Eos 40
nucleair afval in de boomse klei Onderwereld vol kernafval De consensus groeit om het Belgische, en misschien ook het Nederlandse, kernafval te bergen in de Boomse klei. Eos dook onder in het ondergrondse lab in Mol en vroeg de experts hoe de berging in zijn werk zal gaan en hoe veilig het allemaal is. Door Liesbeth GIJSEL In het ondergrondse lab Hades wordt al dertig jaar onderzoek gevoerd naar de berging van kernafval in de Boomse klei. Eos 41
Met een slag klapt de lift dicht. Hoewel, lift: het is meer een kooi met een raster van ijzer errond. Razendsnel en met veel lawaai zakken we de grond in, op weg naar Hades. De onderwereld uit de Griekse mythologie: een toepasselijke naam voor het laboratorium in de kleilaag tweehonderd meter onder het Kempense dorp Mol. We stappen uit en komen in een donkere betonnen tunnel terecht, een zijgang ervan is maar net groot genoeg om me door te laten. In soortgelijke galerijen moet al het hoogradioactief afval van België binnen afzienbare tijd geborgen worden. Tenminste, als de regering beslist om het afval in de klei te stoppen. Maar daar heeft het alle schijn van. Sinds de jaren 1970 voert men hier in Mol al experimenten uit om te onderzoeken of de klei geschikt is om het afval te bergen. Eind dit jaar bezorgt NIRAS de overheidsinstelling verantwoordelijk voor het kernafval een lijvig rapport aan de regering, die dan in 2011 een princiepsbeslissing zou moeten nemen. Boomse klei Hoe groot is de radioactieve afvalberg die de grond in moet? NIRAS heeft berekend dat er tegen 2075 zowat 11.700 kubieke meter langlevend radioactief afval zou liggen te wachten op berging. Langlevend, dat betekent dat de stoffen honderdduizenden tot miljoenen jaren radioactief blijven. Nu beslist is dat drie kerncentrales tien jaar langer openblijven, komt daar 200 kubieke meter bij, en als ze allemaal tien jaar langer open Op een gegeven moment dacht men erover om al het kernafval in een raket te stoppen en de ruimte in te sturen blijven, wordt dat 500 kubieke meter extra afval, zegt Marc Demarche, adjunct-directeur generaal van NIRAS. Samen met zijn collega Philippe Lalieux, directeur beheer op lange termijn, leidt hij me rond in het ondergrondse laboratorium. Het afval ligt, ingepakt en verglaasd (dat betekent dat het eerst in Frankrijk is opgewerkt voor recycling en het uranium en plutonium De Boomse klei voelt vrij hard aan, maar zou toch elastisch genoeg moeten zijn om aardschokken op te vangen. eruit is uitgehaald), op een site van Belgoprocess in Dessel, buurgemeente van Mol. Maar bij de kerncentrales zelf liggen nog een hoop gebruikte splijtstoffen, die niet zijn opgewerkt. Naast het langlevend afval is er nog veel meer kortlevend radioactief afval, maar daar is een andere bergingsoplossing voor (zie Wat met kortlevend afval? ). Het hoogradioactief afval miljoenen jaren bovengronds laten liggen, is uiteraard niet zo n best idee. De regering heeft in de jaren zestig beslist om kerncentrales te bouwen, maar men vergat dat die centrales ook afval zouden produceren, zegt Gilbert Eggermont, expert in kernenergie en stralingsbescherming. Hij doceert aan de Vrije Universiteit Brussel en is lid van de Hoge Gezondheidsraad. Uiteindelijk heeft de Belgische regering in 1976 een expertencommissie ingesteld, waar ik lid Wat met kortlevend afval? Kernafval wordt gewoonlijk ingedeeld in drie categorieën: A-, B- en C-afval. B en C is afval met nucliden met een halfwaardetijd van meer dan dertig jaar. Dat betekent dat ze honderdduizenden tot miljoenen jaren radioactief blijven. Het is het langlevend afval dat in de Boomse klei zou worden gestopt. Verschil tussen B en C is dat het C-afval warmte afgeeft. Het moet dan ook vijftig tot zestig jaar koelen voor het de grond in kan. Het kortlevend afval blijft zowat driehonderd jaar radioactief. Voor de berging daarvan is een beslissing al genomen: vanaf 2016 gaat het in vaten, verpakt in beton, een betonnen bunker in Dessel in, waar nadien een natuurlijke barrièrelaag opkomt zodat het eruit gaat zien als een heuvel met gras. Men heeft ook ondergrondse berging van van