Jaargids 2016 Acties, materialen en ondersteuning
Bloei Inhoudsopgave Deel wat je hebt en kij k dan eens wat er gebeurt. Met die woorden heb ik ooit in een interview het werk van Kerk in Actie samengevat. Regelmatig ben ik verwonderd als ik ergens op de wereld zie wat er gebeurt als mensen delen met elkaar. Mensen en gemeenschappen bloeien op! Geloven in delen, dat is de kern. Als iedereen alleen aan zichzelf denkt in deze wereld is er te weinig: te weinig tij d voor elkaar, te weinig voedsel voor de een en te veel voor de ander. Door te delen, is er echte aandacht en liefde voor elkaar en overvloed zonder verspilling. Toen Jezus de vij f broden en twee vissen had gedeeld met velen, was er nog heel veel over. Met elkaar én met de zegen van God kunnen we dit wonder opnieuw verrichten. Met uw inzet en in samenwerking met onze partners wereldwij d. Deze brochure voor diakenen en leden van ZWO- en zendingscommissies staat vol met mogelij kheden om te delen in 2016. Daarnaast is het bovenal nodig om te bidden voor elkaar en voor mensen in nood. Evert Jan Hazeleger Programmamanager Kerk in Actie 3 Vooraf 4 Jaarkalender 6 Plan de collecten 16 Doe mee aan de campagnes 18 Kies voor een themajaar 20 Aan de slag in Nederland 22 Kom in actie 24 Ga mee op reis 25 Laat u adviseren 26 Leer van elkaar 28 Vergroot uw kennis 30 Blij f op de hoogte 31 Kerk in Actie-lied 2 JAARGIDS 2016
Waarom deze gids? Sámen zijn we de kerk in actie. Geïnspireerd door Jezus Christus willen we delen wat ons gegeven is. Om in Nederland en wereldwijd mensen hoop te bieden en tot hun recht te laten komen. Een nieuw seizoen gaat van start. Hoe gaat u de gemeenteleden betrekken bij zending en (wereld)- diaconaat? Dat kan op allerlei manieren. Bijvoorbeeld door mee te doen aan een themajaar, door een actie te organiseren en door te collecteren. Of u nu diaken bent of lid van een ZWO- of zendingscommissie, deze gids biedt u een handig overzicht. Zo leest u over de 40dagentijdcampagne en de kerstcampagne, themajaren, de collecten en de reizen én krijgt u tips voor het inzamelen van giften. Ook ziet u waarvoor u contact kunt leggen met een Kerk in Actie-gemeenteadviseur. Bovendien leest u waarvoor u terecht kunt bij het Dienstencentrum: bijvoorbeeld voor cursussen, tips en praktische handreikingen. Wilt u als kerk in uw eigen woonplaats verschil maken op het gebied van armoede, zorg, vluchtelingen of duurzaamheid? Kijk dan op p. 20 welke specialistische kennis en ondersteuning er beschikbaar zijn. Net actief in het (wereld)diaconaat? Bent u net begonnen als diaken of als lid van de ZWOgroep? Begin dan eens met de Basiscursus diaconaat (zie p. 28) en neem een abonnement op vakblad Diakonia via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. Of vraag via www.kerkinactie.nl/webwinkel het diaconaal startpakket aan. 3
Jaarkalender 2015-2016 Ontmoetingsdagen 40dagentijdcampagne Kerstcampagne 2015 19 t/m 27 september Vredesweek 2 oktober Studiedag Kerk en Wmo 10 oktober Groene Kerkendag 18 oktober (Michazondag) Collecte Werelddiaconaat (Bolivia) 1 november Collecte Zending (Thailand) 1 november Herdenking overledenen aan de buitenlandse grenzen 4 november Dankdag voor gewas en arbeid 15 november Collecte Binnenlands Diaconaat 21 november Landelijke Diaconale Dag 29 november Start kerstcampagne 25 december (Eerste Kerstdag) Kerstcollecte Kinderen in de Knel 2016 7 februari Collecte Werelddiaconaat 10 februari t/m 26 maart 40dagentijdcampagne 14 februari 40dagentijdcollecte weeskinderen Oekraïne, Werelddiaconaat 21 februari 40dagentijdcollecte India, Voorjaarszendingsweek 28 februari 40dagentijdcollecte stichting De Vrolijkheid, Binnenlands Diaconaat 6 maart 40dagentijdcollecte Noodhulp Syrische vluchtelingen 9 maart Biddag voor gewas en arbeid 4 JAARGIDS 2016
13 maart 40dagentijdcollecte Stap Verder, Binnenlands Diaconaat 20 maart (Palmzondag) 40dagentijdcollecte Kerk van Ghana, Werelddiaconaat 27 maart (Pasen) Paasgroetenactie 15 mei (Pinksteren) Collecte Rwanda, Zending 5 juni Collecte Guatemala, Werelddiaconaat 14 augustus Zomercollecte Indonesië, Zending 17 t/m 25 september Vredesweek 16 oktober (Wereldvoedseldag) Collecte Nepal, Werelddiaconaat 30 oktober (Hervormingsdag) Collecte Nigeria, Werelddiaconaat 2 november Dankdag voor gewas en arbeid 6 november Collecte Colombia, Najaarszendingsweek 13 november Collecte IDO Lelystad, Binnenlands Diaconaat 19 november Landelijke Diaconale Dag 27 november Start kerstcampagne 25 december (Eerste Kerstdag) Kerstcollecte Kinderen in de Knel Op de volgende pagina s leest u meer over de projecten waarvoor in 2016 wordt gecollecteerd. Tip: gebeden en gedichten Voor liturgische taken komt de bundel Medemens goed van pas. Hierin staan diaconale gebeden en gedichten die tij dens een dienst, maar ook voor vergaderopeningen, gebruikt kunnen worden. Medemens deel 4 is vanaf half november 2015 te bestellen via de webwinkel, www.kerkinactie.nl/webwinkel. Blijf op de hoogte Wanneer u zich abonneert op de nieuwsbrief, bent u altij d op de hoogte van activiteiten, bij eenkomsten en verlofperiodes van uitgezonden medewerkers. Dit kan via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. 5
Deel eens geld uit We deden 150 in de collectezakken. Vervolgens mocht elk gemeentelid er 1 uithalen. Maar niet voor zichzelf. Gemeenteleden kregen de uitdaging mee om dit bedrag te vermeerderen. Dat werd een groot succes. Mensen gingen enthousiast aan de slag en uiteindelijk kregen we 1.250 terug! Ds. Arjan Berensen Ds. Arjan Berensen is voorganger in de gereformeerde kerk in Enter. Die gemeente hield een omgekeerde collecte. 6 JAARGIDS 2016
