Lithium Lithiumcarbonaat
Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Wat is lithium 3 Wanneer een lithiumbehandeling 4 Wanneer geen lithiumbehandeling 5 De werking van lithium 6 Bijwerkingen van lithium 7 Bijwerkingen voorkomen/verminderen 8 Lithiumvergiftiging 9 Effect van de lithiumbehandeling 10 Begin lithiumbehandeling 11 De lithiumdosering 12 Aantal lithiuminnamen per dag 13 Controles tijdens de behandeling 14 Hoe snel werkt lithium 15 Duur van de lithiumbehandeling 16 Anticonceptie, zwangerschap en borstvoeding 17 Verstandig gebruik van medicijnen 18 Ten slotte 19 Hoofdregels bij lithiumgebruik 20 Nuttige adressen 21 Aanbevolen literatuur l Geestelijke Gezondheidszorg 2
1 Inleiding Deze brochure is bestemd voor diegenen die met lithium worden behandeld, hun familieleden en andere betrokkenen. De brochure kan gebruikt worden als geheugensteuntje tijdens overleg met behandelaars of als naslagwerkje. 2 Wat is lithium Lithium is een metaal, dat in lithiumtabletten gebonden wordt met een zout. Lithiumtabletten smaken ongeveer als keukenzout, met een wat metalige bijsmaak. Lithium komt in bijna onmeetbare hoeveelheden voor in het menselijk lichaam, in planten en in grotere hoeveelheden in zeewater. Het effect van lithium is al lang bekend, hoewel het als geneesmiddel in de groep van psychofarmaca (geneesmiddel dat effect heeft op het geestelijk functioneren) pas de laatste dertig jaar goed onderzocht is. Sindsdien wordt het gebruikt bij de behandeling van stemmingsstoornissen. 3 Wanneer een lithiumbehandeling Lithium wordt gebruikt bij de behandeling van een stemmingsstoornis. Bij een stemmingsstoornis maken patiënten perioden door van een manie en/of een depressie. Kenmerken van een manie zijn overdreven vrolijkheid en een uitgelaten stemming. Een depressie is min of meer het tegenovergestelde van een manie. Tijdens een depressie is er een grote mate van somberheid en lusteloosheid. Voor een uitvoerige beschrijving van stemmingsstoornissen wordt u verwezen naar de brochure Stemmingsstoornissen. U kunt deze brochure aan uw behandelaar of een van de verpleegkundigen vragen. 4 Wanneer geen lithiumbehandeling Lithium is vooral geschikt om sterke stemmingsschommelingen bij de manisch depressieve stoornis te voorkomen. Verder is het een goed geneesmiddel bij de acute behandeling van een manie. Bij een depressie is lithium niet werkzaam als er duidelijke redenen in de omgeving zijn aan te wijzen, waarom iemand depressief reageert. Voor een behandeling met lithium is het belangrijk dat bepaalde organen in uw lichaam normaal werken. Dit zijn organen zoals nieren, hart en schildklier. Een verstoring in de vochthuishouding kan een reden zijn om (tijdelijk) van lithiuminname af te zien. Een verstoring van de vochthuishouding kan het gevolg kan zijn van uitdroging door braken of (ernstige) diarree. l Geestelijke Gezondheidszorg 3
Klachten als gevolg van een onregelmatige hartslag, een nieraandoening, hoge bloeddruk, het gebruik van bepaalde geneesmiddelen of diëten zijn punten van aandacht, voordat met lithiumtherapie wordt begonnen. Zwangerschap en kinderwens worden verderop apart besproken. Lithium werkt alleen wanneer het langdurig gebruikt wordt. De gebruiker moet bereid zijn het middel volgens de afspraken in te nemen en zich regelmatig te laten controleren. Bij onregelmatig of verkeerd slikken is lithium niet werkzaam en kunnen de bijwerkingen (ongewenste gevolgen) groter zijn dan de voordelen. 