2.7. Oude drukken en bijzondere uitgaven Beknopte geschiedenis van de domeincollectie 39 Tot de oude drukken worden alle gedrukte werken van vóór 1801 gerekend. Enkele jaren nadat in 1575 de universiteit was opgericht, nam men ook de inrichting van een bibliotheek ter hand. Door aankoop en schenking was het al in 1595 mogelijk om met een gedrukte catalogus van het boekenbezit te komen: de Nomenclator. De boeken die de universiteitsbibliotheek in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw verwierf, zijn natuurlijk niet verworven als oude druk maar als moderne werken die de laatste stand van zaken op wetenschappelijk gebied beschreven. De jonge staat had artsen, ambtenaren, juristen en predikanten nodig en het curriculum aan de universiteit was dan ook zo breed mogelijk opgezet. De Leidse universiteit was onbelast door een middeleeuws verleden en profileerde zich als universiteit waarin de humaniora centraal stonden. Het onderwijs en onderzoek werd op klassieke wijze georganiseerd in vier faculteiten: de godgeleerdheid, de rechtsgeleerdheid, de geneeskunde en de artes liberales. Het bezit aan oude drukken laat zich ook het best op dezelfde wijze ordenen. Op elk van deze terreinen en verdere deelgebieden kan de universiteitsbibliotheek op belangrijke collecties en schenkingen bogen, waarvan de lijst van collectiebeschrijvingen (zie: http://disc.leidenuniv.nl/ ) een vollediger overzicht geeft dan hier mogelijk is. Godgeleerdheid: op dit deelterrein komt vooral tot uiting dat de Leidse universiteit niet alleen een humanistische, maar ook een reformatorische universiteit was. Op dit aspect richten zich met name de collecties van de Nederlands Hervormde Kerk (NHK), het Remonstrants Seminarium (SEMREM) en de Bibliothèque Wallonne (BIBWAL). Rechtsgeleerdheid: op dit terrein heeft de universiteit elke eeuw een wereldfaam gehad. Dit weerspiegelt zich vooral in de collectie Meyers, met name op het terrein van het Romeins- Hollands recht. Geneeskunde: de collectie als geheel, werken van Boerhaave. Bijzondere vermelding verdient hier de vroege inrichting van een hortus botanicus en de aanschaf van werken op het terrein van de botanie (Dodoens, Clusius, collectie Van de Sande) Artes liberales of vrije kunsten. Onder deze noemer laten zich zeer uiteenlopende collecties groeperen. De UB bezit een topcollectie incunabelen. In verband met de bestudering van de Bijbel in de grondtalen nam de filologie in Leiden een hoge vlucht. Als gevolg daarvan heeft de UB rijke collecties op het gebied van de Oosterse studies, het Grieks en Latijn, in het bijzonder tekstuitgaven van klassieke werken. Bijzondere aandacht kreeg ook de wiskunde in verband met de vestingbouw: hiertoe was aan de Leidse universiteit de Duytsche matématique ingericht, een vorm van hoger beroepsonderwijs waarbij de lessen niet in het Latijn maar in het Nederlands werden gegeven. Behalve dat de oude drukken om hun inhoud gelezen worden, zijn zij inmiddels ook om hun uiterlijke verschijningsvorm verzamelobject geworden. De aanwezigheid van de universiteit leidde tot de vestiging van vele boekdrukkers en uitgevers, zodat Leiden na Amsterdam de stad met de meeste drukkers en uitgevers werd. De UB verzamelt in beginsel alle boeken die in Leiden gedrukt zijn. Actuele omvang 39 Een overzicht van de totstandkoming van de collectie biedt Christiane Berkvens-Stevelinck, Magna Commoditas (Leiden, 2001).