Plan de collecten Wij geloven dat wij geroepen zij n om te delen. Dat kunnen we doen door te bidden, door solidair te zij n of door financiële steun te geven. Op de volgende pagina s leest u voor welke doeleinden we collecteren in 2016. 7 FEBRUARI COLLECTE WERELDDIACONAAT Betere voedselvoorziening door duurzame landbouw in Indonesië INDONESIË Op het Indonesische eiland Java zij n landbouwmethodes sterk verouderd en hebben veel gezinnen te weinig of onvoldoende gevarieerde voeding. Daarom helpt de kerkelij ke organisatie Trukajaya jaarlij ks vooral vrouwen en jongeren om via duurzame landbouw hun productie en daarmee hun voedselvoorziening te verbeteren. In zes dorpen worden in totaal 150 gezinnen ondersteund met de aanleg van moestuinen, waterreservoirs en biogasinstallaties. Deze biogasinstallaties verwerken koemest tot mest die nagenoeg vrij is van ziektekiemen en leveren bovendien biogas om op te koken. Ook helpt Trukajaya met microkredieten, zodat deelnemers hun landbouwproducten kunnen bewerken en verkopen, om zo een eigen inkomen te verdienen. www.kerkinactie.nl/trukajaya 7
Ik ga. Zet een stap naar de ander 10 FEBRUARI - 26 MAART 2016 U wilt best iets voor een ander betekenen. Voor die gescheiden man bij u in de kerk. Het Syrische gezin dat bij u in de buurt woont. Of die Ghanese boerin die haar gezin niet kan onderhouden. Maar wees eens eerlij k: blij ft het vaak niet bij denken? Zet deze 40dagentij d echt een stap. En ga. Kij k voor meer informatie over de campagne op p. 16 en op www.kerkinactie.nl/40dagentijd. 14 FEBRUARI 40DAGENTIJDCOLLECTE BINNENLANDS DIACONAAT Een veilig thuis voor Oekraïense weeskinderen OEKRAÏNE Weeskinderen in Oekraïne groeien op zonder de zorg en warmte van hun ouders. Zij hebben behoefte aan een veilige omgeving, eten en onderwij s. De lokale kerk in het dorp Kovcheg (Noordwest-Oekraïne) heeft samen met World Partners een weeshuis opgericht voor kinderen van vier tot zestien jaar. Hier wonen 25 kinderen permanent. Anderen wonen er tij delij k, omdat hun ouders niet goed voor hen kunnen zorgen. In het nabij gelegen dorp Zhovtneve kunnen kinderen in een dagcentrum van de kerk terecht voor een maaltij d en huiswerkbegeleiding. Ook wordt er uit de Bij bel voorgelezen en kunnen ze schoolspullen en kleding krij gen. Voor 40 kinderen is het dagcentrum een veilige haven, waar ze kunnen eten en even onbezorgd kunnen spelen. Voor 3,50 krij gt een kind een gezonde maaltij d, voor 10,- kan een kind een maand lang naar school, inclusief schooluniform en boeken. www.kerkinactie.nl/40dagentijd 8 JAARGIDS 2016
21 FEBRUARI COLLECTE VOORJAARSZENDINGSWEEK Een nieuwe start voor kwetsbare vrouwen in India INDIA Lange tij d hadden kerken in Noordoost-India weinig oog voor vrouwen die door de voortdurende etnische conflicten hun mannen verloren, in de prostitutie belandden, drugs gebruikten of hiv/aids opliepen. Totdat het Priscillacentrum bij deze kerken aanklopte. De organisatie vraagt een kerk om haar gebouw beschikbaar te stellen en cursusgeld te betalen voor tien kwetsbare vrouwen. De medewerkers van Priscilla geven deze vrouwen een jaar lang een vaktraining in naaien en weven. Ook kunnen de vrouwen bij belonderwij s volgen, psychosociale begeleiding krij gen en zo nodig tij delij ke opvang. Deze succesvolle formule past men toe in diverse kerken. Na een paar jaar verplaatst Priscilla haar werk naar andere kerken. De kerken blij ven omzien naar de vrouwen die getraind zij n. Eind 2017 wil Priscilla tien zelfstandige centra hebben opgezet waar elk jaar tien vrouwen afstuderen. www.kerkinactie.nl/40dagentijd 28 FEBRUARI COLLECTE BINNENLANDS DIACONAAT Een lach op het gezicht van kinderen in Nederland NEDERLAND Talloze kinderen in Nederland groeien in moeilij ke omstandigheden op, bij voorbeeld in de Haagse wij k Moerwij k. In deze wij k zij n veel sociale en financiële problemen, huiselij k geweld en drugsgerelateerde criminaliteit. De Kinderwinkel heeft zich ontwikkeld tot een onmisbare plek in de wij k waar kinderen zich thuis kunnen voelen, samen kunnen spelen, sporten en knutselen. In Nederland wonen ook veel kinderen die gevlucht zij n. Ze hebben vaak indringende ervaringen achter de rug. Stichting de Vrolij kheid organiseert voor kinderen en jongeren in asielzoekerscentra creatieve activiteiten zoals dans, theater, muziek en beeldende kunst om hun verhaal vorm te geven. Voor slechts 5,- kan een kind al een doe-activiteit volgen. Hiermee ontwikkelen kinderen hun zelfvertrouwen en hun talent, zodat ze weer even kind kunnen zij n. Fotograaf: Gilles Boeuf www.kerkinactie.nl/40dagentijd 9
