Wat is de toegevoegde waarde van collaborative divorce ten opzichte van mediation? C.M. (Lotte) Elshof April 2013
Wat is de toegevoegde waarde van collaborative divorce ten opzichte van mediation? Naam : C.M. (Lotte) Elshof Studentnummer : 5920876 Adres : Telefoonnummer : E-mailadres : Maand en jaar van inlevering : april 2013 Scriptiebegeleidster : Tweede beoordelaar : mw. mr. M.I. Peereboom-van Drunick mw. mr. drs. T. de Wit
Voorwoord Deze scriptie heb ik geschreven ter afsluiting van de master Privaatrechtelijke Rechtspraktijk aan de Universiteit van Amsterdam. Mijn recent toegenomen interesse in het familierecht heeft mij doen besluiten om op dit terrein een onderwerp te zoeken. Door het schrijven van deze scriptie wil ik mij na mijn afstuderen dan ook oriënteren op een baan in de collaborative divorce-praktijk. Ik ben bij het schrijven van mijn scriptie begeleid door mevrouw Peereboom, die ik graag wil bedanken. Daarnaast bedank ik ook mevrouw de Wit als tweede beoordelaar van deze scriptie. Tot slot gaat mijn dank uit naar mevrouw Zennipman, aan wie ik vragen kon stellen met het oog op het kiezen van een onderwerp en bij wie ik een dag op haar advocatenkantoor in Den Haag mocht observeren. Amsterdam, april 2013
Inhoudsopgave Voorwoord Inleiding... 4 Achtergrond... Opbouw... 5 Hoofdstuk 1 : Het huidige echtscheidingsrecht... 6 Hoofdstuk 2 : Collaborative divorce... 7 2.1 Wat is collaborative divorce?... 2.2 Het proces... 8 2.3 Organisaties... 10 Hoofdstuk 3 : Collaborative divorce en mediation... 11 3.1 De verhouding van collaborative divorce tot mediation... 3.2 Het ouderschapsplan... 13 Hoofdstuk 4 : Ervaringen met collaborative divorce... 14 4.1 Collaborative divorce in de Verenigde Staten en Canada... 4.2 Gevaren voor het samenwerkingsproces... 15 Hoofdstuk 5 : Knelpunten bij collaborative divorce... 18 Hoofdstuk 6 : Het ontwikkelen van collaborative divorce tot een volwaardige wijze van conflictoplossing bij echtscheiding... 21 6.1 Aandachtspunten voor collaborative professionals of beleidsmakers... 6.2 Aanbevelingen tot het optimaliseren van de methode... 23 Hoofdstuk 7 : Conclusie... 25 Literatuurlijst... 27 Bijlage: Interview Macfarlane... 29
Inleiding Achtergrond De methode van collaborative divorce is eind jaren tachtig van de vorige eeuw ontstaan in de Verenigde Staten met als grondlegger Stuart Webb, een familierechtadvocaat uit Minneapolis. Hij zocht een alternatief voor de traditionele methode van echtscheiding, waarbij advocaten veelal slechts één doel voor ogen hebben: winnen ten koste van de ander. Zijn interesse ging uit naar alternatieve geschilbeslechting en een methode waarbij de bekwaamheid van advocaten om problemen op te lossen zo goed mogelijk kon worden benut. 1 In 2004 maakte toenmalig VVD-Kamerlid Luchtenveld een initiatiefwetsvoorstel in de Tweede Kamer aanhangig getiteld Beëindiging huwelijk zonder rechterlijke tussenkomst en vormgeving voortgezet ouderschap 2. Luchtenveld beoogde met betrekking tot het eerste aspect van zijn wetsvoorstel een aanvulling te bieden op het echtscheidingsprocesrecht. Scheiden via de rechter zou op deze manier mogelijk blijven en de buitengerechtelijke, namelijk administratieve, ontbinding van het huwelijk - via de burgerlijke stand - moest als extra optie worden gezien. 3 De insteek van Luchtenveld was in feite het aandragen van een alternatief voor de (per 1 maart 2009 afgeschafte) flitsscheiding 4. Het wetsvoorstel van Luchtenveld werd in november 2005 door de Tweede Kamer aangenomen. In juni 2006 werd het door de Eerste Kamer echter verworpen. Er werd onvoldoende meerwaarde gezien in de invoering van een buitengerechtelijke procedure. 5 In ditzelfde jaar verscheen in de Verenigde Staten het boek Collaborative divorce. The revolutionary new way to restructure your family, resolve legal issues and move on with your life 6. In dit boek wordt het proces van collaborative divorce beschreven. Deze methode werd in die tijd steeds vaker gebruikt in de Verenigde Staten en Canada. Met dit boek voorzien de auteurs in het uiteenzetten van de procedure voor professionals die werkzaam zijn op het terrein van de echtscheiding. Daarnaast richten zij zich op echtparen die een echtscheiding overdenken. 1 Chin-A-Fat 2010, p. 119. 2 Wetsvoorstel 29676. 3 Chin-A-Fat 2005, p. 732. 4 Flitsscheiding is de omzetting van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap, welke vervolgens buiten de rechter om kan worden beëindigd (art. 1:149 sub e jo. 80c BW). 5 Van Leuven & Chin-A-Fat 2006, p. 2. 6 Tesler & Thompson 2006, p. 1-288. 4
Door de ontwikkelingen in de Verenigde Staten en Canada is de praktijk van collaborative divorce sinds 2009 ook steeds meer upcoming in Nederland. Vanaf januari 2009 kunnen professionals binnen de echtscheidingsbemiddeling namelijk opgeleid worden in het werken volgens deze methode. In 2012 telde Nederland al circa 200 professionals die collaborative divorce kunnen aanbieden. 7 De zogenaamde vechtscheiding is steeds minder vanzelfsprekend. Er wordt steeds meer gezocht naar methodes van geschilbeslechting bij echtscheiding waarbij overleg centraal staat en er de ondersteuning is die echtparen wenselijk en noodzakelijk achten. Hierbij kan natuurlijk gedacht worden aan mediation, maar ook collaborative divorce valt hier onder, zoals hierna zal blijken. 8 Bij het schrijven van mijn scriptie onderzoek ik de vraag wat de toegevoegde waarde van collaborative divorce in Nederland is ten opzichte van mediation. Opbouw Hoofdstuk 1 geeft een korte beschrijving van het huidige echtscheidingsrecht. In hoofdstuk 2 zet ik uiteen wat er precies onder collaborative divorce moet worden verstaan. Hierbij komen tevens het proces en enige organisaties aan bod. Vervolgens vergelijk ik in hoofdstuk 3 de methode met mediation, waarbij tevens aandacht wordt geschonken aan het ouderschapsplan. Hoofdstuk 4 staat in het teken van ervaringen met collaborative divorce in de Verenigde Staten en Canada. Mede aan de hand van deze ervaringen en onderzoek kunnen enkele risico s worden genoemd bij deze vorm van echtscheidingshulp. Hoofdstuk 5 gaat over de knelpunten van collaborative divorce, welke aldus voor de in hoofdstuk 4 genoemde gevaren kunnen zorgen. In hoofdstuk 6 behandel ik de aandachtspunten voor collaborative professionals of beleidsmakers om zo min mogelijk tot knelpunten te komen en worden er enkele aanbevelingen gegeven. Ik sluit mijn scriptie af met een conclusie. De methode die ik hanteer bij het schrijven van deze scriptie, is voornamelijk beschrijvend en gaat uit van een literatuuronderzoek. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van een rechtsvergelijkende analyse, waarbij ik zowel de Verenigde Staten als Canada aanhaal. In deze beide landen is de ontwikkeling van collaborative divorce al een fase verder dan in Nederland. Tevens zijn daar verschillende onderzoeken gedaan naar de ervaringen van cliënten en professionals. Een rechtsvergelijkende analyse kan dan ook bijdragen aan suggesties voor een goede ontwikkeling van collaborative divorce in Nederland. 7 Sandig 2012, p. 1. 8 Zie ook Chin-A-Fat 2011, p. 7. 5