5 De werking van lithium Lithium stabiliseert de stemming. Het herstelt een evenwicht bij de prikkeloverdracht in de hersenen. Lithium speelt, normaal gesproken, geen merkbare rol in het lichaam. Om als geneesmiddel werkzaam te zijn moet lithium een bepaalde concentratie bereiken. De stof verspreidt zich, via het bloed, door het hele lichaam zodat we deze concentratie kunnen meten in het bloed. De uitkomst van deze meting is de lithiumspiegel / bloedspiegel. Een werkzame bloedspiegel kan variëren tussen 0,4 en 1,2 millimol (scheikundige maat) per liter. Lagere bloedspiegels zijn vaak minder effectief. Bij hogere bloedspiegels kunnen vergiftigingsverschijnselen ontstaan. Deze verschijnselen komen in hoofdstuk 8 aan bod. Individueel dient bekeken te worden wat voor u een werkzame spiegel is. De hoeveelheid lithium die u daarvoor in de vorm van tabletten of capsules moet slikken kan variëren per persoon. Dit is ondermeer afhankelijk van de uitscheiding van lithium door de nieren, het lichaamsgewicht, de leeftijd en de gevoeligheid voor lithium. Meestal varieert de hoeveelheid lithium tussen de 600 en 2400 mg (eenduizendste gram) per dag. Lithium werkt niet verslavend, zoals sommige andere geneesmiddelen. Het veroorzaakt in een normale dosis (hoeveelheid) geen slaperigheid. De werking van lithium blijft ook na jaren gebruik gelijk. Bij het stoppen met de lithiuminname treden geen ontwenningsverschijnselen op, zelfs niet na langdurig gebruik. Er is geen bezwaar om als bloeddonor op te treden. 6 Bijwerkingen van lithium Lithium heeft, zoals de meeste medicijnen bijwerkingen. Wanneer het op de juiste wijze gebruikt wordt, hebben de meeste mensen daar weinig of geen last van. Meestal zijn de bijwerkingen onschuldig en voorbijgaand van aard. In het begin moet men aan lithium wennen. Klachten die kunnen optreden door lithiumgebruik zijn: l Geestelijke Gezondheidszorg 4
Misselijkheid, buikkramp, diarree. Deze klachten kunnen in het begin van de behandeling optreden en verdwijnen na enige tijd. Eventueel kunnen capsules in plaats van tabletten geprobeerd worden. Ook is het mogelijk dat een aangepaste dosis beter verdragen wordt. Trillen van de handen (tremor). Dit komt vooral voor in het begin en bij een hogere dosis. Vaak gaat het trillen van de handen vanzelf over als de dosering wordt aangepast. Als het trillen hinderlijk blijft zijn er middelen die dit tegen kunnen gaan. Droge mond, dorst, veel drinken, veel plassen. Lithium kan, zoals ieder zout, dorst veroorzaken, waardoor u meer gaat drinken en plassen. Als de dagelijkse urinehoeveelheid verdubbelt, kan urineonderzoek zinvol zijn. Het dorstgevoel kunt u tegen gaan door een schijfje citroen of blokje ijs in de mond te nemen. Het vele plassen is geen gevolg van een verslechtering van de nierfunctie. De nieren worden door het vele plassen ook niet beschadigd. Effect op de speekselklieren. Zoals meerdere psychofarmaca heeft lithium een remmend effect op de speekselvorming. Hierdoor kunt u een droge mond en dorst krijgen. De samenstelling van het speeksel kan veranderen, waardoor het tandglazuur niet meer voldoende beschermd wordt. Er bestaat dan een grotere kans op cariës (gaatjes) en infecties in de mond. U kunt ook last krijgen van tandvleesproblemen. Dit is merkbaar aan bloedend tandvlees bij het poetsen. Een goede mondverzorging is van groot belang. De tandarts en mondhygiëniste kunnen u hierbij adviseren. Gewichtstoename. De gewichtstoename kan het gevolg zijn van (ongemerkt) verhoogd caloriegebruik, bij voorbeeld suikerrijke (fris)dranken of melk. Ook kan de stofwisseling zich wijzigen. Dit wordt in Effect op de schildklier uitgebreid besproken. Mogelijk leidt de stemmingsverbetering ook tot meer eetlust. Het is belangrijk uw eet- en drinkgewoonten onder de loep te nemen en uw gewicht te controleren. Een diëtiste