Het aantal oude drukken bedraagt thans omstreeks 150.000. Enkele duizenden daarvan staan in de kluizen (daaronder de 720 incunabelen en andere zeldzame en/of kostbare geïllustreerde werken, de pamfletten uit de Bibliotheca Thysiana etc). Van 25 herkomstcollecties zijn via de website reeds collectiebeschrijvingen beschikbaar; naar verwachting zullen nog tientallen andere herkomstcollecties te ontdekken zijn. De reguliere aanschaf zal in themacollecties kunnen worden aangeboden. Afbakening gebied en raakvlakken met andere domeincollecties UL Tot de oude drukken behoren ook werken die inhoudelijk onder de verantwoordelijkheid van de conservator Oosterse collecties vallen. In beginsel bestaat er een relatie van de collectie oude drukken met alle terreinen waarop actuele wetenschappelijk informatie wordt aangeschaft. Binnen de Universiteit Leiden bezitten het Nationaal Herbarium en de bibliotheek Kunstgeschiedenis werken die tot de oude drukken gerekend moeten worden. Beide bibliotheken voldoen niet aan de eisen die binnen de UB gesteld worden aan het bewaren van oude drukken, noch wat betreft veiligheid, noch wat betreft klimatisering. Vele oude drukken bevinden zich in de collectie van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, die in de UB gehuisvest is. Dit betreft doorgaans boeken op het gebied van de Nederlandse taal, geschiedenis en cultuur. Zo is het merendeel van de incunabelen het bezit van de Maatschappij. Relaties tot externe bibliotheken/collecties In beginsel geldt de afspraak binnen UKB-verband dat elke bibliotheek de werken verzamelt die gedrukt zijn in de plaats waar de bibliotheek gevestigd is, dus Haagse werken in de Koninklijke Bibliotheek, te Amsterdam gedrukte werken in de UB Amsterdam, te Leiden gedrukte werken in de UB Leiden. Op de terreinen waarop de Koninklijke Bibliotheek zich profileert wordt haar doorgaans de voorrang gelaten, bijvoorbeeld wanneer het boekbanden betreft. Dit geldt ook voor bibliotheken die zich richten op een specifiek terrein: oude drukken op het terrein van de reformatie worden doorgaans aan de VU gelaten, op het terrein van de doopsgezinde geschiedenis aan de Doopsgezinde Bibliotheek (UB Amsterdam), bijzondere bijbels aan het Nederlands Bijbel Genootschap, medisch-historische werken aan de bibliotheek van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor de Geneeskunst etc. Landelijk geldt de afspraak bij veilingen dat de aanschaffers hun voorgenomen aankopen bij een landelijk meldpunt laten noteren om onderlinge concurrentie en daarmee ongewenste prijsopdrijving te voorkomen. Dezelfde afbakening vindt plaats ten aanzien van bibliotheken in België. Wanneer een oude druk past binnen het collectievormingsprofiel van de UB Leiden maar het betreffende werk bevindt zich ook in Amsterdam of Den Haag dan wordt doorgaans van aanschaf afgezien. Dat geldt inmiddels ook wanneer een boek op het internet beschikbaar is. Ook Museum Boerhaave en Museum Naturalis bezitten collecties oude drukken. Een bijzondere relatie heeft de UB met de Bibliotheca Thysiana (zie Deel I 5.2.4). De boeken uit deze bibliotheek worden in de leeszaal Bijzondere Collecties van de UB ter inzage gegeven. Wanneer zich een oude druk in de Bibliotheca Thysiana bevindt, wordt deze doorgaans niet door de UB aangeschaft. Algemene relatie met onderwijs en onderzoek Er is regelmatig contact met hoogleraren en docenten met name van de faculteit der Letteren die de collecties gebruiken bij hun onderwijs en onderzoeksactiviteiten. Wanneer docenten oude drukken willen gebruiken in hun colleges wordt dit door de conservator begeleid en
