Zicht op Q-koorts Informatie over de ziekte Q-koorts Q-koorts kunt u oplopen door het inademen van de bacterie. Wees alert op de verschijnselen van Q-koorts. Woont u of bent u in een gebied waar Q-koorts voorkomt? Ga dan tijdig naar de huisarts bij klachten zoals koorts met hoofdpijn of hoesten. www.rivm.nl/q-koorts
Inhoudsopgave Q-koorts bij mensen 3 Wat is Q-koorts? 3 Hoe herken ik Q-koorts? 3 Hoe lang duurt het voordat je ziek wordt na besmetting? 3 Wat kan ik doen als ik klachten heb? 3 Zijn er medicijnen tegen Q-koorts? 3 Kan ik anderen besmetten? 3 Kan ik Q-koorts meerdere keren krijgen? 3 Wat is chronische Q-koorts? 3 Wat is Post-Q-koortsvermoeidheid (Q-fever fatique syndrome, QFS). 4 Hoe kun je besmet raken? 4 Hoe kan ik Q-koorts oplopen? 4 Waar kan ik Q-koorts oplopen? 4 Is er een vaccin voor mensen? 4 Wie kan Q-koorts oplopen? 5 Wie loopt extra risico om Q-koorts te krijgen? 5 Kan ik ernstig ziek worden? 5 Kunnen kinderen Q-koorts krijgen? 5 Als u zwanger bent en Q-koorts heeft: wat zijn de risico s? 5 Is er een patiëntenvereniging? 5 Recreatie 6 Ik ga op vakantie in een gebied met Q-koorts. Loop ik risico? 6 Mag ik kamperen bij de boer? 6 Mag ik een boerderij met melkgeiten of melkschapen bezoeken? 6 Welke dieren kunnen besmet zijn met Q-koorts? 7 Mag ik een kinderboerderij bezoeken? 7 Kan ik besmetting voorkomen? 7 Eten en drinken 7 Kan ik Q-koorts krijgen van geitenmelk en geitenkaas? 7 Kan ik Q-koorts krijgen van rauwe melk of kaas van rauwe melk? 7 Kan ik Q-koorts oplopen door het eten van vlees? 7 Meer informatie 8 2 Vragen en antwoorden over de ziekte Q-koorts
Q-koorts bij mensen Wat is Q-koorts? Q-koorts wordt veroorzaakt door een bacterie: Coxiella burnettii. Het is een infectieziekte die van dieren kan overgedragen worden op mensen (zoönoze). In Nederland kunnen mensen Q-koorts krijgen door besmette melkgeiten en melkschapen. Dit gebeurt door het inademen van lucht waar de bacterie in zit. Mensen kunnen elkaar niet besmetten met Q-koorts. Sinds 1975 moet de ziekte Q-koorts verplicht gemeld worden. Vóór 2007 kwam de ziekte slechts af en toe voor, maar in dat jaar kwam de eerste uitbraak in Nederland. Tussen 2007 en 2010 zijn ruim 4.000 mensen ziek geworden van Q-koorts. 25 mensen zijn hieraan overleden. Hoe herken ik Q-koorts? Meer dan de helft van de mensen met Q-koorts heeft nagenoeg geen klachten. Mensen die wel klachten hebben, krijgen meestal (aanhoudende) koorts en heftige hoofdpijn. Andere klachten kunnen zijn: hoesten, spierpijn, gewrichtspijn, koude rillingen, nachtelijk zweten, malaise en vermoeidheid. Bij een ernstig verloop kunnen mensen een longontsteking krijgen met droge hoest en pijn op de borst. Sommige mensen krijgen een leverontsteking. Mannen hebben vaker last van Q-koorts dan vrouwen en ook mensen die roken worden vaker ziek. Q-koorts komt weinig voor bij kinderen en baby`s. Veel mensen die Q-koorts hebben gehad, zijn daarna nog lange tijd moe. Hoe lang duurt het voordat je ziek wordt na besmetting? Ruim de helft van de mensen die besmet zijn met Q-koorts, wordt helemaal niet ziek. Krijgt u wel last, dan is dat gemiddeld 2-3 weken na de besmetting, oplopend tot 6 weken. Wat kan ik doen als ik klachten heb? Ga naar de huisarts als u koorts heeft met hoofdpijn of hoesten, vooral als u in een gebied woont of bent geweest waar Q-koorts voorkomt. De huisarts beslist of bloedonderzoek nodig is. De kans om ernstig ziek te worden na besmetting is groter voor zwangere vrouwen en sommige hart- en vaatpatienten. Ook mensen met een afweerstoornis lopen extra risico. Ongeveer 20% van alle patiënten met Q-koorts wordt in het ziekenhuis opgenomen voor behandeling. In de voorgaande jaren zijn er ook mensen overleden aan de gevolgen van Q-koorts. In de meeste gevallen waren deze mensen al ernstig ziek voordat zij Q-koorts kregen. Zijn er