kan u adviseren deskundig om te gaan met overgewicht. Snelle en grote gewichtswisselingen hebben invloed op de lithiumspiegel. Effect op de schildklier. De schildklier produceert hormonen die het tempo van de stofwisseling regelen. Door lithium kan de schildklierwerking afnemen, met vertraging van de stofwisseling als gevolg. Deze vertraging kan zorgen voor dezelfde ziekteverschijnselen als een stemmingsstoornis. Verder kan door lithium het schildkliervolume toenemen. Dit noemt men struma (krop). Regelmatig vindt er een onderzoek van de schildklierfunctie plaats, zodat eventuele maatregelen tijdig genomen kunnen worden. Schildklierproblemen zijn geen reden l Geestelijke Gezondheidszorg 5
om het lithiumgebruik te staken. Vrouwen hebben meer kans op een schildklierafwijking dan mannen. Effecten op de huid. Sommige huidafwijkingen zoals acne (jeugdpuistjes) en psoriasis (huidziekte) kunnen verergeren of voor het eerst optreden. De huidarts kan deze behandelen. Andere klachten. Soms zorgt lithium voor concentratie- en geheugenstoornissen of klachten in de seksuele sfeer. Wanneer een of meerdere van bovenstaande bijwerkingen optreden, kunt u het beste meteen contact opnemen met uw behandelend arts. Het is belangrijk dat u de behandeling met Lithium niet afbreekt, voordat u met uw behandelend arts hebt overlegd. De controles tijdens de behandeling kunnen bovengenoemde problemen voorkomen of verhelpen. Niet altijd zijn lichamelijke klachten bijwerkingen van lithium! 7 Bijwerkingen voorkomen/verminderen Bijwerkingen zijn het best te vermijden door met uw behandelend arts de voor u geschikte spiegel vast te stellen, niet te hoog (vergiftigingsgevaar) en niet te laag (onwerkzaamheid). Verder kunt u samen met de behandelend arts bekijken wat er aan de eventuele bijwerkingen te doen is. 8 Lithiumvergiftiging Lithium kan bij een te hoge bloedspiegel (soms al bij een normale spiegel) vergiftigingsverschijnselen veroorzaken. Door een tekort aan vocht en zout, kan bij een gelijkblijvende dosis lithium, de lithiumspiegel toenemen. Vergiftigingsverschijnselen kunnen optreden: bij diarree en braken bij gebruik van plaspillen (diuretica). bij extreem vochtverlies door transpireren door een extreem vermageringsdieet door een zoutarm dieet door eetlustverlies bij koorts bij gebruik van bepaalde andere medicijnen, zie hoofdstuk 17 l Geestelijke Gezondheidszorg 6
Uw huisarts en apotheker kunnen u inlichten over het voorkomen van vergiftigingsverschijnselen. Verschijnselen van een (dreigende) lithiumvergiftiging zijn: misselijkheid, braken, buikkramp, diarree loomheid, sufheid, slaperigheid, concentratieverlies, lusteloosheid spierzwakte, zwaar gevoel in armen en benen wankelig lopen (dronkemansloop), moeite met spreken (dronkemansspraak) spiertrillingen, spierkrampen, epileptische aanvallen ( toevallen ) sterk beven van handen en/of kaak Als één of meerdere van deze verschijnselen optreden, kunt u het beste direct de lithiuminname stoppen en de huisarts of behandelend arts waarschuwen. Verder is het belangrijk dat u extra zout en vocht inneemt, bijvoorbeeld 1 of 2 koppen bouillon. 9 Effect van de lithiumbehandeling Behandeling met lithium betekent niet, dat u 100% garantie hebt, dat er geen stemmingsschommelingen meer voorkomen. Tijdens de behandeling met lithium verlopen deze meestal minder ernstig, duren korter en komen ook minder vaak voor. Ernstige depressies of manieën blijven vaak helemaal weg. 10 Begin lithiumbehandeling Voor er gestart wordt met de lithiumbehandeling vindt er eerst een lichamelijk onderzoek en een bloed- en urineonderzoek plaats. Deze onderzoeken worden verricht om na te gaan of uw lichaam lithium kan verdragen. Zo nodig wordt de mening van een internist gevraagd. 