Hoofdstuk 1 : Het huidige echtscheidingsrecht Een scheidingsprocedure begint met het indienen van een verzoekschrift bij de rechtbank door de advocaat. Dit kan zowel een eenzijdig als een gezamenlijk verzoek zijn. De scheiding is definitief zodra de echtscheidingsbeschikking is opgenomen in de registers van de burgerlijke stand. Indien een zitting niet nodig is, neemt de rechter een beslissing op basis van het verzoekschrift. Als de partners het echter niet met elkaar eens zijn, kan (als mediation geen uitkomst biedt) een zitting volgen bij de rechter. 9 Men spreekt wel van een vechtscheiding als er een juridisch gevecht ontstaat en er sprake is van acties om de ander schade toe te brengen. Partners die het niet met elkaar eens zijn, kunnen ook een mediator inschakelen die zal helpen om samen tot een oplossing te komen. Rechters kunnen ook een concreet voorstel tot mediation doen. Reeds vanaf het begin van de jaren 90 van de vorige eeuw wordt mediation als methode van conflictoplossing bij echtscheiding steeds meer toegepast in de praktijk. 10 De opkomst van deze methode van ADR 11 heeft onder andere te maken met het feit dat de juridische procedure vaak veel tijd en geld kost en erg belastend is voor de betrokkenen. Daarnaast past het uit handen geven van een geschil aan een autoriteit niet meer bij de positie van de mens in deze tijd. 12 De meest actuele ontwikkeling op het gebied van de echtscheidingsprocedure in Nederland is de opkomst van collaborative divorce. Zoals gezegd is het vanaf 2009 mogelijk in Nederland om opgeleid te worden in het werken volgens deze methode en wordt deze steeds meer toegepast. De weg staat open voor professionals op het gebied van echtscheidingsbemiddeling, zoals advocaten, psychologen/coaches en financieel deskundigen. 13 Een begrijpelijke en veelgebruikte Nederlandse vertaling voor collaborative divorce is overlegscheiding. 9 http://www.rechtspraak.nl > naar de rechter > civiele rechter > u gaat scheiden. 10 Chin-A-Fat 2011, p. 1. 11 Alternative Dispute Resolution. In Nederland wordt er ook wel van alternatieve rechtspraak of Anders Dan Rechtspraak gesproken. 12 Zie ook Brenninkmeijker e.a. 2009, p. 1. 13 Sandig 2012, p. 1. 6
Hoofdstuk 2 : Collaborative divorce 2.1 Wat is collaborative divorce? Collaborative divorce duidt op het afwikkelen van een scheiding, waarbij de partners en hun advocaten door middel van overleg proberen te komen tot een overeenkomst, die zoveel mogelijk tegemoetkomt aan de belangen en behoeften van beide partijen. De methode is gebaseerd op twee belangrijke beginselen, te weten: 1. De rechter wordt niet ingeschakeld; 2. Partijen trachten zelf wederzijds aanvaardbare oplossingen te bereiken. De partijen bepalen zelf hoe de toekomst eruit ziet in plaats van deze beslissing in de handen van de rechter te leggen. De overeenkomst, die voortkomt uit een succesvol collaborative divorce-proces, wordt wel ingediend bij de rechter met het verzoek tot echtscheiding. Daarnaast kent het proces de volgende leidende principes: 1. Het behouden van toezicht op het proces door de partners zelf; 2. Een aanpak gericht op probleemoplossing; 3. Het accent op de behoeften van de partijen en de kinderen; 4. Respect over en weer; 5. Een toegankelijke communicatie; 6. Het open en geheel uitwisselen van informatie door beide partijen; 7. Het streven naar een resultaat waarbij ouders en kinderen de hoogste prioriteit hebben; 8. Het klaarmaken van de partners voor een nieuw leven. 14 Iedere partner wordt bijgestaan door een eigen advocaat bij de overlegscheiding. Aan het begin van het proces wordt door iedere partij en iedere advocaat een deelnemingsovereenkomst getekend. Deze overeenkomst wordt beschouwd als de basis van het proces en omvat de grondregels van collaborative divorce. Door het tekenen van de overeenkomst verbinden partijen en hun advocaten zich tot het afhandelen van het geschil in een eerlijke, coöperatieve, integere en professionele atmosfeer 15. In de deelnemingsovereenkomst vindt men tevens het beding van niet procederen (dit wordt ook wel de diskwalificatieovereenkomst genoemd). 14 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 3. 15 Gunter & de Boorder 2009, p. 2. 7
De veronderstelling is dat de belangen van de cliënt het best worden behartigd wanneer er wordt vastgelegd dat het de advocaten niet is toegestaan hun cliënt ooit nog bij te staan in een procedure tegen de andere echtgenoot. Zonder een dergelijk beding kan er niet van collaborative divorce worden gesproken. Uiteraard blijft het recht van de partijen op toegang tot de rechter gehandhaafd, dit recht is immers grondwettelijk vastgelegd. De diskwalificatieovereenkomst houdt slechts in dat als er geen overeenstemming wordt bereikt en het proces van collaborative divorce eindigt, de advocaten automatisch gediskwalificeerd zijn om hun cliënt bij te staan in een gerechtelijke procedure. Van geen belang is wiens cliënt de gerechtelijke procedure aanhangig heeft gemaakt dan wel aan wie het misgaan van het collaborative divorce proces kan worden toegerekend. Partijen dienen in een dergelijk geval een andere advocaat in te schakelen. 16 De meerwaarde van collaborative divorce is de team approach, het samenwerken van professionals en partijen. Er is een interdisciplinaire manier van werken ontstaan bij deze methode van echtscheiding, hetgeen in de praktijk inhoudt dat naast de advocaten in ieder geval een coach (met een psychologische achtergrond) in wordt gezet. 17 De voornaamste taak van de coach is het zodanig bijstaan en begeleiden van de cliënten dat belemmerende emoties zo min mogelijk in de weg staan bij het maken van afspraken tijdens de gesprekken. Als hier behoefte aan is, worden er naast de coach tevens andere deskundigen ingeschakeld, zoals een kinderpsycholoog/pedagoog en een financieel deskundige (denk aan een accountant, fiscalist, pensioendeskundige, financieel planner). De deskundigen worden door de partijen geselecteerd bij aanvang van het proces en zij werken als een team samen met de advocaten. Net als voor de advocaten geldt ook voor de deskundigen dat zij nooit mogen optreden in de echtscheidingsprocedure wanneer het proces van collaborative divorce mislukt. 18 2.2 Het proces 19 Het proces kan grofweg worden ingedeeld in drie fasen: Voorbereidings- en openingsfase; Middenfase; Slotfase. 16 Gunter & de Boorder 2009, p. 1. 17 Chin-A-fat 2010, p. 121. 18 Gunter & de Boorder 2008, p. 1. 19 Idem, p. 1-2. 8