medicijnen tegen Q-koorts? Als bij u Q-koorts is vastgesteld en u heeft klachten, dan krijgt u een antibioticakuur. Let wel, ook na de Q-koorts kunt u lang last houden van vermoeidheid. Die vermoeidheid is niet te behandelen maar zal uiteindelijk wel verdwijnen. Bij chronische Q-koorts is vaak een jaar of langer behandeling met antibiotica nodig. Kan ik anderen besmetten? Nee, in gewone dagelijkse contacten kunt u geen andere mensen besmetten als u Q-koorts heeft. Q-koorts kan niet via hoesten of andere mensen worden overgedragen. U kunt dus gewoon naar uw werk of school gaan als u zich niet meer ziek voelt. Kan ik Q-koorts meerdere keren krijgen? Voor zover we weten niet; als u Q-koorts hebt gehad, bent u langdurig beschermd. Wat is chronische Q-koorts? Chronische Q-koorts is een zeldzame vorm van Q-koorts (komt voor bij ongeveer 1 tot 3% van alle patiënten) die jarenlang kan duren. Chronische Q-koorts begint sluimerend. U kunt last krijgen van benauwdheid, koorts, transpireren, vermoeidheid en vermageren. De meeste mensen met chronische Q-koorts krijgen een ontsteking aan de hartklep (endocarditis) of buikslagader (aorta). Chronische Q-koorts komt voor bij patiënten met een afweerstoornis en bepaalde groepen hartpatiënten, zoals mensen met een kunstklep of na een operatie aan de grote slagaderen. Bij zwangere vrouwen kan een eerder doorgemaakte Q-koortsinfectie tot chronische Q-koorts leiden. Omdat bij chronische Q-koorts vitale lichaamsdelen beschadigd kunnen raken, is langdurige behandeling met antibiotica belangrijk. Vragen en antwoorden over de ziekte Q-koorts 3
Wat is Post-Q-koortsvermoeidheid (Q-fever fatique syndrome, QFS). Veel mensen, ongeveer een vijfde, hebben na een doorgemaakte Q-koorts nog maanden klachten. Behalve abnormale vermoeidheid en/of vermoeibaarheid kunnen overmatig (nacht)zweten, hoofdpijn, spier- en gewrichtspijnen, kortademigheid (dyspnoe) en concentratrie- en slaapproblemen voorkomen. Hoe kun je besmet raken? De bacterie komt vrij tijdens het lammeren van besmette dieren en komt in de lucht door open deuren en ramen van de stallen. Zo kunnen mensen in de omgeving de bacteriedeeltjes in de lucht inademen. Hoe kan ik Q-koorts oplopen? Q-koorts kunt u oplopen door het inademen van lucht waar de bacterie in zit. De bacterie komt in de lucht tijdens het lammeren van besmette geiten of schapen vanaf februari tot en met mei. Vooral het vruchtwater en de moederkoek van besmette dieren bevatten grote hoeveelheden bacteriën. De bacterie kan ook in melk, mest en urine zitten, maar niet in het vlees van de geit of het schaap. Andere dieren zoals koeien en huisdieren kunnen ook besmet zijn en de infectie overdragen op mensen. In Nederland is dit nog niet of nauwelijks gebeurd. De bacterie kan maanden tot jaren overleven in de omgeving. Waar kan ik Q-koorts oplopen? Op www.rivm.nl/q-koorts staat een kaart met de gebieden waarin zich besmette bedrijven bevinden. De bedrijven zijn ook op adres bekend gemaakt. Hoe dichter bij het bedrijf u verblijft, hoe groter de kans op het inademen van de bacterie. De bacterie komt in de lucht tijdens het lammeren van besmette geiten en schapen. In de literatuur is beschreven dat de bacterie over afstanden van kilometers kan verwaaien. Alle melkgeiten in Nederland zijn gevaccineerd tegen Q-koorts. Hierdoor lopen steeds minder mensen Q-koorts op. U kunt ook Q-koorts oplopen door direct contact met besmette geiten en schapen. De bacterie kan op kleding en schoenen zitten, bijvoorbeeld van iemand die heeft geholpen bij de bevalling van besmette schapen of geiten. Als u vervolgens in aanraking komt met die kleding kunt u besmet raken. Is er een vaccin voor mensen? Er is geen vaccin voor Q-koorts bij mensen geregistreerd in Nederland. In Australië is wel een vaccin beschikbaar, met name voor veehoudergezinnen en slachthuismedewerkers. Dit vaccin is in 2011 één keer gebruikt voor mensen die in een risicogebied woonde in Nederland waar Q-koorts heerste. 4 Vragen en antwoorden over de ziekte Q-koorts