was, en toen is het project Hades op poten gezet. Ik denk dat de berging van hoogradioactief afval in een geologische laag, die honderdduizenden jaren lang onbereikbaar zal blijven voor de mens, de enige oplossing is. Nochtans zijn er ook andere opties. Men heeft aan exotische dingen gedacht, zoals al het afval in een raket stoppen en die de ruimte in sturen, zegt Eggermont. Op Europees vlak zijn realistischere opties onderzocht, zoals diepe boorgaten in de zeebodem, berging in zoutlagen of in rotsen en ook de optie voor berging in klei. De zeebodem is toen afgeschoten, omdat je er geen controle over hebt. Berging in zoutlagen, in rotsen en in klei bleken wel realistisch. Zweden en Finland hebben intussen al een site gekozen voor berging in ondergrondse, kristallijne gesteentes. het A-afval onderzocht, zegt Gilbert Eggermont. Maar dat was te duur. Nu kost de bovengrondse berging volgens Marc Demarche naar schatting 800 miljoen euro. Ook hier buigen experts zich over de manier waarop de kennis over het afval moet worden doorgegeven aan de volgende generaties. Met de technologische evolutie die wij kennen uit het verleden, moeten we ervan uitgaan dat men binnen een paar honderd jaar met zware graafmachines door de bunker heen kan gaan, zegt Eggermont. De site zal uiteraard afgesloten zijn voor het publiek, zegt Demarche. En er zullen dossiers zijn op papier, op microfilm, op cd-rom, en op de vaten staan nummers om alles zo duidelijk mogelijk te houden. We moeten op verschillende paarden tegelijk wedden. Eos 42
Frankrijk kiest voor de kleilaag, en heeft een ondergronds onderzoekslab in de buurt van het dorpje Bure in het oosten van het land. In België werd in de jaren 1980 een ondergronds lab, Hades, uitgegraven in de Boomse klei onder Mol. Sindsdien zijn al tientallen experimenten uitgevoerd, om te weten te komen hoe de kleilaag zou reageren op de berging en hoe de berging het beste kan gebeuren. De Boomse klei ligt er al dertig miljoen jaar, zegt Demarche. Het is een geologisch stabiele laag die vertragende effecten heeft op de migratie van radionucliden. De klei is plastisch, wat betekent dat scheuren zich herstellen. We hebben onder meer onderzoek gedaan naar corrosie van de materialen, de productie en de migratie van gas, de migratie van de nucliden door de klei, en ook naar de gevolgen van een aardbeving, van een nieuwe ijstijd, van een warmer klimaat,... Toch is het onderzoek nog niet afgerond. De experimenten zullen nog decennia verder lopen, zegt Demarche. We zijn nu bijvoorbeeld bezig met een grootschalig verwarmingsexperiment: dertig meter galerij wordt tot tachtig graden opgewarmd om te zien hoe de wand van de galerij en de klei daarop reageren. IJstijd Daar wringt voor sommigen het schoentje. We zijn het ermee eens dat er een definitieve oplossing moet komen, zegt Jan Turf, beleidscoördinator van de milieubeweging Bond Beter Leefmilieu. Maar niet voor het onderzoek is afgerond. Bovendien is er nog geen regeringsbeslissing, maar NIRAS doet alsof de geologische berging al vaststaat. Het onderzoek zal nog tien of vijftien jaar duren, en gaat nog over fundamentele zaken, zoals Het kernafval dat overblijft na recycling, wordt met glas versmolten en in deze containers gestopt. de hittebestendigheid van de klei. Men moet sowieso het afval laten afkoelen voor het geborgen kan worden (de Boomse klei verliest zijn insluitende eigenschappen bij meer dan 100 graden Celsius, red.). Waarom wachten we dan niet met de beslissing tot het onderzoek is afgerond? Blijkbaar wil de regering de bevolking laten horen dat er een oplossing is voor radioactief afval om verdergaan met kernenergie aanvaardbaar te maken? Het is begrijpelijk dat je de bevolking wil geruststellen, maar het is niet omdat je een bergingsoptie hebt, dat alle gevaren geweken zijn. Je kan nooit honderd procent veiligheid garanderen. Eggermont beaamt: Al onze technische kennis, engineered design en onderzoek kunnen misschien garanderen dat de eerste tienduizend jaar kleine schokken kunnen worden opgevangen. Door de geologie te bestuderen, kunnen we misschien naar