Voorbereidings- en openingsfase Bij het eerste viergesprek tussen beide partijen en beide advocaten draait het met name om de instemming van alle deelnemers met de grondregels van het proces en het ondertekenen van de deelnemingsovereenkomst. Vervolgens wordt er aandacht besteed aan de voortgang van het collaborative divorce-proces. Aansluitend vertellen de advocaten aan de partijen welke fasen echtparen over het algemeen ondervinden bij het doorstaan van een echtscheiding. Ten slotte komt men toe aan de hieronder beschreven agendapunten en dan wordt ook de agenda voor het tweede viergesprek bepaald. Ter voorbereiding van het eerste viergesprek heeft iedere advocaat doorgaans ten minste twee besprekingen met zijn cliënt en één met de andere advocaat gevoerd. De insteek bij de besprekingen met zijn cliënt is het achterhalen van diens belangen en behoeften. Daarnaast wordt de achterliggende gedachte van collaborative divorce doorgenomen. Tijdens de voorbespreking tussen de beide advocaten worden er mogelijk gevoelige aangelegenheden (hot buttons) besproken en wordt de agenda voor het eerste viergesprek vastgesteld. Op deze agenda zullen slechts de onderwerpen worden geplaatst, waarvan verwacht wordt dat men daar snel consensus over zal bereiken. Gebleken is dat het vertrouwen van partijen in het proces vergroot wordt, wanneer men tijdens het eerste viergesprek over alle bij voorbaat vastgestelde agendapunten overeenstemming kan bereiken. Over het algemeen worden de volgende onderwerpen geplaatst op de agenda voor het eerste viergesprek: het opnemen van de geschilpunten, het maken van een schema voor de volgende viergesprekken, het uitwisselen van stukken en informatie en tot slot de beoordeling van de vraag of er deskundigen moeten worden betrokken bij het proces. Na het viergesprek vindt er idealiter een gesprek plaats tussen de afzonderlijke advocaten en hun cliënt om de eerste bijeenkomst te evalueren. Deze en hun eigen ervaringen wisselen de advocaten vervolgens uit waarbij zij bespreken wat goed ging en wat verbetering behoeft. Middenfase Tijdens de middenfase van het proces wordt er informatie uitgewisseld, overlegd over mogelijke oplossingen en worden er voorstellen gedaan. Alle betrokkenen worden geacht actief deel te nemen aan de viergesprekken. De advocaten structureren en begeleiden het onderhandelingsproces, waarbij hun belangrijkste taak bestaat uit een zorgvuldige agendasetting en het tijdig signaleren van de gevoelige aangelegenheden. De eigenlijke onderhandelingen vinden plaats door de partijen zelf. 9
Er worden over het algemeen pas onderwerpen op de agenda geplaatst op het moment dat beide advocaten zeker weten dat de partners er klaar voor zijn om over het betreffende onderwerp te spreken. Indien evenwel alle overige zaken reeds behandeld zijn is hier geen ontkomen aan. Idealiter wordt van iedere bijeenkomst door de advocaten beurtelings een verslag gemaakt waarin hetgeen besproken is beschreven staat, alsmede de eventuele actiepunten en de agenda van de volgende vergadering. Deze verslagen mogen echter nooit worden gebruikt in een juridische procedure. Slotfase Ter afronding van het proces leggen de advocaten de gemaakte afspraken vast in een convenant. Daarnaast zorgen zij voor de overige formaliteiten, waarbij onder andere gedacht kan worden aan het indienen van een gezamenlijk echtscheidingsverzoek. 2.3 Organisaties In 1999 vond de oprichting van de International Academy of Collaborative Professionals (IACP) plaats in de Verenigde Staten. 20 De IACP is opgericht om het gebruik en het niveau van collaborative divorce te bevorderen. Er vinden jaarlijks verschillende internationale conferenties plaats. Op 17 oktober 2008 is de Vereniging voor Collaborative Divorce Holland (VCDH) 21 opgericht in Nederland. Om lid te kunnen zijn van de vereniging is voor advocaten vereist dat zij lid zijn van de vereniging van Familierechtadvocaten Scheidingsmediators (vfas) 22. Het lidmaatschap van de VCDH is bedoeld voor advocaten, financieel deskundigen en deskundigen op het gebied van emotionele begeleiding en coaching. Het oogmerk van de vereniging is de kwaliteit van de beroepsuitoefening bevorderen door het inzetten van advocaten en deskundigen die bij een echtscheiding via deze weg betrokken zijn. Dit gebeurt onder meer door het organiseren van trainingen en bijeenkomsten, alsook door het (doen) oprichten van praktijkgroepen, welke ondersteuning vinden bij de vereniging. 23 20 Website IACP: http://www.collaborativepractice.com. 21 Website VCDH: http://www.overlegscheiding.com. 22 Website vfas: http://www.verenigingfas.nl ; zie ook Chin-A-Fat 2010, p. 125. 23 Zie http://www.overlegscheiding.com > Lidmaatschap > Lidmaatschapscriteria VCDH. 10
Hoofdstuk 3 : Collaborative divorce en mediation 3.1 De verhouding van collaborative divorce tot mediation Collaborative divorce wordt ook wel het nichtje van mediation genoemd. 24 Beide vormen gaan uit van een overeenkomend proces en het principe van probleemoplossend onderhandelen. Daarnaast komen bepaalde grondregels van collaborative divorce overeen met die van mediation: zo zijn beide methoden gebaseerd op een algehele en aanhoudende opening van zaken, vertrouwelijkheid, beraad te goeder trouw en vrijwilligheid. 25 Het grootste verschil tussen mediation en collaborative divorce is dat er bij collaborative divorce geen onafhankelijke procesbegeleider is, zoals de mediator bij mediation: iedere partij heeft een eigen gespecialiseerde familierechtadvocaat om zich van advies te dienen. Bovendien wordt er bij collaborative divorce vanaf het begin in een team met deskundigen samengewerkt. Uiteraard kunnen er bij mediation ook deskundigen worden toegevoegd, maar in de praktijk is gebleken dat het nog niet zo makkelijk is om elkaar van hetzelfde idee te overtuigen, des te meer wanneer de deskundigen elkaar niet kennen. 