In lijn met de wijzigingsregelingen van 16 oktober 2015, nummer CvTE-15.02096, zijn in de paragraaf 3.4, 3.5, 4.2 en 7.1 met blauw gemarkeerde wijzigingen aangebracht. In lijn met de wijzigingsregeling van 2 maart 2016, nummer CvTE- 16.00692, zijn in paragraaf 4.2 en 7.1 opnieuw wijzigingen aangebracht. De lijst met toegestane grafische rekenmachines is aangepast volgens de mededeling van het CvTE van 21 maart 2016. Zie: paragraaf 6.4 REGELING TOEGESTANE HULPMIDDELEN VMBO, HAVO EN VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V16.3.3
De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de staatsexamens voortgezet onderwijs en draagt zorg voor de kwaliteit en het niveau van de examens. De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) is belast met de praktische uitvoering en organisatie van de staatsexamens. Met vragen over deze vakinformatie kunt u contact opnemen met de afdeling Examendiensten van DUO: (050) 599 89 33 of staatsexamens@duo.nl. pagina 2 van 12
Inhoud 1 Toegestane hulpmiddelen bij het examen vmbo, havo en vwo 5 2 Hulpmiddelen vmbo 5 3 Toelichting 5 3.1 woordenboek Nederlands 5 3.2 woordenboek bij Fries en de moderne vreemde talen 6 3.3 voorbeeld briefsjabloon Nederlands 6 3.4 rekenmachine 6 3.5 informatieboek bij nask 1 en nask 2 6 4 Aanvullende opmerkingen 7 4.1 formules wiskunde 7 4.2 computer 7 4.3 noodzakelijk of toegestaan? 7 4.4 college-examen en centraal examen 8 5 Hulpmiddelen havo en vwo 9 6 Toelichting 10 6.1 woordenboek Nederlands 10 6.2 woordenboek bij moderne vreemde talen, Fries en klassieke talen 10 6.3 rekenmachine 11 6.4 de grafische rekenmachine 11 6.5 Binas errata 12 7 Aanvullende opmerkingen 12 7.1 computer 12 7.2 noodzakelijk of toegestaan? 12 7.3 college-examen en centraal examen 13 pagina 3 van 13
1 Toegestane hulpmiddelen bij het examen vmbo, havo en vwo Toegestaan wil zeggen: er wordt van uitgegaan dat de kandidaat, zowel bij het centraal examen als bij het college-examen, over deze hulpmiddelen beschikt (tenzij bij een vak uitdrukkelijk anders is aangegeven). 2 Hulpmiddelen vmbo De kandidaat dient zelf onderstaande hulpmiddelen mee te nemen naar het examen. vak leerweg hulpmiddelen alle vakken alle alle leerwegen basispakket, bestaande uit: - schrijfmateriaal incl. millimeterpapier - tekenpotlood - blauw en rood kleurpotlood - liniaal met millimeterverdeling - passer - geometrische driehoek - vlakgum - elektronisch rekenapparaat(3.4), behalve bij 1e gedeelte rekentoets verder: functionele hulpmiddelen die geen relatie hebben met de exameneisen, zoals: markeerstift, puntenslijper, leesliniaal (loep) alle schriftelijke examens papieren cse s Nederlands Fries, moderne vreemde talen alle leerwegen woordenboek Nederlands (3.1) alle leerwegen voorbeeld briefsjabloon Nederlands (3.3) alle leerwegen woordenboek naar en vanuit de vreemde taal c.q. naar en van Fries (3.2); (op verzoek kandidaat) woordenboek Engels-Engels in plaats van Engels - Nederlands wiskunde alle leerwegen Naast of in plaats van de geometrische driehoek: een windroos nask1/nask2 alle leerwegen door het CVTE goedgekeurd informatiemateriaal (3.5) muziek GL/TL computer, wordt door de organisatie geleverd Tussen haakjes wordt verwezen naar toelichtende opmerkingen bij deze informatie. Het is NIET toegestaan om vanwege een beperking een hulpmiddel te gebruiken dat de aard en doelstelling van het examen aantast of kan aantasten. Digitale woordenboeken, eigen