Wie kan Q-koorts oplopen? Wie loopt extra risico om Q-koorts te krijgen? U loopt extra risico op Q-koorts in de buurt van een besmet bedrijf. Q-koorts is ook een beroepsziekte voor bijvoorbeeld veehouders, dierenartsen en slachthuismedewerkers. Als u veel in aanraking komt met besmette dieren, loopt u meer risico. Verder krijgen mannen vaker Q-koorts dan vrouwen en rokers vaker dan niet-rokers. Mensen boven de 40 krijgen het vaker dan jongere mensen. Let wel, niet iedereen die besmet is, wordt ook daadwerkelijk ziek. Kan ik ernstig ziek worden? De kans om ernstig ziek te worden na besmetting is groter voor zwangere vrouwen, mensen met een afweerstoornis (bijvoorbeeld door kanker of door medicijnen die het immuunsysteem onderdrukken) en bepaalde groepen hartpatiënten, zoals mensen met een kunstklep of na een operatie aan de grote slagaderen. Deze groepen hartpatiënten hebben een grotere kans om chronische Q-koorts te krijgen. Dit komt doordat de bacterie zich makkelijker op de beschadigde hartklep, bloedvatwand, kunstmaterialen of op littekenweefsel kan hechten. Als u zwanger bent en Q-koorts doormaakt zonder klachten, geeft dat geen risico s voor uw ongeboren kind. Vermijd als u zwanger bent contact met melkgeiten en melkschapen. Let verder goed op klachten die kunnen wijzen op Q-koorts, zoals koorts met hoofdpijn of hoesten. Neem contact op met uw huisarts als u hier last van heeft of als u denkt dat u besmet bent met Q-koorts. Q-koorts is beter te behandelen als u er vroeg bij bent. Ook als u zwanger bent, zijn er antibiotica die u veilig kunt gebruiken. Vertel uw arts dat u (mogelijk) zwanger bent. Tijdig behandelen met een antibioticumkuur voorkomt mogelijk een miskraam of vroeggeboorte. Kunnen kinderen Q-koorts krijgen? Kinderen lopen geen extra risico om Q-koorts te krijgen. Het komt maar weinig voor dat kinderen ziek worden. De meeste kinderen hebben geen klachten. Als ze wel last hebben, zijn dat vaak milde griepachtige klachten met eventueel koorts. Meestal gaat de koorts in ongeveer 7 tot 10 dagen vanzelf over. De koorts gaat soms gepaard met een longontsteking, hoofdpijn, rode vlekjes op de huid of buikpijn met overgeven en diarree. Er zijn in Nederland geen kinderen met chronische Q-koorts bekend. Is er een patiëntenvereniging? Ja, de patiëntenvereniging Q-uestion. Op de website www.stichtingquestion.nl kunt u meer informatie vinden. Als u zwanger bent en Q-koorts heeft: wat zijn de risico s? Zwangere vrouwen hebben een grotere kans om chronische Q-koorts te krijgen. Er zijn aanwijzingen dat een zwangere vrouw met Q-koorts een grotere kans heeft op een miskraam of vroeggeboorte. In zeer zeldzame gevallen kan uw baby besmet worden tijdens de bevalling of bij het geven van borstvoeding. Vertel ook degenen die aanwezig zijn bij de bevalling dat zij een verhoogd risico op het oplopen van Q-koorts hebben. Vragen en antwoorden over de ziekte Q-koorts 5
Maatregelen tegen Q-koorts Vanuit het ministerie van Economische Zaken (EZ) zijn verschillende maatregelen ingesteld. Meer informatie hierover vindt u op de website van het ministerie van EZ, www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez. Melkschapen en melkgeiten en geiten en schapen op kinder- en zorgboerderijen, dierentuinen en op bedrijven met meer dan gemiddeld contact tussen dieren en mensen (zoals rondtrekkende schaapskuddes in natuurgebieden en bedrijven met lammetjesaaidagen) worden jaarlijks gevaccineerd tegen Q-koorts. Alle melkgeiten- en melkschapenbedrijven in Nederland zijn verplicht om regelmatig een tankmelkmonster op aanwezigheid van de Q-koortsbacterie te laten onderzoeken. Als in deze test de