26 Bij mediation zijn dus (doorgaans) slechts drie partijen betrokken (twee partners en een neutrale derde partij), waar bij collaborative divorce (veel) meer partijen verbonden zijn. Nadeel mediation Het wordt bij mediation wel eens als gemis ervaren dat een vertrouwenspersoon ontbreekt. De mediator kan deze rol niet vervullen door zijn onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Bij de behandeling van het wetsvoorstel Bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding 27 toonde de Tweede Kamer ongerustheid over de eventuele zwakke(re) partij bij mediation, aangezien (machts)ongelijkheid tussen partijen kan leiden tot een overeenkomst die niet in evenwicht is. Ik ben dan ook met Tesler 28 van mening dat collaborative divorce betere omstandigheden creëert voor een gelijkwaardige positie van partijen na het sluiten van een redelijke overeenkomst. 29 De advocaten binnen dit proces hebben meer mogelijkheden om een gelijk speelveld te realiseren dan een mediator. 24 Tesler & Thompson 2006, p. 32. 25 Gunter & de Boorder 2009, p. 2. 26 Chin-A-fat 2010, p. 123. 27 Wetsvoorstel 30 145. 28 Zie Tesler & Thompson 2006, p. 1-288. 29 Zonnenberg 2008, p. 1. 11
In bepaalde gevallen lijkt een evenwichtiger overeenkomst haalbaar door de individuele partijdigheid van de collaborative divorce-advocaat en doordat hij voor het individuele belang van zijn cliënt opkomt. Nadeel collaborative divorce Tegen het bovenstaande valt in te brengen dat men het bij collaborative divorce soms een nadeel vindt dat er niet één onafhankelijke procesleider is, zoals de mediator bij mediation. Daarnaast is collaborative divorce door het toevoegen van twee gespecialiseerde advocaten in plaats van één en het toevoegen van verschillende deskundigen een relatief duur proces. Het samenkomen van verschillende disciplines betekent voorts een verschil in achtergronden tussen de gespreksdeelnemers, wat vrijwel vanzelf zorgt voor een verschillende visie op de zaak en aldus kan resulteren in extra discussie. 30 Toch wegen, mijns inziens, de voordelen van de collaborative divorce als nieuwe manier van geschilbeslechting bij echtscheiding op tegen deze nadelen. Er zijn situaties die te gecompliceerd zijn voor mediation. Dit kan zijn omdat een van de partners zich niet sterk genoeg voelt ten opzichte van de ander, bijvoorbeeld omdat de ander meer kennis heeft of verbaal sterker is. In een dergelijk geval heeft een cliënt vaak behoefte aan individuele ondersteuning zonder het signaal van willen procederen af te geven, door het inschakelen van de advocaat. Daarnaast zijn situaties soms juridisch, zakelijk en/of financieel erg complex, of komen er problemen kijken met betrekking tot het ouderschap. De cliënten hebben vaak niet de kennis om met al deze aspecten rekening te houden. Collaborative divorce kan hier uitkomst bieden door het inschakelen van verschillende deskundigen bij het proces. 31 Collaborative divorce kan niet worden gezien als een alternatief voor mediation en daarmee als concurrent van deze methode. Deze methode van conflictoplossing zit in feite tussen mediation en procederen op tegenspraak in. Partners kunnen kiezen voor een methode die past bij de manier waarop zij met elkaar kunnen en willen communiceren, welke een proces kent met begeleiding waar zij zich goed bij voelen en die past bij de inhoud van hun geval. Zowel bij mediation als bij collaborative divorce regelen de partners gezamenlijk de gevolgen van de scheiding. Als de partners daarnaast evenwel ook individueel advies en begeleiding wensen kunnen zij kiezen voor collaborative divorce. 32 30 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 2. 31 Chin-A-Fat 2010, p. 122. 32 Chin-A-Fat 2011, p. 4. 12
3.2 Het ouderschapsplan Sinds de inwerkingtreding van de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding op 1 maart 2009 moeten ouders met minderjarige kinderen verplicht een ouderschapsplan overleggen bij hun verzoekschrift tot echtscheiding. 33 In dit ouderschapsplan leggen zij afspraken vast over de gevolgen van de scheiding voor hun minderjarige kinderen. 34 De achterliggende gedachte hiervan is dat ouders goed nadenken over de gevolgen van hun scheiding. Bij het ontbreken van een ouderschapsplan zijn zij niet-ontvankelijk in hun verzoek. 35 Idealiter realiseert het scheidende echtpaar anno 2013 zich dat zij zoveel mogelijk zelf (en dus zonder een beroep op de rechter te doen) de gevolgen van de scheiding gaan regelen en als er kinderen zijn ook goed na moeten denken over hun ouderschap na de scheiding. Uiteraard zal het echtpaar hierbij ook begeleiding wensen en behoeven. Het ouderschapsplan is dan ook goed in te passen in deze tijd waarin mediation en collaborative divorce steeds meer aan populariteit winnen. Bij beide vormen wordt er uitgegaan van het respecteren van elkaars belangen en de bereidheid om naar een oplossing te zoeken waar iedereen zich in kan vinden. De uiteindelijke uitkomst kan dan ook zeker een meerwaarde hebben ten opzichte van besluiten die een rechter kan nemen. 36 Collaborative divorce biedt een uitgelezen gelegenheid om door middel van overleg een ouderschapsplan op te stellen. Hierbij kan eventueel de hulp van deskundigen worden ingeschakeld. Bovendien worden bij het proces van collaborative divorce alle onderdelen van de scheiding meegenomen, zodat het ouderschapsplan vaak tegelijkertijd met het verzoekschrift en (echt)scheidingsconvenant bij de rechtbank kan worden ingediend. 37 Ook met betrekking tot het ouderschapsplan laat zich aldus de toegevoegde waarde van collaborative divorce zien. Deze toegevoegde waarde zal natuurlijk optimaal zijn als deze op een zo goed mogelijke manier wordt gebruikt. In de volgende hoofdstukken wordt dan ook aandacht besteed aan de ervaringen met collaborative divorce en enkele punten om deze methode zo goed mogelijk te laten werken. 33 Dit geldt overigens ook voor ouders die gezamenlijk het gezag over hun kinderen uitoefenen en hun samenleving verbreken (artikel 1:252 lid 1 jo. 1:247a BW). 34 Zie artikel 815 lid 2-6 Rv. 35 Chin-A-Fat 2011, p. 2. 36 Chin-A-Fat 2010, p. 130. 37 Ibidem. 13