formulekaarten of spellings- en grammaticakaarten zijn niet toegestaan. Mocht daardoor een kandidaat mogelijk geen recht worden gedaan, dan kunt u contact opnemen met het CvTE. Op Examenblad.nl is de informatie voor kandidaten met een beperking te vinden via onderstaande links: www.examenblad.nl/onderwerp/kandidaten-met-een-beperking/2016 www.examenblad.nl/onderwerp/er-toets/2016 3 Toelichting 3.1 woordenboek Nederlands Een eendelig woordenboek Nederlands is toegestaan bij alle schriftelijke examens ; dus pagina 5 van 13
NIET: bij het praktisch examen beeldend GL/TL; WEL: bij het cse beeldend GL/TL. In plaats van het eendelig woordenboek Nederlands mag ook gebruik gemaakt worden van een woordenboek van Nederlands naar een vreemde taal (bijvoorbeeld naar de thuistaal van de kandidaat). Een digitaal woordenboek is niet toegestaan. Waar de spelling van het Nederlands wordt beoordeeld, zijn alleen schrijfwijzen volgens de huidige officiële spellingsregels toegestaan. Het woordenboek kan een hulpmiddel zijn dat de kandidaat zekerheid verschaft bij een enkel woord; het kan ook leiden tot bijvoorbeeld tijdnood als een kandidaat te veel woorden opzoekt. 3.2 woordenboek bij Fries en de moderne vreemde talen Bij Fries en de moderne vreemde talen is een woordenboek naar én een woordenboek vanuit Fries c.q. de moderne vreemde taal toegestaan, in één band of in twee afzonderlijke delen. Een woordenboek naar de vreemde taal is zinvol bij centrale examens die een onderdeel schrijfvaardigheid bevatten: GL/TL Engels, BB en KB Frans en computerexamens Engels en Duits BB en KB. Een digitaal woordenboek is niet toegestaan. 3.3 voorbeeld briefsjabloon Nederlands Bij de centrale examens Nederlands GL/TL en in de papieren centrale examens Nederlands BB en KB komt een schrijfopdracht voor. Soms in de vorm van een brief die de kandidaat moet schrijven. De kandidaat mag bij deze examens een computer met tekstverwerker gebruiken. De kandidaten die het examen in een tekstverwerker maken hebben daarbij de toegang tot briefsjablonen. In de vakinformatie is een briefsjabloon opgenomen. 3.4 rekenmachine Bij wiskunde KB en GL/TL, nask 1 KB en GL/TL, nask 2 GL/TL moet de rekenmachine naast de grondbewerkingen tevens beschikken over toetsen voor pi, x tot de y e macht, x kwadraat, 1/x en sin/cos/tan in graden (en hun inversen). Bij wiskunde BB moet de rekenmachine naast de grondbewerkingen beschikken over toetsen voor x kwadraat en (tweedemachts) worteltrekken. Bij de overige vakken zijn de grondbewerkingen optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen voldoende. Meer mogelijkheden mag, maar: de rekenmachine mag niet één of meer van de volgende eigenschappen hebben: - lichtnetaansluiting tijdens het examen, - opladen tijdens het examen, - schrijfrol, - alarm of ander geluid, - alfanumeriek (letters op scherm)*, - grafieken weergeven, - zend- of ontvanginstallatie. Ook bij de digitale centrale examens is de rekenmachine een toegestaan hulpmiddel. * Bedoeld is dat er geen teksten kunnen worden ingevoerd of uitgelezen, zoals bijvoorbeeld met de mobiele telefoon wel kan. De letters sin als afkorting van sinus worden in dit verband dus niet als alfanumeriek beschouwd. 3.5 informatieboek bij nask 1 en nask 2 Bij het centraal examen nask 1 in alle leerwegen en nask 2 in de gemengde en theoretische leerweg heeft de kandidaat op het centraal examen informatiemateriaal nodig. Goedgekeurd zijn: pagina 6 van 13