11 De lithiumdosering De hoeveelheid lithium die iemand per dag nodig heeft verschilt van persoon tot persoon. De begindosis is meestal tamelijk laag en wordt geleidelijk verhoogd totdat de gewenste bloedspiegel is bereikt. Het is de bedoeling dat uw bloedspiegel uiteindelijk tussen de 0,4 en de 1,2 millimol per liter ligt. De dosis die u nodig heeft wordt vastgesteld door het controleren van de bloedspiegel, 12 uur nadat u lithium heeft ingenomen. Dit vergemakkelijkt de beoordeling van de spiegel en is een beveiliging bij het kiezen van de onderhoudsdosis. Het is verstandig het tijdstip van de laatste lithiuminname en het tijdstip van bloedafname te noteren. In het begin wordt het bloed vaker gecontroleerd, bijvoorbeeld éénmaal per week. Later gebeurt deze controle minder vaak, bijvoorbeeld éénmaal per drie maanden. Het is belangrijk dat u dit bijhoudt. l Geestelijke Gezondheidszorg 7
12 Aantal lithiuminnamen per dag Indien mogelijk kunt u het best éénmaal daags op een vast tijdstip de lithium innemen, bijvoorbeeld bij het naar bed gaan. Daardoor blijft de bloedspiegel redelijk stabiel, terwijl de kans op vergeten zo klein mogelijk is. 13 Controles tijdens de behandeling Behalve de bloedspiegel van lithium worden ook de nier- en schildklierfunctie gecontroleerd. Verder wordt uw gewicht gecontroleerd en soms ook de hoeveelheid urine die u produceert. De overige controles worden afgestemd op de uitkomsten van de standaardcontroles of op uw klachten. Belangrijke voorbeelden daarvan zijn veranderingen van de nier- en schildklierfuncties. Nier Voordat er gestart wordt met de lithiumbehandeling vindt er een laboratoriumonderzoek plaats, om een eventueel aanwezige nierfunctievermindering op te sporen. Een aanwezige nierfunctievermindering zou door lithium extra belast kunnen worden. Een goede behandeling van een nierfunctievermindering hoeft niet te betekenen, dat met lithium gestopt moet worden. Aanpassing van de lithiumdosering en een regelmatige controle van de nierfunctie kan uitkomst bieden. Schildklier Ook een verminderde schildklierfunctie is een veel voorkomend probleem dat van invloed kan zijn op de behandeling. Dit wordt nagegaan door de hoeveelheid van een hormoon te bepalen. Dit is het zogenaamde Thyreoïd Stimulerend Hormoon (TSH). Bij een verhoogd TSH is het nodig om schildklierhormoon aan de behandeling toe te voegen. Dit wordt regelmatig gecontroleerd. 14 Hoe snel werkt lithium Wanneer u lithium gebruikt voor de behandeling van een manie kan het enige weken duren voor de werking volledig is. De ervaring leert dat het effect van lithium pas na een langere periode zichtbaar is. Dit geld ook bij een depressie. De volledige werking kan soms pas na een jaar merkbaar worden. 15 Duur van de lithiumbehandeling Omdat lithium meestal wordt voorgeschreven om nieuwe depressies en manieën te voorkomen is het aan te raden hier jarenlang mee door te gaan. Als u met de lithiuminname stopt is de kans erg groot dat opnieuw depressies en manieën optreden. Als u toch wilt proberen of u het zonder lithium kunt stellen, moet de dosis over een periode van maanden geleidelijk worden verminderd. Bespreek dit altijd met uw behandelend arts. Als er na een lithiumvermindering toch een depressie of manie optreedt, kan de dosis weer snel verhoogd worden. l Geestelijke Gezondheidszorg 8