Hoofdstuk 4 : Ervaringen met collaborative divorce 4.1 Collaborative divorce in de Verenigde Staten en Canada Aangezien het verschijnsel van collaborative divorce in de Verenigde Staten en Canada reeds een fase verder in zijn ontwikkeling is dan in Nederland, is het zinvol om de ervaringen in deze landen hier te beschouwen. Het is bij deze beschouwing evenwel belangrijk om het systeem van wet- en rechtsvorming in de Verenigde Staten en Canada in uw achterhoofd te houden, dat verschilt van het systeem op dit gebied in Nederland. In de Verenigde Staten en Canada kent men immers de common law-traditie, waarbij de rechtspraak de primaire basis van het recht is. In Nederland en andere landen met een civil law-traditie wordt er daarentegen eerst een beroep gedaan op de grote systematisch opgezette wetboeken. 38 Het introduceren van nieuwe methodes heeft over het algemeen enige tijd nodig om opgepikt te worden en een grote(re) markt te bereiken. Mediation (eveneens ontstaan in Amerika) heeft in Nederland enige jaren nodig gehad om een succes te worden en het verkreeg pas na meer dan 15 jaar plek in onze wetgeving. De methode moest zich aanpassen aan de juridische cultuur in Nederland, een plaats veroveren tussen de reeds bestaande vormen en ten slotte algemeen geaccepteerd raken, in het bijzonder in de familierechtpraktijk. 39 Dit geldt dus ook voor de nieuwe methode van collaborative divorce. Canada heeft bewust voor geen wetgeving gekozen met betrekking tot collaborative divorce. Dat er hier sprake is van een common law-systeem betekent immers niet dat wetgeving afwezig is. Er is gekozen voor geen wetgeving om zo vrijer en vindingrijker te kunnen zijn bij de verdere vooruitgang. De ontwikkeling van collaborative divorce gaat snel, dus hier valt zeker wat voor te zeggen. 40 In de Verenigde Staten en Canada zijn in verschillende staten collaborative law statutes en regelingen aangaande ethiek ingevoerd. 41 Op 15 juli 2009 is in de Verenigde Staten de Uniform Collaborative Law Act (UCLA) aangenomen door de Uniform Law Commission 42. 38 Zie voor de geschiedenis van deze verschillende rechtssystemen ook Zwalve 2000, p. 25-65. 39 Dit speelt met name bij methodes die voortkomen uit het buitenland (veelal Verenigde Staten). Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 2. 40 Chin-A-Fat 2010, p. 129. 41 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, voetnoot 4. 42 Website UCLA: http://www.uniformlaws.org. 14
De UCLA geeft als definitie van het collaborative proces: Collaborative law process means a procedure intended to resolve a collaborative matter without intervention by a tribunal in which persons: (A) sign a collaborative law participation agreement; and (B) are represented by collaborative lawyers 43. In de UCLA wordt onder meer ingegaan op de vertrouwelijkheid van het proces en zijn uitzonderingen opgenomen voor het doorbreken hiervan. Er wordt een grondig overzicht gegeven van het opkomen van collaborative law en de juridische aspecten. 44 Er zijn de afgelopen jaren enkele empirische onderzoeken gedaan naar collaborative divorce. Een van de toonaangevende studies is het onderzoek naar de ervaringen van cliënten met de methode in meer dan 900 zaken (waarvan 97% scheidingszaken). De IACP heeft in 2008-2009 deze Cliënt Experience Survey uitgevoerd in de Verenigde Staten, Canada en het Verenigd Koninkrijk. 45 Een tweede gezaghebbende studie is een uitvoerige casestudy van 16 zaken in Canada. Het Canadese Ministerie van Justitie heeft Julie Macfarlane in 2004 opdracht gegeven om deze kwalitatieve studie uit te voeren. Voor het onderzoek zijn zowel de partijen als de betrokken advocaten geïnterviewd. 46 Deze studies geven een indicatie hoe cliënten en advocaten het proces van collaborative divorce beleven. De eerstgenoemde studie laat over het algemeen een positieve uitkomst van de klantervaringen zien. Van de onderzochte zaken zijn er 86% afgerond met een settlement overeenkomst en men was erg tevreden over het proces en de professionals bij het proces. Ook de tweede studie geeft een positieve uitkomst. Macfarlane benoemt in dit onderzoek echter tevens een aantal mogelijke procesrisico s. 47 4.2 Gevaren voor het samenwerkingsproces De grote nadruk op samenwerking in het proces brengt zoals gezegd volgens Macfarlane een aantal procesrisico s met zich mee, die zij dan ook in haar onderzoek benoemt: 43 Uniform Collaborative Law Act, Section 2, no. 3. 44 Chin-A-fat 2011, p. 5. 45 IACP, Practice Survey, Crescent Inc. 2010 (intern rapport). 46 Macfarlane 2005, p. 1-98. 47 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 4. 15
Verwarring over de hoedanigheid van de advocaat als belangenvertegenwoordiger. In de eerste plaats is de rol van advocaten anders ten opzichte van andere processen. 48 Sommige cliënten vonden het erg wennen dat de advocaten op een heel andere manier veel meer samenwerkend - met elkaar omgaan. De soms amicale omgang wekte dan ook wel eens argwaan en leidde tot de twijfel of de eigen advocaat wel voldoende opkwam voor de persoonlijke belangen. 49 Wanverhouding tussen de doelen van de cliënten en de professionals Uit de interviews die Macfarlane bij de cliënten heeft afgenomen, blijkt dat veel cliënten veel meer dan hun advocaten - om praktische redenen kiezen voor collaborative divorce. Zo speelde de verwachting dat het minder duur is dan procederen en dat het proces sneller verloopt. Daartegenover leken advocaten veel meer bezig met het beschrijven van grote doelen, voor sommigen grenzend aan ideologische betrokkenheid. 50 De cliënten vroegen zich af of hun advocaten wel genoeg oog hebben voor het snel afhandelen van de scheiding. 51 Partijen voelen zich gevangen in het proces De partijen worden in feite steeds verder betrokken in de zaak. Hoewel zij in theorie te allen tijde kunnen kiezen voor het stoppen met de onderhandelingen, wordt hier in de praktijk niet snel voor gekozen en kunnen partijen zich opgesloten voelen in het proces. 52 Teammodel tegenover teamwork? Uit de studie van Macfarlane blijkt, dat het teammodel tot spanningen kan leiden. Volgens haar bergt het teammodel naast veel toezeggingen, ook veel gecompliceerde interdisciplinaire aspecten in zich. Enkele thema s die de aandacht behoeven, zijn dan ook: het duidelijk maken van de grenzen van de verschillende rollen van de deskundigen en het bepalen in welke mate ieder teamlid in kennis moet worden gesteld van elk onderdeel van de zaak. 53 48 Macfarlane 2005, p. 61 e.v. 49 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 4-5. 50 Macfarlane 2005, p. 25 e.v. 51 Macfarlane 2010, p. 569. 52 Macfarlane 2005, p. 40 en 69/70. 53 Idem, p. 81. 16