- voor BB: BINAS vmbo-basis, informatieboek nask 1 (2 e editie, ISBN 978-90-01-80067-3). Bij de Binas zijn errata uitgegeven. Zie voor deze errata de site noordhoffuitgevers.nl (zoekterm errata Binas). Het is toegestaan deze fouten in Binas te verbeteren. - voor KB en GL/TL: BINAS vmbo-kgt, informatieboek voor nask 1 en nask 2 (2 e editie, ISBN 978.90.01.80069.7). 4 Aanvullende opmerkingen 4.1 formules wiskunde Bij de exameneenheid Meetkunde van het centraal examen wiskunde in BB, KB en GL/TL moet de kandidaat enkele oppervlakte- en inhoudsformules kunnen toepassen. De kandidaat hoeft deze formules echter niet te kennen. Bij de examens BB worden de formules vermeld in het examen bij de opgave(n) waar het nodig kan zijn. De kandidaat moet eenvoudige meetkundige berekeningen (zoals de oppervlakte in een rechthoekige driehoek) ook kunnen uitvoeren zonder de bijgeleverde formule. Bij de examens KB en GL/TL worden alle formules opgesomd in één tabel in het examen. 4.2 computer Kandidaten mogen - onder voorwaarden - gebruikmaken van een laptop bij de schriftelijke examens. Kandidaten dienen hiervoor een verzoek in te dienen nadat ze zich hebben aangemeld. Dit verzoek moet worden ingediend vóór 1 februari samen met een verklaring van een deskundige. In die verklaring moet staan waarom de kandidaat een laptop nodig heeft. Na dit verzoek wordt beoordeeld of een kandidaat voor het gebruik van een laptop in aanmerking komt. Als de computer als schrijfgerei wordt gebruikt, mag de kandidaten geen toegang hebben tot verboden hulpmiddelen, zoals een digitale atlas of een digitaal woordenboek, en moet ook het opslaan en uitprinten worden geregeld. Als de computer gebruikt wordt als schrijfgerei mag ook gebruik gemaakt worden de lijst van toegestane hulpmiddelen, zoals vermeld staat onder punt 2. De spellingcontrole mag zonder meer worden gebruikt bij centrale examens waarbij de spelling niet wordt beoordeeld. De spellingcontrole mag niet worden gebruikt door een nietdyslectische kandidaat bij examens waarin de kandidaat mede beoordeeld wordt op een juiste spelling. Dit betreft de examens Nederlands GL/TL, Nederlands KB (papier), Nederlands BB (papier) en Engels GL/TL. Aan kandidaten met een deskundigenverklaring omtrent dyslexie volgens artikel 55 van het Eindexamenbesluit VO, mag het gebruik van spellingcontrole wel worden toegestaan. Bovenstaande regels gelden ook (bij de examens waarbij spelling wordt beoordeeld) indien een kandidaat van de tekstverwerker gebruik maakt vanwege zijn beperking. Ook dan dient de spellingcontrole te worden uitgeschakeld. Dit geldt voor kandidaten met een visuele of fysieke beperking. Aan kandidaten met een dyslexieverklaring mag het gebruik van spellingcontrole wel worden toegestaan. De correctoren moeten de aftrekregels voor spellingfouten ook toepassen bij leerlingen die met spellingcontrole hebben gewerkt. Kandidaten voor muziek (GL en TL) maken het examen op een computer die door de organisatie geleverd wordt. 4.3 noodzakelijk of toegestaan? Of de toegestane hulpmiddelen noodzakelijk zijn, varieert per vak en per kandidaat. Een noodzakelijk hulpmiddel is bijv. Binas bij nask 1 en nask 2. Bij het woordenboek Nederlands is de behoefte per kandidaat verschillend. Bij examens moderne vreemde talen zonder schrijfvaardigheid is een woordenboek eigenlijk overbodig. pagina 7 van 13