Q-koortsbacterie wordt aangetoond, worden zij besmet verklaard. Q-koorts bij mensen moet gemeld worden bij de GGD door de (huis)arts en het laboratorium waar de infectie is vastgesteld. De GGD licht de huisartsen en specialisten in als er een Q-koortsuitbraak is, of als er een bedrijf besmet is in haar werkgebied. Recreatie Ik ga op vakantie in een gebied met Q-koorts. Mag ik een boerderij met melkgeiten of melkschapen bezoeken? Loop ik risico? In gebieden waar bedrijven besmet zijn of besmet geweest zijn kan de bacterie nog in het milieu voorkomen. Daardoor is er een klein risico op Q-koorts. Neem contact op met uw huisarts als u na een bezoek aan een gebied waar Q-koorts voorkomt klachten heeft als koorts met hoofdpijn of hoesten. Mag ik kamperen bij de boer? Op een veehouderij (met name met melkgeiten en melkschapen) is besmetting nooit uit te sluiten. Zorg bij contact met de dieren voor een goede algemene hygiëne (waaronder handen wassen na diercontacten) omdat dieren ook andere ziekteverwekkers bij zich kunnen dragen. 6 Vragen en antwoorden over de ziekte Q-koorts Besmette melkgeiten- en melkschapenbedrijven mogen geen bezoekers toelaten. Het woongedeelte van een bedrijf valt niet onder het bezoekersverbod. Op een bedrijf dat niet als besmet is aangemerkt, kan een enkel dier toch al Q-koorts bij zich hebben voordat dit met onderzoek aan het licht komt. Het risico is dan zeer klein, maar niet nul. We raden daarom af om een melkgeiten- of melkschapenbedrijf te bezoeken als u zwanger bent, tot een bepaalde groep hartpatient hoort of een afweerstoornis heeft. In ieder geval raden we u aan om te zorgen voor goede algemene hygiëne als u in contact komt met dieren, ook omdat dieren andere ziekteverwekkers bij zich kunnen dragen. Meer informatie over alle maatregelen vindt u op de website van het ministerie van Economische Zaken, www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez.
Welke dieren kunnen besmet zijn met Q-koorts? Melkgeiten en melkschapen zijn in Nederland de belangrijkste bron van Q-koorts. Besmette geiten en schapen kunnen dode jongen of vroeggeboortes krijgen. Hierbij komen veel bacteriën vrij. Let op: vooral vruchtwater en de moederkoek zijn besmettelijk, en in mindere mate urine, ontlasting en melk. Maar ook andere dieren zoals koeien, honden en katten kunnen besmet zijn. Ze kunnen de infectie bij een bevalling overdragen op mensen, maar in Nederland is dit nog niet of nauwelijks gebeurd. Mag ik een kinderboerderij bezoeken? U kunt een kinderboerderij bezoeken zonder dat u of uw kinderen een grote kans lopen op besmetting met Q-koorts. De kans om op een kinderboerderij Q-koorts op te lopen is namelijk klein. Door de maatregelen zoals vaccinatie van dieren en afzondering van drachtige geiten en schapen, is de kans dat u in aanraking komt met de Q-koortsbacterie zeer klein. Op een kinderboerderij kunnen ook andere ziekten voorkomen bij dieren. Door zelf hygiënemaatregelen te nemen, verkleint u de kans dat u Q-koorts of een andere ziekte oploopt op een kinderboerderij. Maar die kans is dus niet nul. U kunt de folder voor bezoekers van kinderboerderijen raadplegen via www.rivm.nl/q-koorts. Kan ik besmetting voorkomen? Nee, u kunt besmetting niet volledig voorkomen. U kunt de bacterie namelijk, in een gebied waar Q-koorts voorkomt, via de lucht inademen. Wel kunt u de volgende maatregelen nemen als u in direct contact met dieren komt: Was uw handen met zeep en veel water na contact met dieren. Gebruik een papieren handdoek. Was uw handen vóór het eten. Eet niet tussen de dieren. Eet geen voedsel dat op de grond is gevallen. Kom niet bij zieke en aborterende dieren of dieren die jongen krijgen. Neem geen mest onder uw schoenen mee naar huis. Draag een overall en laarzen bij het contact met dieren op een boerderij en laat de overall en laarzen op