Gemiste tijdsdruk door de afwezigheid van de rechter Doordat er geen tijdsdruk is van de rechter lijkt de prikkel tot het doeltreffend afronden en niet (onnodig) rekken van de zaak te ontbreken. De advocaten moeten er nu op toezien dat de onderhandelingen toch in een voor beide partijen gewenst tempo verlopen. 54 Druk tussen de professionals onderling De cliënten noemden tevens de druk tussen advocaten en andere betrokken professionals, doordat deze professionals zich nogal eens niet hielden aan de eigen beroepsgrenzen. 55 Gemis van een procesbegeleider Het ontbreken van één procesleider bij collaborative divorce, zoals de mediator bij mediation, wordt soms als gemis ervaren. Macfarlane ziet het aantrekken van een onafhankelijke mediator als mogelijkheid als de overlegscheiding op niks lijkt uit te lopen 56. Mogelijkheid van benadeling van zwakke partijen Advocaten moeten goed beoordelen of partijen passen bij deze methode. Men moet er vooral voor waken dat zwakkere partijen niet slechter uit het proces komen dan de partijen die goed voor zichzelf kunnen opkomen. 57 Mijns inziens zijn de resultaten van het onderzoek erg nuttig, aangezien zowel de partijen als de betrokken advocaten en de andere professionals geïnterviewd zijn. Dit geeft naar mijn mening een beter beeld van de situatie dan wanneer iemand een proces van buitenaf beschouwt en hier zijn onderzoeksresultaten op baseert. Macfarlane heeft haar vragen aan de partijen, advocaten en de andere professionals bij een bepaalde zaak opgedeeld in drie delen: vragen voorafgaande aan het proces, vragen gedurende het proces en vragen na afloop van het proces. 58 Elke groep kreeg hierbij andere vragen. Haar vragen geven een goed beeld van de verwachtingen van het proces, de succesfactoren, de risico s en de uitkomsten. Mijns inziens kan er dan ook veel waarde worden gehecht aan de bovenstaande procesrisico s en daar zullen we in Nederland rekening mee moeten houden. 54 Macfarlane 2005, p. 61. 55 Idem, p. 54. 56 Idem, p. 82. 57 Idem, p. 78. 58 Zie de bijlage: Interview Macfarlane 17
Hoofdstuk 5 : Knelpunten bij collaborative divorce De gevaren die Macfarlane naar aanleiding van haar studie heeft genoemd, geven goed aan hoe belangrijk het is om af te stemmen binnen het team en hoe gemakkelijk er problemen kunnen ontstaan bij onduidelijkheden. De gevaren lijken het gevolg te zijn van een aantal typerende eigenschappen van het collaborative divorce-proces. Kamminga en Vlaardingenbroek betogen dat te weinig aandacht voor de eigenaardige context en kenmerken van collaborative divorce een geslaagd verloop van de samenwerking kunnen belemmeren. De factoren die het proces kunnen ondermijnen, en aldus tot de hierboven genoemde gevaren kunnen leiden, zijn volgens hen de volgende: 59 A. De ingewikkelde context van de methode Dat de samenwerking bij collaborative divorce zonder meer kan ontsporen is onder andere te wijten aan de complexe context waarin het proces plaatsvindt. Door het grote aantal belangen en betrokkenen is het nog niet zo gemakkelijk om te komen tot een goede samenwerking tussen de betrokken professionals onderling enerzijds en tussen hen en de partijen anderzijds. Dat er in Nederland nog maar weinig ervaring met collaborative divorce is opgedaan, brengt ten tweede met zich mee dat er nog maar weinig tijd geweest is om achter alle voetangels te komen die gepaard gaan met de invoering van de methode in Nederland. Zo zal het voor veel mensen nog onduidelijk zijn wat precies de verhouding is tot mediation en hoe de rechtspraak aankijkt tegen deze nieuwe vorm. Dit kan gevolgen hebben voor de samenwerking tussen de professionals en de partijen. Ten derde gaat een scheiding vaak gepaard met veel emoties, wat zorgt voor een extra druk op het proces. Hierdoor kan door het grote aantal betrokkenen zonder meer ontstemdheid ontstaan en kan de rationaliteit in beslissingen op de achtergrond raken. Als betrokkenen in het midden van alle emoties niet goed begeleid worden, is de kans groot dat het zodanig escaleert, dat alle betrokkenen, maar met name de kinderen, benadeeld kunnen worden. B. De verschillende belangen in collaborative divorce De verschillende belangen van de spelers bij het proces kunnen onderling eenvoudigweg botsen. De volgende groepen kunnen onderscheiden worden: 59 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 5-8. 18
De partners en (eventueel) de kinderen De partners staan uiteraard centraal bij het proces en hun belangen zullen deels overeenkomen. Beiden hebben er belang bij dat er samen tot een oplossing wordt gekomen op een deugdelijke manier die niet veel tijd en geld kost. Daartegenover staan de tegengestelde belangen, zoals de verdeling van de inboedel en de verdeling van de tijd met de kinderen. De professionals: advocaten en coaches Waar de advocaat zich bijvoorbeeld richt op het zo goed mogelijk bijstaan van de cliënt en het komen tot een juridische beslissing, zal de coach zich veelal concentreren op de emoties bij de partijen. Deze belangen kunnen soms met elkaar in conflict komen. Bij beide professionals zal evenwel ook het belang bij een goed inkomen meespelen. De overige professionals Naast hun advocaten en een coach hebben de partners soms behoefte aan hulp van andere professionals, zoals een psycholoog. Deze professionals hebben belang bij het geven van goed advies, de opbouw van een goede naam, het voldoen aan de wensen van de cliënten en het in goede verhouding samenwerken met de teamleden. Maar zij hechten ook waarde aan financiële aspecten, alsmede aan opvolgen van het door hun gegeven advies. Andere belanghebbenden Op de achtergrond staan de overige belanghebbenden, zoals familie, vrienden en collegae. C. Inzichten uit onderzoek naar samenwerkingsprocessen Volgens Kamminga en Vlaardingenbroek zijn er enkele specifieke succes- en faalfactoren te onderscheiden bij alle samenwerkingsprocessen waar met een zogenaamde team-approach gewerkt wordt. Zij hebben deze factoren vertaald naar de toestand van collaborative divorce om te bepalen in hoeverre deze factoren in deze situatie werkelijk bedreigend zijn. Ze komen tot de volgende gevaren ( faalfactoren ): Verzwakte toewijding aan de doelen van de partijen als opdrachtgevers. Het grote aantal deskundigen en belanghebbenden zorgt sneller voor problemen door de verschillende belangen van de professionals en de partners. Zoals ik bij onderdeel B al beschreven heb kunnen de doelen die partijen beogen, bedolven raken onder alle overige belangen. Geen goed verlopende communicatie over en weer. De afstemming tussen alle betrokkenen bij het proces is erg belangrijk. De verschillende perspectieven kunnen tot verschillende zienswijzen op problemen en oplossingen leiden. Zo kan een oplossing juridisch gezien perfect zijn, maar door de partijen als niet praktisch worden ervaren. 19