6 MAART 40DAGENTIJDCOLLECTE NOODHULP Bed, bad en brood voor Syrische vluchtelingen SYRIË Veel internationale hulporganisaties hebben nauwelij ks toegang tot Syrië. De kerken vormen daarop een uitzondering. Talloze Syrische vluchtelingen vinden onderdak dankzij kerken in Syrië en in omliggende landen. Deze kerken zorgen bij voorbeeld voor onderdak, verstrekken voedsel- en hygiënische pakketten en bieden onderwij s voor de kinderen. Kerk in Actie is dankzij dit kerkelij ke netwerk in staat om slachtoffers van het geweld in Syrië met hulpverlening te bereiken. Dat doen we samen met de ACT Alliance, een internationaal hulpverleningsnetwerk dat is verbonden met de Wereldraad van Kerken. Al drie jaar steunen we deze noodhulp, samen met u. Voor deze hulp blij ft echter veel geld nodig, bij voorbeeld 45,- voor een voedselpakket of 180,- voor een set met kooktoestel, pannen, jerrycans en keukengerei. www.kerkinactie.nl/40dagentijd 13 MAART 40DAGENTIJDCOLLECTE BINNENLANDS DIACONAAT Een steuntje in de rug voor migranten in Amsterdam NEDERLAND In het stadsdeel Amsterdam-Zuidoost wonen zo n 80.000 mensen van 135 nationaliteiten. De helft van hen is eerstegeneratieallochtoon. Velen kunnen de Nederlandse taal niet spreken en verdwalen in het woud van instanties. Daarnaast is er armoede en uitval op scholen. Sinds september 2010 staat midden in de Bij lmer het diaconaal oecumenisch centrum Stap verder dat wordt gedragen door zes kerkelij ke gemeenten in Zuidoost. Stap verder heeft een spreekuur, verwij st mensen door naar instanties en biedt taallessen. Voor 30,- kan er een nieuw lesboek worden gekocht. Maar vooral is het centrum een plek midden in de wij k waar de kerken diaconaal present zij n in de samenleving. Voor mensen die nergens anders terecht kunnen. www.kerkinactie.nl/40dagentijd 10 JAARGIDS 2016
20 MAART PALMZONDAG: COLLECTE WERELDDIACONAAT Een beter inkomen voor Ghanese boerinnen GHANA Door droogte en onregelmatige regenval lopen de landbouwopbrengsten in Noord-Ghana terug. Ghanese vrouwen verzamelen daarom zogenaamde kariténoten als aanvullende bron van inkomsten. Zij verwerken deze noten tot een boter die gebruikt wordt in de traditionele keuken, maar ook in allerlei verzorgingsproducten. Dit verwerkingsproces kost veel tij d en brandhout en levert hen tot nu toe weinig op. De Presbyteriaanse Kerk in Ghana geeft deze vrouwen marketinglessen en stimuleert hen zich te organiseren in boerengroepen om hun afzetmarkt te kunnen vergroten. Steeds meer groepen functioneren zelfstandig en zij n winstgevend. Ook krij gen vrouwen een hout besparende oven zodat minder brandhout nodig is. Met 600,- krij gen tien vrouwen een jaar lang ondersteuning. www.kerkinactie.nl/40dagentijd 15 MEI PINKSTEREN: COLLECTE ZENDING Meer jongeren in Rwandese Kerk RWANDA In Rwanda verlaten steeds meer jongeren de kerk als zij naar de hoofdstad trekken voor studie of werk, of omdat ze overstappen naar een pinksterkerk. De Presbyteriaanse Kerk wil jongeren bij de kerk betrokken houden. Daarom biedt de kerk jongeren volop de gelegenheid zelf actief te zij n in de kerk, bij voorbeeld door leiding te geven aan kerkelij ke activiteiten of een bij belstudiegroep te vormen. Zo neemt de betrokkenheid van jongeren bij de kerk toe. Daarnaast helpt de kerk jongeren met een beroepsopleiding of bij het starten van een eigen onderneming, zodat migratie naar de stad niet nodig is. De collecteopbrengst is onder meer bestemd voor studiemateriaal en jongerenactiviteiten voor ruim 600 jongeren. www.kerkinactie.nl/kerkrwanda 11
5 JUNI COLLECTE WERELDDIACONAAT Hulp aan slachtoffers seksueel geweld GUATEMALA In Guatemala wordt ieder uur een meisje slachtoffer van seksueel geweld. De meeste daders worden nooit opgespoord of gestraft. De organisatie Refugio wil het toenemende huiselij k en seksueel geweld een halt toe roepen. De organisatie biedt slachtoffers psychologische begeleiding en juridische hulp. Ook helpt de organisatie hen met (beroeps)onderwij s om een zelfstandig bestaan op te bouwen. Daarnaast ondersteunt Refugio instanties als de politie en lokale overheden om slachtoffers op de juiste wij ze op te vangen, te begeleiden of door te verwij zen. Tot slot klaagt de organisatie misstanden aan bij de overheid en dringt ze aan op het straffen van daders. Met de collecteopbrengst wil Refugio onder meer minimaal 30 slachtoffers opvangen en begeleiden. www.kerkinactie.nl/refugio 14 AUGUSTUS COLLECTE ZENDING Onderwijs voor lekenpredikanten op Indonesisch eiland Nias INDONESIË Op het Indonesische eiland Nias leven veel mensen onder de armoedegrens. De helft van de bevolking heeft alleen basisonderwij s gevolgd. Wie wil studeren, vertrekt naar een ander eiland en keert meestal niet terug. Kerken kampen hierdoor met een tekort aan predikanten. De Lutherse Kerk rust predikanten en leken op Nias toe om boeiend en relevant te preken, maar ook om hun gemeenten voor te gaan in diaconale taken. De kerk helpt gemeenten bovendien bij het opzetten van kleinschalige kredietprogramma s. De collecteopbrengst wordt gebruikt voor trainingen en toerustingsmaterialen. Kerk in Actie hoopt in 2016 de training van 50 predikanten en 70 lekenpredikanten mogelij k te maken. www.kerkinactie.nl/kerknias 12 JAARGIDS 2016
16 OKTOBER WERELDVOEDSELDAG: COLLECTE WERELDDIACONAAT Verbeteren voedselproductie in afgelegen bergdorpen Nepal NEPAL In de afgelegen bergdorpen in Nepal heeft de bevolking moeite voldoende voedsel te verbouwen. De organisatie ICFON werkt samen met dorpsbewoners aan het verbeteren van de levensomstandigheden. Mensen leren hoe ze braakliggende grond weer kunnen bewerken, hoe ze met nieuwe landbouwtechnieken hun opbrengst kunnen verhogen en hoe ze hun producten op de markt kunnen verkopen. Ook krij gen gezinnen een geit of buffel om melk te produceren of om in te zetten als ploeg- of lastdier. Voor slechts 60,- krij gt een gezin een geit en een training in de verzorging, voor 400,- krij gt een gezin een buffel. Daarnaast ondersteunt ICFON dorpsgemeenschappen die in april 2015 werden getroffen door de zware aardbevingen, om hun dagelij ks leven weer op te pakken. www.kerkinactie.nl/icfon 30 OKTOBER COLLECTE WERELDDIACONAAT (HERVORMINGSDAG) Christenen en moslims werken samen aan ontwikkeling in Nigeriaanse dorpen NIGERIA De verhouding tussen christenen en moslims in Noord-Nigeria is gespannen. De organisatie JPRM helpt mensen hun verschillen te overbruggen door samen te werken aan de ontwikkeling van hun dorp. Onder begeleiding van JPRM leggen christenen en moslims, oud en jong, vrouwen en mannen samen een waterput of weg aan. Die samenwerking zorgt voor saamhorigheid. JPRM geeft daarnaast lessen over vrede, zorgt ervoor dat volwassenen leren lezen en schrij ven en zet spaargroepen op. Het resultaat: een veiliger leefklimaat in de dorpen en meer welvaart en ontwikkeling voor de bewoners. In 2016 wil JPRM vij ftig dorpen helpen via deze aanpak te werken aan vrede, verzoening en ontwikkeling. www.kerkinactie.nl/nigeria 13