16 Anticonceptie, zwangerschap en borstvoeding Anticonceptie Als u niet zwanger wilt worden dient u een betrouwbaar voorbehoedsmiddel te kiezen. Lithium heeft geen invloed op de anticonceptiepil. Als u lithium gebruikt en zwanger wilt worden overleg dan eerst met uw behandelend arts en huisarts. Zwangerschap Voor de meeste geneesmiddelen geldt dat ze, indien mogelijk, tijdens de zwangerschap vermeden dienen te worden. Dit om mogelijk ongunstige effecten op het ongeboren kind, met name in de eerste drie maanden, te voorkomen. De kennis over lithium en aangeboren afwijkingen bij het kind is de laatste jaren toegenomen. Aanvankelijk dacht men dat lithium een grote kans gaf op met name hartafwijkingen. De laatste jaren lijkt de kans op afwijkingen bij het kind niet groter dan normaal. Dat komt mede door de lagere lithiumdoseringen. Er zijn tegenwoordig mogelijkheden om bepaalde afwijkingen tijdens de zwangerschap op te sporen. Indien u zwanger wilt worden is het aan te raden van tevoren (in overleg met uw behandelend arts en huisarts) goed af te wegen wat u wilt: Ofwel (tijdelijk) stoppen met lithium met een (grote) kans op terugval waarbij naar andere medicatie gezocht moet worden. Ofwel doorgaan met lithium in een lagere dosering met meerdere innamen per dag, zodat de risico s beperkt blijven. Tijdens de zwangerschap is een goede samenwerking tussen huisarts, behandelend arts en gynaecoloog nodig om problemen te voorkomen en duidelijke afspraken te maken over de gang van zaken voor, tijdens en na de bevalling. De lithiumspiegel moet vaker gecontroleerd worden en de dosering en verstrekkingsvorm (tablet/capsule) aangepast. Deze aanpassingen vinden plaats omdat er gedurende de zwangerschap en bevalling wijzigingen van de vochthuishouding en het lichaamsvolume optreden. Het is het beste als de bevalling in het ziekenhuis plaatsvindt. Het is aan te raden om enkele dagen voor de bevalling met de lithiuminname te stoppen. Na de bevalling kunt u het beste meteen weer starten met lithium, omdat in deze periode de kans op een terugval een stuk groter is. Uw stemming moet goed in de gaten worden gehouden. Borstvoeding Bij vrouwen die borstvoeding geven komt lithium via de moedermelk in het kind terecht. Hierdoor krijgt het kind ook een lithiumspiegel. Dit is gemiddeld de helft van de lithiumspiegel van de moeder. Het kind is veel gevoeliger voor lithium, daarom wordt borstvoeding afgeraden. l Geestelijke Gezondheidszorg 9
De productie van borstvoeding mag niet met medicijnen onderdrukt worden, omdat u van deze middelen manisch kunt worden. 17 Verstandig gebruik van medicijnen Berg medicijnen, dus ook lithium op een veilige plaats op en houd ze uit handen van kinderen. Lithium kan met de meeste andere medicijnen gecombineerd worden. Er zijn echter een aantal medicijnen die invloed hebben op de lithiumspiegel. Geneesmiddelen, die invloed hebben op de lithiumspiegel zijn: plaspillen (diuretica) voor vochtafdrijving en bij hoge bloeddruk; medicijnen tegen hoge bloeddruk (antihypertensiva); medicijnen tegen reumatische aandoeningen (antireumatica); medicijnen tegen pijn- of spierklachten; en middelen die gebruikt worden bij het geven van narcose. Soms moet de hoeveelheid lithium die u gebruikt daardoor aangepast worden. Controle van de lithiumspiegel vóór en ná de behandeling met andere medicijnen of een operatie, is belangrijk. Breng artsen altijd op de hoogte van uw lithiumgebruik! Overmatig alcoholgebruik kan leiden tot vocht- en zoutverlies. Hierdoor kan de lithiumspiegel verstoord raken. Meestal bestaat er geen bezwaar tegen autorijden na het instellen van de lithiumspiegel. Bespreek dit met uw behandelend arts, omdat de rijvaardigheid, ook door de ziekte zelf en andere factoren, beïnvloed kan worden. Zorg voor voldoende lithium, ook als u op vakantie gaat. Lithium is elders soms moeilijk verkrijgbaar onder de merknaam, die