Langzame besluitvorming. Bovenstaande factoren brengen mee dat er makkelijk vertraging optreedt. Er zijn te veel spelers die wat te zeggen hebben. Er moet overlegd worden voordat (financiële) besluiten genomen kunnen worden. Dit kost extra tijd. Bewaking en terugkoppeling. Een partij of professional kan eenvoudig bedolven raken in dit ingewikkelde proces. Door het complexe karakter en de vele belangen kan er een volledige concentratie op de inhoud ontstaan. De beoordeling van de ervaringen met het proces, de samenwerking en de belangenbehartiging van de partijen kunnen dan verloren gaan. Botsing. Doordat er zoveel betrokkenen en daarmee belangen zijn kan dit tot botsingen leiden. Dit geldt zowel voor de partners als voor professionals of andere belanghebbenden. Deskundigen met meningsverschillen zijn vaak ongunstig voor het resultaat van de cliënten. Zoals al eerder aangegeven, is niet iedere zaak of cliënt geschikt voor deze vorm van scheiding. Omstandigheden die tegen toepassing van de methode pleiten, zijn de volgende: - Psychische problemen of problemen met drugs of alcohol bij een van de partijen. - Huiselijk geweld. - Een partij heeft niet de capaciteit om compleet en vrij deel te nemen in het proces. - Het zich niet aan de basisregels van collaborative divorce houden door een van de partners. - Het niet eerlijk zijn of het achterhouden van bijvoorbeeld financiële informatie. 60 Indien er sprake is van deze of soortgelijke omstandigheden lijkt het mij het meest op zijn plaats om de rechter de gevolgen van de echtscheiding te laten regelen. Nu de procesrisico s en de knelpunten van collaborative divorce uiteengezet zijn, is het behandelen van de aandachtspunten bij de methode een logische vervolgstap. Deze behandel ik dan ook in het volgende hoofdstuk. 60 Tesler & Thompson, p. 35-36. 20
Hoofdstuk 6: Het ontwikkelen van collaborative divorce tot een volwaardige wijze van conflictoplossing bij echtscheiding 6.1 Aandachtspunten voor collaborative professionals of beleidsmakers Kamminga en Vlaardingerbroek benoemen enkele punten vanuit het oogpunt van samenwerking waarin collaborative professionals of beleidsmakers zouden moeten investeren om tot een duurzame collaborative divorce praktijk in Nederland te komen. 61 Zorg voor een duidelijke set procesafspraken waar partijen en professionals op terug kunnen vallen. Neem daarbij ook specifieke aspecten mee, zoals de exacte invulling van het proces en de kosten. Het is belangrijk dat de verwachtingen met betrekking tot de verschillende rollen in het proces duidelijk zijn. De advocaten hebben bij collaborative divorce een significant andere houding dan gebruikelijk. Er worden immers oplossingen gezocht in het belang van beide partijen, waar normaal gesproken de focus ligt op het zoveel mogelijk binnenhalen voor de eigen cliënt. Ook wordt er waarde gehecht aan het behoud van een goede verstandhouding tussen de partijen na de echtscheiding. Het behoorlijk selecteren van professionals is van belang. Enkele essentiële grondregels van het collaborative divorce proces zijn, zoals gezegd, vertrouwelijkheid, algehele openheid van zaken en de inspanning om tot een oplossing te komen. Hoewel deze regels ook te vinden zijn bij mediation, is het verschil dat bij mediation de mediator het proces in de gaten moet houden, waar men bij collaborative divorce ondubbelzinnig afspreekt hoe opgetreden wordt. Omdat het voor alle betrokkenen een (nog) nieuwe methode is, kan dit onwennig zijn. De Vereniging Collaborative Divorce voorziet hier onder andere in door middel van trainingseisen. Er moet zowel aandacht aan de inhoud van de samenwerking als aan het proces worden besteed. Bij veel betrokkenen kan het aan te raden zijn dat iemand de rol van procesmanager op zich neemt om enige voortgang in het proces te houden. Dit is overigens geen vast onderdeel van collaborative divorce, zoals dit bij mediation wel het geval is. Het is van belang om de belangen van alle partijen vooraf in kaart te brengen. Zoals in hoofdstuk 5 onder B is aangegeven zijn er veel verschillende belangen. 61 Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 8-9. 21
Door een goed overzicht te maken van de belangen kan tot een goede samenwerking worden gekomen. Op deze manier realiseert men zich dat en ook hoe die belangen op bepaalde punten met elkaar kunnen botsen. Als men zich niet verdiept in dit inzicht kan dit extra spanningen opleveren en voor vertraging gedurende het proces zorgen. Tevens moet men bedacht zijn op het al dan niet aanwezig zijn van juridische structuren, economische prikkels of psychosociale eigenschappen die van invloed kunnen zijn op het gedrag van partijen en deskundigen. Eerlijkheid en openheid zijn onmisbaar voor een goede gang van het proces. Door het in een vroeg stadium inschatten van botsingen door de professionals kan het vastlopen van het proces vermeden worden. Belangrijke beginwaarden bij collaborative divorce zijn een snelle besluitvorming en verslaglegging. Doordat een scheiding over het algemeen een complex proces is, kan dit eenvoudig leiden tot traagheid. Het hele proces staat in feite onder druk door het beding van niet procederen en het verplicht moeten terugtrekken van advocaten bij het mislukken van het proces. Het is van belang dat partijen zich niet gevangen voelen in het proces. Het regelmatig evalueren en een goede verslaglegging kunnen hier aan bijdragen. Als partijen hebben gekozen voor de scheiding buiten de rechter om, spoort dit extra aan tot het laten slagen van het proces, zo blijkt uit ervaringen in Amerika en Canada. Het is dan ook belangrijk om te evalueren en cliënten te vragen om het proces te beoordelen om ongewenste effecten ervan te voorkomen. De procesrisico s die uit het onderzoek van Macfarlane naar voren zijn gekomen, zullen in Nederland niet veel anders zijn. Aangezien collaborative divorce in Nederland vergeleken met de Verenigde Staten en Canada een nog relatief jonge methode is, kan men hier beter op deze procesrisico s anticiperen. Dit hebben Kamminga en Vlaardingenbroek gedaan door het uitwerken van bovenstaande punten waarin collaborative professionals of beleidsmakers zouden moeten investeren om tot een duurzame collaborative divorce praktijk in Nederland te komen. Mede aan de hand hiervan kunnen er in het volgende hoofdstuk enkele aanbevelingen worden gegeven. 22