6 NOVEMBER COLLECTE NAJAARSZENDINGSWEEK Werken aan vrede en verzoening in het door geweld verscheurde Colombia COLOMBIA Inge Landman werkt namens Kerk in Actie als uitgezonden medewerker in Colombia, dat al zestig jaar geteisterd wordt door geweld. Inge is betrokken bij het oecumenische project Geloven in verzoening, dat processen van vrede en verzoening op gang wil brengen. Inge: Mensen hebben veel meegemaakt, er is een groot onderling wantrouwen. Het is voor mensen enorm belangrij k dat hun verhaal gehoord wordt. We bezoeken gemeenschappen om te luisteren en om mensen weer met elkaar in gesprek te brengen. Ook lezen we samen de Bij bel en bespreken we welke boodschap een tekst kan hebben als je dagelij ks leeft met angst en onrecht. Dit jaar zullen drie gemeenschappen intensief in dit proces worden begeleid. Inge deelt de verhalen die ze hoort vervolgens met betrokken kerken in Nederland. www.kerkinactie.nl/verzoening 13 NOVEMBER COLLECTE BINNENLANDS DIACONAAT Warmte en steun voor wie tussen wal en schip raken NEDERLAND In een rij tjeshuis midden in Lelystad runnen enthousiaste vrij willigers het gastvrij e inloopcentrum Waterwij k. Wie wil loopt er binnen voor een kopje koffie, een praatje, een warme maaltij d of naailes. Kali komt hier iedere dag. Sinds mij n man overleden is, is dit mij n tweede huis. Nadia en Fatima komen voor de naailes. Zo zij n we er even uit. Het inloophuis is één van de diaconale activiteiten van het interkerkelij ke samenwerkingsverband IDO. Binnen IDO zetten driehonderd vrij willigers zich in voor mensen die eenzaam zij n, gebrek hebben, tussen wal en schip vallen of kampen met schulden. Met een helpende hand en luisterend oor bieden de vrij willigers hen warmte, steun en perspectief. IDO hoopt in 2016 alleen in inloopcentrum Waterwij k al 13.000 bezoeken te realiseren en 4.000 maaltij den te verstrekken. www.kerkinactie.nl/ido 14 JAARGIDS 2016 14
25 DECEMBER COLLECTE KINDEREN IN DE KNEL Kwetsbare kinderen verdienen onze aandacht, juist met Kerst Ze brengen Kerst door op straat, achter een naaimachine in een donker kledingatelier of in angst voor geweld. Voor veel te veel kinderen is Kerst helemaal geen feest. Hun jonge leventje wordt getekend door oorlog, misbruik, kinderarbeid of verwaarlozing. Juist met Kerst verdienen zij onze bij zondere aandacht en steun. Doe daarom mee met de kerstcollecte, waarvan de opbrengst bestemd is voor kinderprojecten! Kij k voor meer informatie over de campagne op p. 17 en op www.kerkinactie.nl/kerst. www.kerkinactie.nl/kerst Tips voor uw collecte 1. Gebruik de collectematerialen Bij iedere collecte is er een kant-en-klare folder, collecteafkondiging, PowerPointpresentatie en soms een collectefilmpje beschikbaar. Download of bestel deze materialen via www.kerkinactie.nl/collecten. 2. Informeer de gemeente vooraf Bijna iedere gemeente heeft een kerkblad, website of zelfs een app. Een prachtige manier om de gemeenteleden vooraf te informeren. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld een inspirerend verhaal over het project via www.kerkinactie.nl/projecten. Op dezelfde manier kunt u na afloop de opbrengst van de collecte vermelden en gemeenteleden bedanken voor hun gift. 3. Bestel de brochure met tips Wilt u extra aandacht en steun vragen voor een collecteproject? Organiseer dan eens een wervende actie! Houd bij voorbeeld een schoenpoetsactie voor een project tegen kinderarbeid, of verkoop oogst uit de eigen tuin van gemeenteleden voor een landbouwproject. In de brochure Samen in actie staan talloze tips en ideeën. Deze is te bestellen via www.kerkinactie.nl/webwinkel. De collecteopbrengsten kunnen worden overgemaakt op rekeningnummer IBAN NL 89 ABNA 0457 457 457, t.n.v. Kerk in Actie, o.v.v. de omschrij ving en de datum van de collecte. 15
Doe mee met de campagnes Meedoen met de 40dagentij dcampagne en de kerstcampagne is verrij kend voor de hele gemeente. Bezinning, solidariteit en het ondersteunen van een project staan centraal. Of u nu besluit om bij voorbeeld alleen te collecteren of juist met de hele gemeente actie te voeren, de campagnes vormen een perfecte kans om iedereen te betrekken. Tij dens de 40dagentij dcampagne heeft Kind op Zondag bij voorbeeld hetzelfde thema. Kant-en-klare materialen, zoals een liturgiegids, filmpjes of een app, maken het bovendien heel eenvoudig om mee te doen. 40dagentijd 10 FEBRUARI 26 MAART 2016 10 FEBRUARI - 26 MAART 2016 Ik ga Zet een stap naar de ander Hoe kunnen we iets betekenen voor een ander? Voor die gescheiden man in de kerk, het Syrische gezin in de buurt of die Ghanese boerin die haar gezin niet kan onderhouden? Tij dens de veertigdagentij d voor Pasen kunnen gemeenten hier bij stilstaan. Bij voorbeeld door er tij dens de dienst aandacht aan te besteden, door mee te doen met de Veranderdag of door een spreker uit te nodigen. Ook kunnen gemeenten kaarten sturen naar gevangenen tij dens de Paasgroetenactie. Er zij n diverse materialen beschikbaar, zoals een app, suggesties voor bloemschikken en materiaal voor Kind op Zondag. Kij k voor uitgebreide informatie op www.kerkinactie.nl/40dagentij d. Op www.kerkinactie.nl/ paasgroetenactie leest u vanaf begin 2016 meer over de Paasgroetenactie. 16 JAARGIDS 2016