vinden deze colleges plaats in de UB. Voor aanschaf wordt overleg gevoerd met de desbetreffende docenten / onderzoekers van deul. Soms nemen zij initiatief hiertoe. Doelgroepen buiten UL en (inter)nationaal belang De collectie oude drukken wordt geraadpleegd door onderzoekers uit binnen- en buitenland: theologen, rechtshistorici, filologen, historici e.t.q. Hoe belangrijk de collecties betreffende Leiden en Nederland ook zijn, men komt vooral voor de internationale collecties. Bijzondere collecties die internationaal de aandacht trekken zijn de incunabelen, de pamfletten (Thysiana), de Griekse en Latijnse tekstedities, de collectie Meyers (met name het Romeins-Hollands recht), de collectie Vossius. Zwaartepunten De collectie Oude drukken en bijzondere uitgaven bestaat uit de volgende zwaartepunten: de geschiedenis van de universiteit (werken door Leidse hoogleraren geschreven); werken in Leiden gedrukt; werken betreffende de geschiedenis, taal en cultuur van de Nederlandse Republiek; werken betreffende de geschiedenis, taal en cultuur van de Nederlanden in hun geheel; werken betreffende de geschiedenis van de Nederlanden in de internationale context. De prioritering van nieuwe aanschaf wordt bepaald in samenspraak met vertegenwoordigers van onderwijs en onderzoek aan de Universiteit Leiden. Met name op het laatste terrein richt zich de afgelopen decennia het onderzoek van historici. Tegelijkertijd is in verband daarmee van verschillende kanten gewezen op de lacune van de catholica in de collecties (prof.dr. Karl Enenkel, Neolatijn, prof.dr. Judith Pollmann, geschiedenis van de Republiek). Ontsluiting Catalogus: het overgrote deel van de oude drukken is in de catalogus beschreven. Collectiebeschrijvingen: op dit moment zijn 25 collectiebeschrijvingen van herkomstcollecties binnen dit domein beschikbaar via Bijzondere Collecties Digitaal. Het aantal zal aanzienlijk worden uitgebreid, ook met themacollecties. In 2009 wordt het landelijke STCN-project afgerond waarin ook alle drukken uit de UB Leiden t/m de achttiende eeuw zijn ontsloten. Twee collecties oude drukken zijn nog niet of slechts gedeeltelijk ontsloten: de collectie-kethel (een pastoriebibliotheek uit de achttiende eeuw) - subsidie is aangevraagd bij een particuliere stichting. Juist deze boeken moeten worden opgenomen omdat vanuit de opleiding op de aanschaf van catholica is aangedrongen. de boeken van de Bibliothèque Wallonne zijn gedeeltelijk beschreven in de catalogus; de nog niet opgenomen boeken moeten op auteur worden opgezocht in de bij de bibliotheek behorende kaartenbakken (thans tijdelijk in BNM-ruimte). Collectievormingsprofiel Actuele relaties met onderwijs en onderzoek De oude drukken worden universiteitbreed geraadpleegd, met name door onderzoekers en onderwijsgevenden. Het gebruik door studenten vindt doorgaans pas plaats in de masterfase, of daarna. Tot de meest intensieve gebruikers behoren de neerlandici, de historici, de theologen en de rechtshistorici. Aankoop en -methodiek In volgorde van belangrijkheid vindt de aankoop plaats via veilingen, antiquariaten, boekenmarkten en particulieren. De prijzen die antiquaren vragen, de eindprijzen zijn
doorgaans zo hoog dat ze voor de UB onbetaalbaar zijn. Op veilingen kunnen regelmatig interessante aanwinsten tegen een redelijke prijs worden aangeschaft. Selectiecriteria Van alle Leidse drukken van voor 1800 wordt zomogelijk een exemplaar aangeschaft, conform de werkwijze van de belangrijkste humaniora-bibliotheken met bijzondere collecties. Op deze wijze wordt ervoor gezorgd dat van alle in Nederland gedrukte werken een of meer exemplaren voor onderwijs en onderzoek beschikbaar zijn. Naast Leidse drukken en werken van Leidse hoogleraren koopt de bibliotheek oude drukken, maar uitsluitend indien daar op basis van hun inhoud specifiek vraag naar is vanuit onderwijs en onderzoek. Conform het collectievormingsprofiel maken we hier een onderscheid naar faculteiten: Theologie: er is vraag naar