6.2 Aanbevelingen tot het optimaliseren van de methode De ervaringen met collaborative divorce in de Verenigde Staten en Canada laten ons goed zien waar in Nederland aandacht aan moet worden besteed voor het goed laten werken van de methode. Om de procesrisico s te vermijden kan het nuttig en wellicht zelfs noodzakelijk zijn om een sterk samenwerkingskader te creëren. Dit kan op verschillende manieren worden bewerkstelligd: 62 Een verdere invulling van de huidige deelnemingsovereenkomsten. Gelet op de gevaren van het proces en de ervaringen in de Verenigde Staten en Canada lijken de huidige deelnemingsovereenkomsten nog niet sluitend genoeg. Het lijkt dan ook zinvol om deze aan te vullen, bijvoorbeeld door het opnemen van een checklist of een ander instrument, zodat er inzicht is in de directe en indirecte belangen, de cliënt het gevoel houdt controle te hebben over het proces, mogelijke gevaren in een vroeg stadium ontdekt worden en efficiëntie een belangrijk kernwoord in het proces blijft. Een systematische aanpak voor een duurzame samenwerking Er worden in de literatuur over samenwerking veelal vier functies genoemd voor samenwerkingsprocessen in teamverband waarbij conflictgevoelige thema s besproken worden. Deze zijn: 1. Onderhandelingen voeren; 2. Het onderhouden van goede relaties; 3. Het identificeren van conflicten; 4. Conflictoplossing. 63 Alle vier deze functies zien we ook bij collaborative divorce. Voor een goede vervulling van deze functies moet men bedacht zijn op enkele zaken die van bepalend belang kunnen zijn voor een wederzijdse goede samenwerking. Specifiek gericht op collaborative divorce ziet dit er als volgt uit: - Het volmaken van de onderhandelingen Er vinden onderhandelingen plaats over zowel de inhoud als de randvoorwaarden. Het gaat daarbij met name om de vraag waarover het wenselijk is om afspraken te maken voor een zo goed mogelijk verloop van de onderhandelingen, zoals wie de leiding zal nemen en wat het doel is van de onderhandelingen. De professionals zullen over deze vraag onderling en met de partijen overeenstemming moeten bereiken. 62 Zie ook Kamminga & Vlaardingerbroek 2012, p. 9-12. 63 Idem, p. 10. 23
- Het structureren van de (werk)relatie. Bij een collaborative divorce proces gaan de betrokken partijen voor enkele dagen, weken (en wellicht zelfs maanden) een relatie met elkaar aan. Deze (werk)relatie moet dan ook onderhouden worden door de partijen. Partijen die goed op elkaar zijn ingespeeld, zullen tot betere resultaten komen. Wel moet in het oog worden gehouden dat de verhoudingen niet te vriendschappelijk worden, aangezien het om een zakelijke procedure gaat. Het regelmatig evalueren en het uitwisselen van de standpunten kunnen bijdragen aan een goed verloop van het proces. - Het tijdig signaleren van conflicten De partijen moeten conflicten tijdig opmerken en ook weten hoe ze hier mee om moeten gaan. Als de partijen de risico s hebben geïdentificeerd, kunnen zij door kennis van escaleren, van het menselijk gedrag bij een conflict en van eerdere collaborative divorce-zaken, hier zo goed mogelijk op reageren. - Conflictoplossing Bij het oplossen van geschillen is het van belang om te weten hoe moet worden omgegaan met meningsverschillen. Ook hier is het beste om duidelijk af te spreken wat er gebeurt bij het ontstaan van onenigheden. Hierbij kan worden gedacht aan de duur van een gesprek hierover, of de partijen hierbij zullen zijn en wie uiteindelijk de beslissing neemt. Vaak wordt een stappenplan aanbevolen bij onenigheden. Naast bovenstaande punten lijkt het mij ook ten zeerste aan te bevelen om kort te sluiten op welke manier partijen gehouden kunnen worden om daadwerkelijk mee te werken aan het collaborative divorce-proces, zoals zij dit in de deelnemingsovereenkomst hebben toegezegd. Mijns inziens zullen hier duidelijke normen voor moeten worden vastgesteld in Nederland. Het lijkt me zeer billijk om er consequenties aan te verbinden als een der partijen, tegen de afspraak in, naar de rechter gaat. Op deze manier blijft het een nauwkeurig proces. 24
Hoofdstuk 7: Conclusie Vanaf 2009 wordt de methode van collaborative divorce steeds bekender in Nederland en bestaat er dan ook de mogelijkheid om opgeleid te worden in het werken volgens deze methode. Het samenwerken in teamverband met advocaten, psycholoog/coach en financieel deskundige(n) heeft verschillende voordelen voor de cliënten: 1. Er is onder de professionals bijzondere deskundigheid op verscheidene terreinen. 2. Het aanwezig zijn van de deskundigen bij de besprekingen levert een directe ondersteuning van de partijen op. 3. Het proces is zeer helder te noemen. 4. De deal dat de partijen zonder de rechter tot een overeenkomst willen komen. Collaborative divorce heeft een goede start gehad in Nederland en het is een uitdaging voor de professionals om deze methode te laten uitgroeien tot een vaste vorm van geschilbeslechting bij scheiding. Een meer systematische benadering kan er gezien het bovenstaande aan bijdragen om deze vorm van conflictbeslechting tot een vaste vorm van conflictbeslechting bij scheiding te laten uitgroeien. De cliënten zullen uiteindelijk degenen zijn die moeten bepalen of collaborative divorce een volwaardige vorm van geschilbeslechting bij echtscheiding is, maar als professionals zorgen voor een stevig samenwerkingskader met een heldere structuur, zal de kans op succes in Nederland naar mijn mening groot zijn. Mediation kreeg na verloop van meer dan 15 jaar pas een plek in de Nederlandse wetgeving. Het is mijns inziens zeer wenselijk om dit voor collaborative divorce sneller te laten verlopen om bovenstaande aspecten zo goed mogelijk te realiseren. Het proces van collaborative divorce krijgt een bepaalde status als er wetgeving verschijnt. De procedure en de spelregels worden duidelijker en het proces krijgt legitimiteit door het vastleggen. Daarnaast kan het naleven van de deelnemingsovereenkomst (en dan met name het beding van niet procederen, de diskwalificatieovereenkomst) beter worden afgedwongen. Ik heb hiervoor aangegeven dat het me zeer billijk voorkomt om er consequenties aan te verbinden als een der partijen, tegen de afspraak in, naar de rechter gaat. Door middel van wetgeving kan hierin worden voorzien. Tot slot wordt door wetgeving de vertrouwelijkheid van het proces beter gegarandeerd. Hoewel collaborative divorce niet voor ieder echtpaar de meest geschikte methode zal zijn, heeft het toch zeker een eigen waarde, naast mediation en de traditionele gerechtelijke procedure. 25