Kerstcampagne 2016 Kinderen in de knel Kwetsbare kinderen verdienen onze aandacht, juist met Kerst. De kerstcampagne staat daarom in het teken van kinderen die te maken hebben met oorlog, misbruik, kinderarbeid of verwaarlozing. Tij dens de campagne staat een project centraal waarvoor op Eerste Kerstdag gecollecteerd wordt (zie p. 15). Bovendien kunt u via www.kerkinactie.nl/kerst bij voorbeeld collectefolders, filmpjes en andere materialen downloaden en bestellen. Deze materialen zij n geschikt voor bezinning en hebben als doel om de hele gemeente te betrekken bij het kerstproject. In de loop van 2016 leest u op www.kerkinactie.nl/kerst welk project centraal staat tij dens de campagne. Maak het visueel Geld inzamelen tij dens een campagne wordt extra leuk als je het doel tastbaar maakt. Met zij n ZWO-commissie bouwde Corné Marck uit Nieuwerkerk aan de IJssel tij dens de veertigdagentij d in 2015 een bamboe huis in de kerk. De commissie wilde 2.100 bij elkaar brengen voor een project in Madagaskar om orkaanbestendige huizen te bouwen. Corné: Van houten latten hadden we een dak gemaakt. Elke keer als er 100 was opgehaald, kwam daar een dakpan op. Dat werkte enorm motiverend. Corné Marck Snel op de hoogte? Wilt u het meteen weten wanneer de campagnematerialen beschikbaar zij n? Abonneer u dan op de nieuwsbrief, via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. 17
Het is goed om als gemeente een relatie te hebben met partners en projecten in een ander land. Het leert je te kijken met andere ogen: naar jezelf, naar je Hollandse leventje, naar je eigen kerk en gemeente. Je ontdekt dat je je diep verbonden kunt voelen met mensen uit heel andere culturen en geloofsgemeenschappen. Fokje Haverschmidt predikant in Beetgumermolen 18 JAARGIDS 2016
Kies voor een themajaar Een themajaar brengt zending en werelddiaconaat heel dichtbij. Een jaar lang verdiept uw kerk zich in één thema en ondersteunt ze concrete projecten. Dat inspireert en brengt de hele gemeente in beweging. Raak als kerk nog sterker verbonden met elkaar en met mensen uit de hele wereld tijdens een inspirerend themajaar. Voor elk thema ontvangt u kant-en-klare materialen, zoals achtergrondinformatie, ideeën voor acties en updates over projecten. Bovendien kunt u tijdens het themajaar ondersteund worden door uw Kerk in Actiegemeenteadviseur (zie ook p. 25). U kunt kiezen uit drie thema s. 1. Themajaar Noodhulp Hoe bouw je je leven weer op na een verwoestende overstroming? En hoe bescherm je je oogst bij een volgende natuurramp? Leer meer over noodhulp, rampenpreventie en wederopbouw. En zamel geld in voor partnerorganisaties, zodat die bij een ramp direct aan de slag kunnen. Of zodat ze zich kunnen wapenen tegen de gevolgen van een ramp. Zo kunnen er in Madagascar bijvoorbeeld stevige bamboehuizen worden gebouwd die bestand zijn tegen tropische stormen. 2. Themajaar Versterk de kerk Wereldwijd komen kerken in actie tegen armoede en onrecht. Zo zet partnerorganisatie Isa-e-Jamat uit Bangladesh zich in voor christenen met een islamitische achtergrond en maakt Cedepca in Guatemala vrouwen weerbaar tegen geweld. Door hen te steunen, kunnen deze organisaties zich blijven inzetten voor de versterking van kerken en mensen. 3. Themajaar Kinderen in de Knel Geen enkel kind mag worden onderdrukt, uitgebuit of misbruikt. Maar liefst 1 op de 10 kinderen wereldwijd gaat niet naar school, maar werkt in een fabriek, op het land, in de prostitutie of als kindsoldaat in een oorlog. Onderwijs is de manier om armoede te stoppen. Zet u samen met uw kerk in om kinderarbeid tegen te gaan. Meer informatie vindt u op www.kerkinactie.nl/themajaar. Samen met uw gemeenteadviseur kunt u een keuze maken en afspreken welke doelen u wilt bereiken. Als u liever een ander project steunt, neem dan ook contact op. De gemeenteadviseur kan u tevens adviseren als u met uw gemeente op reis wilt. Lees meer over de reizen op p. 24. Vijf redenen om mee te doen 1. Eenvoudig en wereldwijd met elkaar verbonden zijn 2. Keuze uit drie concrete, aansprekende thema s 3. Veel kant-en-klare materialen 4. Ruime keuze uit inspirerende acties 5. Advies op maat van ervaren adviseurs 19
Aan de slag in Nederland Een kerk is pas echt kerk als ze in actie is. Dat begint vaak heel dichtbij huis. Bijvoorbeeld bij mensen in geldnood, bij vluchtelingen of mensen in een sociaal isolement. Op welke manier zet uw kerk zich in haar eigen omgeving in? Iedere diaconie staat voor andere uitdagingen en maakt keuzes die daarbij passen. Op deze pagina s leest u in het kort welke praktische ondersteuning u kunt krijgen van specialisten op het gebied van armoede, zorg, vluchtelingen of duurzaamheid. Kijk voor nog meer informatie op www.kerkinactie.nl/diakenen. 