4.4 college-examen en centraal examen Deze regeling legt de toegestane hulpmiddelen vast voor het centraal examen. In de vakinformatie is per vak aangegeven of er hulpmiddelen zijn toegestaan en welke. pagina 8 van 13
5 Hulpmiddelen havo en vwo De kandidaat dient zelf onderstaande hulpmiddelen mee te nemen naar het examen. vak alle vakken hulpmiddelen basispakket, bestaande uit: schrijfmaterialen, inclusief millimeterpapier, tekenpotlood, blauw en rood kleurpotlood, liniaal met millimeterverdeling, passer, geometrische driehoek, vlakgum, elektronisch rekenapparaat (zie 6.3), behalve bij 1e gedeelte rekentoets verder: functionele hulpmiddelen die geen relatie hebben met de exameneisen, zoals: markeerstift, puntenslijper, leesliniaal (loep) alle schriftelijke woordenboek Nederlands (zie 6.1) examens aardrijkskunde Grote Bosatlas 54 e editie havo en vwo biologie havo Binas 6e editie (zie 6.5) biologie vwo nieuw examenprogramma (regulier): Binas 6e editie is WEL toegestaan. (zie 6.5) Biodata en Binas 5e editie NIET toegestaan. oud examenprogramma (bezem): Biodata en Binas 5e editie WEL toegestaan. (zie 6.5) Binas 6e editie is NIET toegestaan. muziek computer, wordt door de organisatie geleverd Latijn, Grieks Latijns resp. Grieks woordenboek, (zie 6.2) moderne vreemde talen woordenboek naar en van de doeltaal (zie 6.2) Fries natuurkunde havo Binas 6e editie (zie 6.5) natuurkunde vwo Regulier (nieuw examenprogramma): Binas 6e editie is WEL toegestaan. (zie 6.5) Binas 5 e editie en grafische rekenmachine zijn NIET toegestaan. oud examenprogramma (bezem): Binas 5 e editie en grafische rekenmachine zijn WEL toegestaan. (zie 6.5) Binas 6e editie is NIET toegestaan. scheikunde havo Binas 6e editie (zie 6.5) scheikunde vwo Regulier (nieuw examenprogramma): Binas 6e editie is WEL toegestaan. (zie 6.5) Binas 5 e editie en grafische rekenmachine zijn NIET toegestaan. pagina 9 van 13
oud examenprogramma (bezem): Binas 5 e editie en grafische rekenmachine zijn WEL toegestaan. (zie 6.5) Binas 6e editie is NIET toegestaan. wiskunde A, B, C grafische rekenmachine (zie 6.4) Tussen haakjes wordt verwezen naar toelichtende opmerkingen bij deze informatie. Het is NIET toegestaan om vanwege een beperking een hulpmiddel te gebruiken dat de aard en doelstelling van het examen aantast of kan aantasten. Digitale woordenboeken, eigen formulekaarten of spellings- en grammaticakaarten zijn niet toegestaan. Mocht daardoor een kandidaat mogelijk geen recht worden gedaan, dan kunt u contact opnemen met het CvTE. Op Examenblad.nl is de informatie voor kandidaten met een beperking te vinden via onderstaande links: www.examenblad.nl/onderwerp/kandidaten-met-een-beperking/2016 www.examenblad.nl/onderwerp/er-toets/2016 6 Toelichting 6.1 woordenboek Nederlands Een eendelig verklarend woordenboek Nederlands is toegestaan bij alle schriftelijke examens. In plaats van het eendelig woordenboek Nederlands mag ook gebruik gemaakt worden van een woordenboek van Nederlands naar een vreemde taal (bijvoorbeeld naar de thuistaal van de kandidaat). Een digitaal woordenboek is niet toegestaan. Waar spelling wordt beoordeeld (centraal examen Nederlands) zijn alleen schrijfwijzen volgens de huidige officiële spelling toegestaan. Bij vakspecifieke termen kan het woordenboek aanleiding geven tot verwarring. Een voorbeeld: eentonigheid heeft in het vak muziek een betekenis die niet strookt met de beschrijving in een woordenboek. In situaties zoals het gegeven muziekvoorbeeld is de vakinhoudelijke omschrijving de geldige. Voor een inhoudelijk afwijkende omschrijving worden geen punten toegekend, ook niet als de kandidaat deze omschrijving letterlijk aan het woordenboek heeft ontleend. 