel uitgesproken door de Medisch Ethische Toetsingscommissie van Wageningen Universiteit. Al uw gegevens zullen vertrouwelijk worden behandeld. De persoonsregistratie van dit onderzoek is aangemeld bij het college van bescherming persoonsgegevens. Alle onderzoekers die direct bij het onderzoek zijn betrokken hebben een Verklaring tot geheimhouding van privacy gevoelige gegevens ondertekend. 11
Tussentijdse informatievoorziening Het onderzoek zal zo nauwkeurig mogelijk volgens plan verlopen. Maar de situatie kan veranderen, bijvoorbeeld door de reactie van uw lichaam. Als dat gebeurt, bespreken we dat direct met u. U beslist dan zelf of u met het onderzoek wilt stoppen of doorgaan. Als uw veiligheid of welbevinden in gevaar is, stoppen we direct met het onderzoek. Verzekering Voor iedereen die meedoet aan dit onderzoek is een verzekering afgesloten. De verzekering dekt schade als gevolg van het onderzoek, hoewel er geen redenen zijn aan te nemen dat dit zal gebeuren. Dit geldt voor schade die optreedt tijdens het onderzoek, of binnen vier jaar na het einde van het onderzoek. In de bijlage vindt u de verzekerde bedragen, de uitzonderingen en de adresgegevens van de verzekeraar. Wij garanderen u dat alle onderzoekers en onderzoeksmedewerkers die zich bezighouden met de uitvoering van het onderzoek, dit zo zorgvuldig mogelijk doen. Indien u meent schade te hebben geleden door aantasting van de gezondheid waarvan op grond van medische kennis kan worden aangetoond dat deze redelijkerwijs het gevolg is van het onderzoek, kunt u rechtstreeks bij de verzekeraar een claim indienen. Uw gegevens en bloedmonsters Uw gegevens en bloedmonsters worden 15 jaar bewaard. Misschien kunnen we daar in de toekomst nog andere (gerelateerde) onderzoeksvragen mee beantwoorden. Dit materiaal wordt anoniem bewaard en is niet meer herleidbaar tot de deelnemer. Aanvullende informatie Als u vragen heeft over het onderzoek die u niet met de onderzoekers wilt bespreken, kunt u contact opnemen met dr. J.J. van Binsbergen, huisarts (Tel. 0181 41 21 55, op werkdagen bellen tussen 8.00 en 10.00 uur, E mail: j.vanbinsbergen@elg.umcn.nl). De 12
praktijkassistente noteert uw gegevens en dr. van Binsbergen neemt vervolgens contact met u op. Graag duidelijk aan de praktijkassistente doorgeven of in de e mail vermelden dat het om de ISO II studie gaat. Dr. van Binsbergen is als onafhankelijk arts niet betrokken bij de uitvoering van het onderzoek. Bijlagen I: Lijst met sojaproducten II: Informatie over de verzekering 13
Bijlage I: Sojaproducten die niet mogen worden geconsumeerd tijdens het onderzoek Soja bonen Miso (soja pasta), Tempeh, Tahoe, Tofu Vleesvervangers op sojabasis, zoals tofu, tahoe, tempeh of vleesvervangers van het merk Alprosoja, Provamel, Valess, Tivall (AH eigen merk) of roerbakgehakt van Albert Heijn Zuivelproducten op sojabasis, zoals sojayoghurt, sojadessert van het merk Alprosoja, Provamel of Soyatoo Dranken op sojabasis, zoals sojamelk en dranken van het merk Alprosoja, Provamel of Soyatoo Kookproducten op sojabasis, zoals cuisine of bak en braadboter van het merk Alprosoja of Provamel Belegproducten op sojabasis, zoals margarine, boter of ander beleg van het merk Alprosoja, Provamel of Soyatoo Producten met sojalecithine en ketjap mogen wel worden geconsumeerd Als u twijfelt of u een product wel of niet mag consumeren, kunt u contact opnemen met de onderzoeker. Contactgegevens vindt u op bladzijde 2 van de informatiebrochure. 14
Bijlage II: Informatie over de verzekering De opdrachtgever van dit onderzoek heeft conform wat is vereist in de Wet Medischwetenschappelijk Onderzoek met Mensen, voor de uitvoering ervan een verzekering voor u afgesloten. Deze verzekering dekt de schade die u lijdt door een aantasting van de gezondheid waarvan op grond van medische kennis kan worden vastgesteld dat deze redelijkerwijs het gevolg is van het onderzoek. Het gaat om schade die zich openbaart tijdens of binnen vier jaar na deelname aan het onderzoek. Uitsluitingen Van de dekking van deze verzekering is uitgesloten: Schade waarvan op grond van de aard van het onderzoek zeker of nagenoeg zeker was dat deze zich zou voordoen. Schade die zich bij nakomelingen openbaart als gevolg van een nadelige inwerking van het onderzoek op het genetisch materiaal van de verzekerde. Schade die zich ook zou hebben geopenbaard wanneer de verzekerde niet aan het onderzoek zou hebben deelgenomen. Schade veroorzaakt, bevorderd of verergerd doordat de verzekerde zich opzettelijk niet aan de voorschriften en instructies van de met de uitvoering van het onderzoek belaste personen heeft gehouden. Dekking De verzekering biedt dekking voor een schade tot een maximum bedrag van 450.000 per deelnemer, met een maximum van 3.500.000 per onderzoek. Hierbij geldt een maximum van 5.000.000 voor al het onderzoek van de verzekeringsnemer per verzekeringsjaar. Verplichtingen van de verzekerde De deelnemer dient: zich te houden aan de voorschriften en instructies van de met de uitvoering van het onderzoek belaste personen; zich, zodra hij/zij vermoedt dat een aantasting van zijn/haar gezondheid het gevolg is van het onderzoek, direct onder behandeling van een arts te stellen en al het mogelijke te doen om herstel te bevorderen en zo spoedig mogelijk de verzekeraar hiervan in kennis te stellen; alle door verzekeraar nodig geoordeelde gegevens te verstrekken of te doen verstrekken aan verzekeraar of door haar aangewezen deskundigen en geen feiten of omstandigheden te verzwijgen, die voor de vaststelling van de schade van belang kunnen zijn. Als u van mening bent dat u door het onderzoek schade aan uw gezondheid hebt opgelopen, adviseren wij u zo snel mogelijk contact op te nemen met de hieronder genoemde verzekeraar: Gerling Konzern, Algemeine Versicherungs AG Directie voor Nederland Herengracht 520, 1017 CC Amsterdam 15