1. Armoede Start een noodfonds Wilt u als gemeente mensen ondersteunen die in financiële problemen zijn geraakt? Dat kan bijvoorbeeld door een (inter)kerkelijk noodfonds op te zetten. Uw Kerk in Actie-gemeenteadviseur kan u hier meer over vertellen. Kijk voor contactgegevens op www.kerkinactie.nl/ gemeenteadviseurs. SchuldHulpMaatje Door een SchuldHulpMaatjes-project op te starten in uw woonplaats, kunnen vrijwilligers mensen in financiële problemen ondersteunen, bijvoorbeeld bij het op orde brengen van hun administratie en bij het saneren van hun schulden. Meer informatie: www.schuldhulpmaatje.nl. Meer weten over armoede in Nederland? Op www.kerkinactie.nl/armoede staan allerlei materialen op het gebied van armoede. Denk aan tips, een stappenplan voor diaconieën die aanvragen krijgen voor financiële hulp en een armoedemagazine. Via www.kerkinactie.nl/ webwinkel is de brochure Armoede en recht doen te bestellen, met inspirerende praktijkvoorbeelden. Ook uw Kerk in Actie-gemeenteadviseur kan praktische adviezen geven, ondersteuning bieden bij een nieuw project of meedenken over een inspirerende gemeenteavond over armoede. 2. Zorg Word Zorgzame Kerk Zorgzame Kerk is bedoeld voor kerken die zich in hun eigen omgeving inzetten op het gebied van zorg. Zij doen dit bijvoorbeeld door zorg te bieden aan mensen die in een isolement dreigen te raken, door aandacht te besteden aan levensvragen van mensen in de wijk, door het kerkgebouw in te zetten voor zorg- en welzijnsactiviteiten of door te lobbyen bij de burgerlijke gemeente. 20 JAARGIDS 2016
Tijdens een instapbijeenkomst kunnen ambtsdragers en vrijwilligers ontdekken of hun kerk een Zorgzame Kerk zou kunnen worden. Daarna kunnen ze advies en begeleiding hierbij krijgen. Lees meer hierover op www. kerkinactie.nl/zorg. Hetvakantiebureau.nl Mensen zijn die aan huis gebonden zijn doordat ze zorg nodig hebben, kunnen via Hetvakantiebureau.nl tóch zorgeloos vakantie vieren. Diakenen kunnen hiervoor gasten én vrijwilligers werven. Kijk voor meer informatie op www.hetvakantiebureau.nl. Meer weten over het thema zorg? Op www.kerkinactie.nl/zorg staan diverse handreikingen voor kerken die hun rol in de participatiesamenleving op een nieuwe manier willen invullen. In het najaar vindt er bovendien een studiedag Kerk en Wmo plaats. Tijdens deze dag ontvangt u onder andere informatie over de laatste ontwikkelingen en ontmoet u andere diakenen die bezig zijn rond de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). 3. Vluchtelingen Meer weten over vluchtelingen? Op www.kerkinactie.nl/vluchtelingen staan diverse handreikingen, bijvoorbeeld over hulp aan mensen zonder verblijfspapieren, over integratie en over de terugkeer van asielzoekers die niet toegelaten zijn. Hierop staat ook de laatste editie van de maandelijkse nieuwsbrief Vlugschrift Vluchtelingen, met alle actualiteiten, artikelen, activiteiten van Kerk in Actie en bijeenkomsten rondom vluchtelingen op een rij. 4. Duurzaamheid Elke kerk een Groene Kerk! Een eerlijke kop koffie na de dienst, zonnepanelen op het dak of een themadienst. Er zijn veel manieren om als kerk bezig te zijn met duurzaamheid. Kerken die een volgende stap willen zetten, kunnen Groene Kerk worden. Op de website www.groenekerken.nl vindt u alle benodigde informatie. Hier staat bijvoorbeeld meer over de jaarlijkse Groene Kerkendag, over sprekers die u kunt uitnodigen en over materialen, zoals het boek Duurzame Kerkverwarming. Ook kunt u via de website een startpakket downloaden en de toolkit Duurzaam Kerkbeheer. Als kerk kun je veel betekenen voor vluchtelingen die op straat gezet zijn, of het nu gaat om het zelf opvangen van vluchtelingen of om het lobbyen bij de plaatselijke overheid voor opvang. Inlia Wil uw gemeente in actie komen voor vluchtelingen? Neem dan ook contact op met Inlia, het netwerk van lokale kerken die zich inzetten voor asielzoekers, zie www. inlia.nl. Meer weten over duurzaamheid? Duurzaamheid kunt u op allerlei leuke manieren onder de aandacht brengen in uw gemeente. Denk bijvoorbeeld eens aan een moestuin bij de kerk, een kledingbeurs voor tweedehands kleding of een spaarlampenactie waarbij alle gemeenteleden hun gloeilampen vervangen. Op www.kerkinactie.nl/ duurzaamheid staan nog veel meer ideeën. 21
Kom in actie Met een leuke actie kunt u de gemeente op een aansprekende manier betrekken bij zending en (wereld)- diaconaat. Organiseer bij voorbeeld een wervende actie voor een (collecte)project. Wat te denken van een klikorace, een markt waar de oogst uit moestuinen wordt verkocht of een sponsorfietstocht? Nieuwe brochure Samen in actie In de brochure Samen in actie staan belangrij ke tips voor fondsenwervende acties. Ook staan er talloze inspirerende voorbeelden in, zoals een nieuwjaarsduik, een consuminderagenda en een boekenmarkt. Met een uitgebreid stappenplan helpt de brochure u op weg, niet alleen bij het organiseren van de actie, maar ook bij de publiciteit. Bestel de gratis brochure via de webwinkel, www.kerkinactie.nl/ webwinkel. Landelijke schrijf- en inzamelingsacties Ook op landelij k niveau vinden er diverse acties plaats, waar u met de hele gemeente aan mee kunt doen. Denk aan het schrij ven van kaarten voor gevangenen tij dens de Paasgroetenactie, www.kerkinactie.nl/paasgroetenactie. Ook vinden er regelmatig andere schrij facties plaats, deze worden aangekondigd via de nieuwsbrief. U kunt zich hierop abonneren via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. U kunt ook postzegels, briefkaarten, oude mobieltjes, oud geld en cartridges inzamelen, zie www.kerkinactie.nl/inzamelingsacties. 22 JAARGIDS 2016