6.2 woordenboek bij moderne vreemde talen, Fries en klassieke talen Bij de moderne vreemde talen en Fries is een woordenboek vanuit én een woordenboek naar de moderne vreemde taal c.q. Fries toegestaan, in één band of in twee afzonderlijke delen. Als een kandidaat als verklarend Nederlands woordenboek een woordenboek naar zijn thuistaal gebruikt, dan mag hij ook bij de moderne vreemde taal of klassieke taal een woordenboek gebruiken doeltaal-thuistaal en thuistaal-doeltaal in plaats van doeltaal- Nederlands en Nederlands-doeltaal. Op verzoek van de examenkandidaat mag het bevoegd gezag van een school bij het vak Engels de examenkandidaat toestemming geven om een woordenboek Engels-Engels te gebruiken in plaats van een woordenboek Engels-Nederlands. Een woordenboek naar de vreemde taal is bij examens zonder schrijfvaardigheid niet zinvol maar ook niet verboden. Een digitaal woordenboek is niet toegestaan. Bij Latijn en Grieks is een woordenboek toegestaan en een grammaticaoverzicht (in het woordenboek of los) zonder voorbeeldzinnen en toelichting op het gebied van de syntaxis. pagina 10 van 13
Niet toegestaan is een woordenboek dat specifiek is toegesneden op een auteur aan wiens werk de vertaalopgave ontleend is. Bij Grieks is het woordenboek van Ch. Hupperts toegestaan, inclusief het hierin opgenomen grammatica-overzicht en de alfabetische werkwoordenlijst. Ook is het toegestaan dit grammatica-overzicht en deze alfabetische werkwoordenlijst (als los boekje uitgegeven onder de naam Compendium) naast een ander Grieks woordenboek te gebruiken. Bij Latijn is het woordenboek Latijn-Nederlands van H. Pinkster toegestaan inclusief het daarin opgenomen grammaticaoverzicht. Ook is het toegestaan dit als los boekje uitgegeven grammaticaoverzicht naast een ander Latijns woordenboek te gebruiken. 6.3 rekenmachine Bij de vakken zonder grafische rekenmachine is een machine met de basisbewerkingen voldoende. Meer bewerkingen zijn toegestaan, maar niet toegestaan is het gebruik van apparaten die: a. op het lichtnet aangesloten moeten worden, b. tijdens het examen opgeladen moeten worden, c. geluidsoverlast bezorgen, d. zijn voorzien van een schrijfrol, alarminstallatie, dan wel zend- en/of ontvangstmogelijkheden, e. alfanumeriek zijn, f. grafieken kunnen weergeven in het afleesvenster. 6.4 de grafische rekenmachine Tijdens de centrale examens wiskunde A, B en C van 2016 dient het geheugen van de grafische rekenmachine te zijn geblokkeerd door een examenstand, dan wel te zijn gewist door een reset van de gehele machine. De meest recente toegestane grafische rekenmachines zijn: Texas Instruments: - 83 Plus met reset - 83 Plus silver edition met reset - 84 Plus - 84 Plus silver edition - 84 Plus C silver edition - 84 Plus T vanaf versie OS 5.1, de basisversie met LED lampje; - 84 Plus CE-T vanaf versie OS 5.1.5 - Nspire CX (alleen de versie zonder CAS) Casio: - Fx-9750Gll met reset - Fx-9860Gll (SD) met examenstand en OS 2.07 en hoger - Fx-CG20 met examenstand en OS 2.01 en hoger Hewlett Packard 39Gll Oudere typen zijn ook toegestaan maar de kans bestaat dat sommige examenopgaven daarmee niet of minder goed te maken zijn. Voor alle oudere machines die nog zijn toegestaan geldt dat het geheugen geleegd moet worden door middel van een reset. Met oudere machines lopen de kandidaten het risico dat deze machines niet alle bewerkingen aankunnen. Verder geldt het volgende: pagina 11 van 13