u gewend bent. Het is verstandig een geneesmiddelenpas bij de apotheek te vragen. Daarin kunnen alle medicijnen, die u slikt genoteerd worden met merknaam en werkzame stof. Op het lithiumpasje kunt u ook de voor u gebruikelijke bloedspiegel noteren. Een goede reisverzekering is van belang. Verder is het handig de medicijnen te verdelen over de handbagage en koffer om bij zoekraken van de één niet meteen zonder te zitten. Bij extreem hoge temperaturen moet u eraan denken dat u meer zout en vocht kunt verliezen door transpireren. Dit kunt u het beste zo snel mogelijk aanvullen door een kopje bouillon te drinken. U kunt voor de zekerheid wat bouillonblokjes meenemen. 18 Ten slotte Goede afspraken, voorlichting, overleg en aandacht voor de in de brochure genoemde punten maken een behandeling met lithium zo veilig en effectief mogelijk. We hopen dat de behandeling bij u tot de gewenste resultaten leidt. l Geestelijke Gezondheidszorg 10
19 Hoofdregels bij lithiumgebruik Neem de voorgeschreven lithiumtabletten / capsules iedere dag in op vaste tijden Een vergeten dosis mag u niet de volgende dag alsnog inhalen. U mag de dosis wel later diezelfde dag innemen. Neem nooit minder (maar ook niet meer) dan de voorgeschreven dosis in. Bloedafnames voor de bepaling van de lithiumconcentratie in het bloed moeten in principe 12 uur na de laatste inname plaatsvinden. Geef altijd aan alle artsen, ook uw huisarts, door dat u lithium gebruikt. Wanneer u pijnstillers nodig hebt, gebruik dan bij voorkeur Paracetamol. Vertel lichamelijke klachten niet alleen aan uw huisarts maar ook aan degene die u lithium voorschrijft Lithiumgebruik tijdens de zwangerschap brengt risico s voor moeder en kind met zich mee. Laat u hierover voorlichten door uw huisarts en behandelend arts. Zorg voor voldoende zout en vochtinname bij warmte, ziekte, hevig transpireren en langdurige inspanning. Overleg over een dieet met degene die u lithium voorschrijft Zorg dat u de verschijnselen van een (mogelijke) lithiumvergiftiging herkent. Stop in dat geval met de lithiuminname en neem contact op met uw huisarts of behandelend arts. 20 Nuttige adressen Patiëntenvereniging De landelijke patiëntenvereniging voor manisch depressieve patiënten is de Vereniging voor Manisch Depressieven en Betrokkenen. Het adres is: Vereniging voor Manisch Depressieven en Betrokkenen Postbus 2800 3500 GV Utrecht Tel. 030 280 30 30 Lotgenotenlijn 0900 512 34 56 www.vmdb.nl www.antenna.nl/nsmd l Geestelijke Gezondheidszorg 11
21 Aanbevolen literatuur M. Schou: Lithium Treatment of Manic Depressive Illness. A Practical guide. Basel: Karger 1993. Voedingsadviezen bij het gebruik van lithium Monster: Christelijk Psychiatrisch Centrum Bloemendaal Afdeling diëtetiek 1990. Internet Op de website van de Lithiumpluswerkgroep kunt u informatie vinden over stemmingstoornissen en de behandeling met lithium. Het internetadres van de Lithiumpluswerkgroep is: www.antenna.nl/nsmd/lithium1.html Gedeelten van deze brochure zijn overgenomen uit Lithium, informatie voor patiënten, familieleden en betrokkenen, samengesteld door vertegenwoordigers van verschillende psychiatrische instellingen in samenspraak met de patiënten(vereniging). l Geestelijke Gezondheidszorg 12
Geef uw mening! Deel uw ervaring over Zuyderland GGz op www.zorgkaartnederland.nl, een onafhankelijk kwaliteitsplatform voor de zorg. Op basis van uw ervaring kunnen wij onze zorgverlening verder verbeteren. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met: Zuyderland Geestelijke Gezondheidszorg Postbus 5500 6130 MB Sittard Meldpunt West-07 Telefoon 088 459 9393 Internet www.zuyderland.nl GGZ-028 12-2015