Tien gouden tips voor een geslaagde actie 1. Durf te vragen: een actie is leuk, maar niet iedereen geeft automatisch geld. Vraag dus concreet om een gift. 2. Maak het persoonlij k: mensen geven graag aan mensen. Gebruik dus foto s, citaten of verhalen om te laten zien wat het project inhoudt. 3. Schakel anderen in: mensen geven graag aan mensen die ze kennen. Betrek dus zoveel mogelij k gemeenteleden bij de actie die anderen om een bij drage kunnen vragen. 4. Laat de noodzaak zien: vertel waarom het belangrij k is dat er geld voor het project beschikbaar komt. 5. Wat gebeurt er met de gift? Vertel wat er met de gift gedaan wordt. Maak dit zo concreet mogelij k, vertel bij voorbeeld dat boeren zaden kunnen kopen of een training kunnen volgen. 6. Een goede relatie is essentieel: werk aan een goede relatie met de gemeenteleden en de bezoekers. Mensen geven sneller aan iemand die zij kennen en vertrouwen. 7. Kies een actie die aansluit bij het project. Houd bij voorbeeld een duurzame maaltij d voor een klimaatproject een schoenenpoetsactie om geld in te zamelen voor een project tegen kinderarbeid. 8. Maak het resultaat zichtbaar: mensen doen graag mee met iets wat een succes is. Houd ze daarom regelmatig op de hoogte van de tussenstand. 9. Trek de aandacht: vraag een lokale bekende om de actie te ondersteunen, houd een kerkdienst op het marktplein of doe iets ludieks, zoals voeten wassen van voorbij gangers of een wereldrecord verbreken. 10. Bedank gevers en vrij willigers: laat iedereen die de actie heeft gesteund, weten wat het heeft opgebracht. Bedank hen én de vrij willigers hartelij k. Nieuwe brochure Samen vieren Organiseer eens een bij zondere kerkdienst rond (wereld)diaconaat en zending. De brochure Samen vieren helpt u van idee tot uitvoering op weg. Hierin staan bij voorbeeld een uitgebreid stappenplan, praktische tips en suggesties voor muziek, passende bij belteksten en gebeden. De brochure kunt u bestellen via www.kerkinactie.nl/webwinkel. 23
Ga mee op reis Samen op reis Met mensen uit uw eigen gemeente op reis naar landen als Rwanda, Israël of Indonesië, inspirerende mensen ontmoeten en partnerorganisaties leren kennen. Dat kan wanneer u met uw gemeente een reis op maat maakt! Deze reis betekent een onvergetelij ke ervaring voor uw gemeente en voor de partnerorganisatie waar u tij dens de reis actief bij betrokken bent. Bij terugkomst raakt de hele gemeente geïnspireerd en betrokken door de ervaringen van de deelnemers. Deze reis kan binnen uw gemeente met een specifieke groep worden gemaakt, bij voorbeeld alleen met jongeren, maar ook met alle leeftij den door elkaar. Reis naar Moldavië (vanaf 50 jaar) In het armste land van Europa, Moldavië, worden veel kinderen aan hun lot overgelaten. Hun ouders zij n vertrokken naar het buitenland om geld te verdienen of hebben troost gezocht in alcohol. Veel kinderen zwerven op straat, zonder de zorg en de liefde die ze nodig hebben. Kerken in Moldavië, partners van Kerk in Actie, hebben dagcentra opgericht waar deze kinderen welkom zij n. De kerstcampagne 2015 staat in het teken van de zorg voor deze kinderen. De Moldavische kerken nodigen betrokken Nederlanders (vanaf 50 jaar) uit om tij d en aandacht vrij te maken voor dit project en naar Moldavië te komen. Deze inspirerende reis duurt een week en vindt plaats in het voorjaar van 2016. Wat zou onze geloofsgemeenschap in Amersfoort van de Presbyterian Church kunnen leren en andersom? Welke verschillen zij n er? Wat bindt ons? Ik hoop op verrij kende ontmoetingen. Ds. Anette Sprotte voorganger van de kerkelij ke gemeente in Amersfoort Noord die naar Ghana gaat. Meer weten? Kij k voor meer informatie op www.kerkinactie.nl/reizen 24 JAARGIDS 2016
Laat u adviseren Hoe betrek je de gemeente bij een (wereld)diaconaal onderwerp of bij zending? En hoe maak je als gemeente een keuze in de vele vragen om financiële steun die binnenkomen? De gemeenteadviseurs van Kerk in Actie ondersteunen plaatselij ke gemeenten bij hun diaconale en zendingsopdracht. Of het nu gaat om een jongerenactie, een campagne, cursussen, het inzamelen van giften, een plan van aanpak voor een themajaar, een reis met uw gemeente of de vele vragen om financiële steun, al deze kwesties kunt u voorleggen aan de gemeenteadviseur van Kerk in Actie in uw regio. Ook kan de gemeenteadviseur u verder helpen met praktische informatie, bij voorbeeld op het gebied van armoede, zorg, vluchtelingen of duurzaam leven. Meer weten? Kij k voor meer informatie en voor de contactgegevens op www.kerkinactie.nl/gemeenteadviseurs. 25
Van mij heel veel lof. De Landelijke Diaconale Dag is inspirerend omdat je ziet dat er heel veel mensen actief zijn in het diaconale werk. Bemoedigend! Reactie van een diaken na de Landelijke Diaconale Dag. 26 JAARGIDS 2016
Leer van elkaar Het ontmoeten van andere diakenen of leden van ZWO-commissies is inspirerend en nuttig. Of u nu zelf een lastige kwestie bij de hand heeft of juist een succesvol project heeft opgestart, van elkaars ervaringen leer je veel. Diakenen en ZWO-commissieleden weten uit ervaring wat werkt en wat niet. Daardoor kunnen zij elkaar inspireren om iets nieuws op te zetten, om vol te houden als het tegenzit of om lastige kwesties eens op een andere manier aan te pakken. Ontmoetingen scheppen daarom niet alleen verbinding, maar helpen je ook verder. Door het jaar heen zij n er verschillende mogelij kheden om elkaar te ontmoeten. Landelijke Diaconale Dag Tij dens de Landelij ke Diaconale Dag komen ongeveer duizend diakenen en leden van ZWO-commissies bij elkaar. Deze jaarlij kse dag is bedoeld om elkaar te ontmoeten, ervaringen uit te wisselen en veel nieuwe inspiratie en kennis op te doen. Dankzij interessante sprekers, leerzame workshops, een uitgebreide informatiemarkt en spontane ontmoetingen zult u tij dens deze dag ervaren dat diaconaat een krachtige beweging is. Regiobijeenkomsten en studiedagen Door het jaar heen vinden er diverse andere dagen plaats, zoals de Studiedag Kerk en WMO en de Groene Kerkendag (zie ook p. 4). Ook zij n er ontmoetingsdagen of -avonden op regionaal niveau. Deze worden altij d aangekondigd op de website en in de Kerk in Actie-nieuwsbrief. Abonneren kan via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. 27