a. Een grafische rekenmachine mag tijdens het examen niet op het lichtnet worden aangesloten of met andere apparatuur worden verbonden. b. Het is een kandidaat niet toegestaan tijdens het examen gebruik te maken van de grafische rekenmachine van een andere kandidaat. c. Het is niet toegestaan dat de kandidaat tegelijkertijd de beschikking heeft over twee grafische rekenmachines. 6.5 Binas errata Voor de Binas voor havo/vwo zijn errata-bladen uitgegeven. Zie voor errata de site www.noordhoffuitgevers.nl, (zoeken op Binas errata ). Het is toegestaan deze fouten in Binas te verbeteren. 7 Aanvullende opmerkingen 7.1 computer Kandidaten mogen - onder voorwaarden - gebruikmaken van een laptop bij de schriftelijke examens. Kandidaten dienen hiervoor een verzoek in te dienen nadat ze zich hebben aangemeld. Dit verzoek moet worden ingediend vóór 1 februari samen met een verklaring van een deskundige. In die verklaring moet staan waarom de kandidaat een laptop nodig heeft. Na dit verzoek wordt beoordeeld of een kandidaat voor het gebruik van een laptop in aanmerking komt. Als de computer als schrijfgerei wordt gebruikt, mag de kandidaten geen toegang hebben tot verboden hulpmiddelen, zoals een digitale atlas of een digitaal woordenboek, en moet ook het opslaan en uitprinten worden geregeld. Als de computer gebruikt wordt als schrijfgerei mag ook gebruik gemaakt worden de lijst van toegestane hulpmiddelen, zoals vermeld staat onder 5. De spellingcontrole niet mag worden gebruikt door een niet-dyslectische kandidaat bij examens waarin de kandidaat mede beoordeeld wordt op een juiste spelling. Dit betreft de examens Nederlands vwo en Nederlands havo. Aan kandidaten met een deskundigenverklaring omtrent dyslexie volgens artikel 55 van het Eindexamenbesluit VO, mag het gebruik van spellingcontrole wel worden toegestaan. Bovenstaande regels gelden ook (bij de examens waarbij spelling wordt beoordeeld) indien een kandidaat van de tekstverwerker gebruik maakt vanwege zijn beperking. Ook dan dient de spellingcontrole te worden uitgeschakeld. Dit geldt voor zowel kandidaten met een visuele of fysieke beperking. In afwijking van de bepaling in de vorige alinea mag aan kandidaten met een dyslexieverklaring wel worden toegestaan om gebruik te maken van de spellingcontrole. De correctoren moeten de aftrekregels voor spellingfouten ook toepassen bij leerlingen die met spellingcontrole hebben gewerkt. Kandidaten voor muziek en kunst-algemeen maken het examen op een computer die door de organisatie geleverd wordt. 7.2 noodzakelijk of toegestaan? Of de toegestane hulpmiddelen noodzakelijk zijn, varieert per vak en per kandidaat. Een noodzakelijk hulpmiddel is bijv. de atlas bij havo en vwo. Als bij een hulpmiddel tussen twee opties kan worden gekozen (bijvoorbeeld Biodata en Binas bij biologie havo en vwo), dan mag de kandidaat slechts een van beide gebruiken. Twee woordenboeken Nederlands of twee grafische rekenmachines zijn evenmin toegestaan. De kandidaat dient zelf de hulpmiddelen mee te nemen naar het examen. pagina 12 van 13
7.3 college-examen en centraal examen Deze regeling legt de toegestane hulpmiddelen vast voor het centraal examen. In de vakinformatie is per vak aangegeven of er hulpmiddelen zijn toegestaan en welke. pagina 13 van 13
pagina 14 van 13