uitbreiding van de collectie catholica (zie bij zwaartepunten). De onlangs verworven Kethel-collectie voorziet deels in deze behoefte. De aan de UB aangeboden collectie Groenhout biedt met name catholica uit de zestiende en zeventiende eeuw, terwijl Kethel overwegend achttiende-eeuwse werken bevat. De aanwezigheid op de achtergrond van deze twee collecties moet tot terughoudendheid leiden bij de aanschaf van oude drukken op dit terrein. Boeken die passen binnen het profiel van de Bibliothèque Wallonne worden op basis van matching aangeschaft: de helft voor rekening van de Bibliothèque, de helft van het reguliere budget. Rechtsgeleerdheid: de collectie is uitstekend en wordt incidenteel aangevuld. Met name de geschiedenis van het Romeins-Hollands recht is rijk vertegenwoordigd. Vanuit de opleiding wordt op digitalisering van deze collectie Romeins-Hollands recht aangedrongen. Geneeskunde & Botanie: de UB bezit een rijke collectie boeken op medisch gebied (anatomie, chirurgie). De UB beperkt zich tot werken op dit terrein die in Leiden gedrukt zijn, met name werken van Herman Boerhaave of andere Leidse hoogleraren in de geneeskunde. Klassieke talen: de bibliotheek bezit grote aantallen tekstedities van klassieke schrijvers. Op het terrein van de Neolatijnse poëzie is ze rijk voorzien en wordt regelmatig contact gehouden met de opleiding (Prof. Enenkel). Nederlands: In de huidige collectie ligt de nadruk op de Noordelijke Nederlanden. Nederlandstalige werken uit de Zuidelijke Nederlanden worden aangekocht uit de middelen van de Maatschappij. Geschiedenis: Met voorrang worden werken aangekocht over de Leidse universiteit, dan bretreffende de stad Leiden, de Republiek, de Zeventien Nederlanden, en ten slotte de Nederlanden in internationale wisselwerking. De Opleiding Geschiedenis bepleit een vergelijkende geschiedwetenschap, bijvoorbeeld een vergelijking van de godsdienstoorlogen in de Nederlanden (Tachtigjarige Oorlog) en die in Frankrijk. Met name werken over de Franstalige Nederlanden (Artois, Henegouwen, Doornik) dienen te worden aangevuld in het kader van het huidige onderzoek aan de Universiteit Leiden. Een bijzonder aandachtsgebied is de zeegeschiedenis, een discipline die men alleen in Leiden kan studeren. In verband met inrichting van de Duytsche matematicque is ook de krijgsgeschiedenis, in het bijzonder de vestingbouw van belang. Omdat veel boeken reeds aanwezig zijn in de defensiebibliotheken (Legermuseum Delft), kan terughoudendheid bij de aankoop betracht worden. Kunstgeschiedenis: De opleiding kunstgeschiedenis heeft zijn eigen bibliotheek van oude drukken, die kennelijk geheel in de eigen behoefte voorziet. Aanschaf op dit terrein door de UB is te verwaarlozen.
Wis- en natuurkunde: De UB heeft een goede collectie oude drukken over wiskunde, zij het dat deze beperkt is tot die van die van Nederlandse hoogleraren en onderzoekers. Beschikbare middelen Het reguliere budget voor oude drukken bedroeg in 2007 15.000 euro per jaar. Bovendien kunnen van het budget dat beschikbaar gesteld wordt door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in voorkomende gevallen ook oude drukken gekocht worden. De Commissie van de Waalse Bibliotheek draagt jaarlijks 500 euro bij bestemd voor lopende tijdschriften en 500 voor oude drukken. Soms kan voor bijzondere aankopen een beroep te worden gedaan op externe fondsen, zoals de Commissie voor de Waalse Bibliotheek (in dat laatste geval krijgen de werken een plaats in de Bibliothèque Wallonne). Aanwas anders dan door koop: schenkingen, bruiklenen De collectie oude drukken ontvangt zowel bruiklenen als schenkingen, die alle moeten voldoen aan dezelfde criteria als de gekochte werken. Deselectie Deselectie van tweede of derde exemplaren (doubletten) kan bij de oude drukken worden overwogen.