Vergroot uw kennis Als het gaat om zending of (wereld)diaconaat hoeft u niet zelf het wiel uit te vinden. Er zij n veel praktische handreikingen, cursussen en toolkits beschikbaar waarmee u snel aan de slag kunt. Vakblad Diakonia Onmisbaar voor elke diaken en ZWO er is het vakblad Diakonia, dat elke twee maanden uitkomt. Hierin staan verhalen uit de praktijk, inspirerende interviews, actuele informatie over wetgeving, ideeën en suggesties, achtergrondartikelen en liturgiesuggesties die passen bij (wereld)diaconaat. Een jaarabonnement kost 13,50, vanaf zes abonnementen tegelijk 8,75. Kijk op www.kerkinactie.nl/opdehoogte. 28 JAARGIDS 2016
Cursussen Iedereen die actief is in de kerk kan cursussen volgen via het Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie. Dit opleidingsinstituut van de Protestantse Kerk biedt onder andere cursussen aan op het gebied van diaconaat, zending en werelddiaconaat. Zo is er voor beginnende diakenen bij voorbeeld de cursus Diaconaat. Er is ook een cursus speciaal voor diakenen uit Gereformeerde Bondsgemeenten. Daarnaast zij n er diverse verdiepende cursussen, zoals Diaconie van de buurt, Kerk en WMO, Basiscursus ZWO, Toerusting Michacursus en Armoede. De kosten zij n afhankelij k van de cursusduur en variëren van 10 (een dagdeel) tot 30 (vij f dagdelen). Ook is het mogelij k om een cursus op maat aan te vragen voor een groep mensen uit de gemeente. Hiervoor gelden andere tarieven. Kij k voor het cursusaanbod op: www.protestantsekerk.nl/pcte. Spel over beleid Het spel Diaconaat op de kaart kan helpen bij het nadenken over het diaconale beleid van de gemeente. Met behulp van dit bordspel wordt helder wat uw gemeente allemaal al doet en wat de gemeente lokaal én wereldwij d wil betekenen op het gebied van diaconaat en zending. Ook wordt zo duidelij k waar wellicht nog onvoldoende aandacht voor is. Interesse om dit spel te spelen? Neem dan contact op met de Kerk in Actie-gemeenteadviseur in uw regio (zie p. 25). 29
Blijf op de hoogte Snel op de hoogte zij n van nieuwe materialen, campagnes, activiteiten en ander diaconaal nieuws? Dat kan op verschillende manieren. Nieuwsbrief: tien keer per jaar verschij nt de digitale Kerk in Actie Nieuwsbrief voor diakenen, predikanten, zwo-groepen en zendingscommissies. Hierin staan korte berichten die relevant zij n voor het werk in de kerk. Abonnees ontvangen maandelij ks ook de Kerk in Actie Express, die bestemd is voor gemeenteleden en donateurs. Aanmelden kan via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. Diakonia: dit vakblad voor diakenen verschij nt elke twee maanden. Aanmelden kan via www.kerkinactie.nl/ opdehoogte. Vandaar: donateursmagazine. Aanmelden kan via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. Kerkinformatie: officieel orgaan van de Protestantse Kerk in Nederland voor het kerkelijk kader, met nieuws en achtergronden over kerk en samenleving. Kijk op www.protestantsekerk.nl/kerkinformatie. Op de hoogte blijven kan ook zo: Via een RSS-feed kunnen nieuwsberichten van Kerk in Actie automatisch op bij voorbeeld de website van uw gemeente worden geplaatst. Aanmelden kan via www.kerkinactie.nl/opdehoogte. Weblogs: volg de uitgezonden medewerkers via www.kerkinactie.nl/projecten/uitgezonden-medewerkers. Facebook: vind Kerk in Actie leuk via www.facebook.com/kerkinactie. Twitter: volg Kerk in Actie, www.twitter.com/kerkinactie. LinkedIn: word lid van de groep Diaconaal Netwerk en praat via deze groep met andere diakenen. 30 JAARGIDS 2016
Kerk in Actie-lied Wij delen 2. Wij delen met jou En met iedereen De hoop en liefde van God Vij f broden, twee vissen De Heer die het brak En niemand kwam iets tekort Zo mogen wij delen Met handen en hart Totdat het een overvloed wordt 3. Wij delen ver weg We delen dichtbij Éen kerk, één wereld, één God Vij f broden, twee vissen De Heer die het brak En niemand kwam iets tekort Dat wonder voltrekt zich Nog iedere dag Als delen een deel van ons wordt tekst: Matthijn Buwalda, muziek: Anders Ruuth. Oorspronkelijke titel: La Paz del Señor. Lied 79 in Hoop van alle volken. Wij delen besluisteren? U kunt het lied Wij delen beluisteren via www.kerkinactie.nl/lied. Hier kunt u ook de tekst en muziek downloaden voor gebruik in uw gemeente. 31
geloven in delen Contactgegevens Kerk in Actie Postbus 456 3500 AL Utrecht Tel. (030) 880 14 56 E-mail: servicedesk@kerkinactie.nl Website: www.kerkinactie.nl Facebook: www.facebook.com/kerkinactie Twitter: www.twitter.com/kerkinactie LinkedIn: www.linkedin.com, groep Diaconaal Netwerk IBAN: NL 89 ABNA 0457 457 457 Colofon Samenstelling en eindredactie: Marusja Aangeenbrug Coverfoto: ACT Alliance/Paul Jeffrey Een jongetje helpt zijn moeder in de tuin in de Chaco-regio in Bolivia. Samen met hun buren hebben ze deze tuin aangelegd, met hulp van een partnerorganisatie van Kerk in Actie. Fotografie: Kerk in Actie, Protestantse Kerk, ACT Alliance Vormgeving: Reprovinci Drukwerk: Libertas, Utrecht Direct contact? Neem dan contact op met de gemeenteadviseur, zie www.kerkinactie.nl/ gemeenteadviseurs. Kerk in Actie draagt de keurmerken: Deze brochure is gedrukt op FSC-papier