het bedrijf achter. Beperk het contact met hooi, stro, mest, vruchtwater en moederkoek van geiten en schapen en doodgeboren dieren. Beperk het contact met kleding en schoenen die op melkgeitenen melkschapenbedrijven zijn gedragen als u tot een risicogroep behoort. Was dus bijvoorbeeld deze kleding niet. Was uw haren na een verblijf op een melkgeiten of een melkschapen bedrijf. Eten en drinken Kan ik Q-koorts krijgen van geitenmelk en geitenkaas? Gepasteuriseerde geiten-, schapen- en koeienmelk kunt u veilig drinken, want daarin zijn de aanwezige bacteriën inactief gemaakt. Bijna alle Nederlandse geitenkazen zijn van gepasteuriseerde melk gemaakt; alleen in boerderijwinkels en boerenmarkten zijn soms kazen van rauwe melk te koop. Zachte en harde geitenkazen van gepasteuriseerde melk kunt u dus veilig eten. Kan ik Q-koorts krijgen van rauwe melk of kaas van rauwe melk? Er is een gering risico op besmetting via rauwe melk. Er mogen geen producten worden gemaakt van rauwe geitenmelk van besmette geitenbedrijven. Pasteurisatie van de melk neemt het risico op het oplopen van Q-koorts via de melk of kaas weg. Als een bedrijf, besmet is met Q-koorts (of verdacht is) geldt er op basis van Europese verordening een pasteurisatieplicht. Er is een kleine kans dat een bedrijf al besmet is voordat dit wordt opgemerkt, daarom is de mogelijkheid dat u Q-koortsbacteriën binnenkrijgt via (producten van) rauwe melk niet geheel uit te sluiten. Er kleeft altijd een risico aan het drinken van rauwe melk en het eten van producten van rauwe melk. In deze producten kunnen verschillende ziekmakende bacteriën voorkomen. Kan ik Q-koorts oplopen door het eten van vlees? De bacterie zit niet in het vlees van de dieren. De ziekteverwekker kan ondanks de slachthygiëne, incidenteel ook terechtkomen op het vlees. De kans daarop is echter zeer klein. Zeker als u het vlees goed verhit is het risico op Q-koorts door het eten van vlees nihil. Vragen en antwoorden over de ziekte Q-koorts 7
Meer informatie Als u meer wilt weten kunt u terecht bij: www.qkoortsinnederland.nl Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu: www.rivm.nl/q-koorts Het Nederlandse Huisartsengenootschap, voor informatie over ziekten en behandeling: www.nhg.org De GGD in uw regio. De contactgegevens kunt u vinden op www.ggd.nl Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport: www.rijksoverheid.nl/ministeries/vws Het ministerie van Economische Zaken: www.rijksoverheid.nl/ministeries/ez De Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie: www.nvog.nl Het arboportaal van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid: www.arbo.nl Kennissysteem Infectieziekten en Arbeid: www.kiza.nl De Nederlandse Voesel en Waren Autoriteit: www.nvwa.nl De Land- en Tuinbouw Organisatie: www.lto.nl De Gezondheidsdienst voor Dieren: www.gddeventer.com Het Centraal Veterinair Instituut: www.cvi.wur.nl De Nederlandse Hartstichting: www.hartstichting.nl De Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose: www.nvalt.nl De preventiedienst opgericht door en voor de agrarische en groene sector: www.stigas.nl Patiëntenvereniging voor Q-koorts: www.stichtingquestion.nl Stichting Kinderboerderijen Nederland: www.skbn.net Voor meer informatie kunt u contact opnemen met: Dit is een uitgave van: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Postbus 1 3720 BA Bilthoven www.rivm.nl Het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) coördineert in opdracht van het ministerie van VWS de infectieziektebestrijding in Nederland. Het RIVM besteedt uiterste zorg aan actuele en correcte publieksinformatie. Deze publicatie is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met deskundigen uit diverse organisaties en beroepsgroepen. Aan de inhoud van deze informatie kunnen geen rechten worden ontleend. 11.2012.V1.0 004678