honderdduizenden jaren gaan. Maar miljoenen jaren zekerheid garanderen? Dat is onvatbaar. Eggermont zit ook nog met andere vragen. Oorspronkelijk zouden robots het afval naar de ondergrond brengen, waar een buffer was voorzien. Nu gaat men die buffer boven de grond al rond het afval aanbrengen (zie Supercontainer ), zodat er minder stralingsgevaar is tijdens de berging. Daardoor moet de komende jaren heel wat onderzoek worden overgedaan. Maar NIRAS wil keuzes maken, en in België hebben we nu eenmaal alleen klei. De dikte daarvan is overigens ook maar op het randje oorspronkelijk was er internationaal enig bezwaar over de diepte en dikte van de Boomse kleilaag. Dat speelt een rol in de hypothese dat er een ijstijd komt. Tienduizend jaar geleden kwamen de gletsjers tot in Nederland, en de stofduinen daarvan strekken zich uit tot in Mol. Als de gletsjers tijdens nieuwe ijstijden tot bij ons komen, dan kan dat ijs mogelijk doorslijten tot in de kleilaag. Dan zou het kunnen dat de radioactieve stoffen vrijkomen en zich verspreiden. Zelfs tijdens de piek van de ijstijden in het verleden was er in België geen ijskap, reageert Philippe Lalieux van het NIRAS. We hebben wel alle gevolgen bekeken van een ijskap ten noorden van ons land. We zijn al dertig jaar bezig, zegt Demarche. We veronderstellen dat het dossier rijp genoeg is om een princiepsbeslissing te nemen. bouwschacht toegangsgalerij bergingsgalerij supercontainer op wagentje Tekening van de berging in de Boomse klei. laatste beveiliging afvalschacht lift geborgen containers met A-afval personeels- en ventilatieschacht geborgen containers met B-afval merksteen afsluitbare kruising 24.000 generaties Eind dit jaar moet er dus een lijvig dossier op de regeringstafel liggen, waarin ook de visie van een burgerpanel is opgenomen. De Koning Boudewijnstichting organiseert enkele discussieweekends met 32 uitverkoren Belgen representatief qua leeftijd, geslacht, afkomst,... Die moeten de stem van de Belgen vertegenwoordigen, al kan je je grote vragen stellen bij de representativiteit van 32 mensen voor een totaal van tien miljoen inwoners. Het is ook niet de bedoeling statistisch representatief te zijn, klinkt het bij het NIRAS. Het burgerforum weerspiegelt de diversiteit van de samenleving en van de argumenten. Het is een erkende en geformatteerde methodiek. Als de regering in 2011 voluit voor geologische berging gaat, hoopt NIRAS tegen 2020 te hebben uitgemaakt waar het afval precies moet komen. Want de Boomse klei strekt zich uit van het Oost-Vlaamse Waasland tot Eos 43
in het oosten van Nederland en het Duitse Ruhrgebied. Logisch zou zijn dat de berging ook in Mol gebeurt, waar het onderzoekslab is uitgegraven al is het lab zelf niet geschikt voor berging. Maar dat staat nog niet vast. Vervolgens moeten allerlei vergunningen worden aangevraagd, en tegen 2025 zouden experts aan het graven moeten gaan. Om dan uiteindelijk vanaf 2040 met de berging van het afval te starten. Vervolgens gaat de site hermetisch dicht. Maar wat als we binnen honderd of tweehonderd jaar een manier vinden om het kernafval te hergebruiken, of te neutraliseren? Een deel van het afval dat men in de grond zal stoppen, is niet gerecycled, omdat België de gedeeltelijke recycling in de opwerkingsfabriek in het Franse La Hague sinds 1993 heeft stopgezet, onder meer wegens de milieuvervuiling (La Hague loost een deel van de radioactieve stoffen in zee). Ons afval bestaat dus voor een deel uit verglaasd afval en voor een deel uit gebruikte splijtstof, zegt Eggermont. Je zou kunnen voorzien dat we die spent fuel de eerste honderden jaren kunnen terughalen om die alsnog te recyclen. Maar het idee van de terugneembaarheid is in België niet voorzien omdat dat veel meer geld kost. Het is een moeilijke discussie, vindt Turf. Het kernafval blijft 24.000 generaties gevaarlijk. En er is altijd een fractie daarvan dat interessant blijft voor militaire toepassingen. We kunnen er niet van uitgaan dat Supercontainer Het warme C-afval ligt momenteel al verpakt te wachten op berging. Het zit in canisters : het afval is verglaasd (met speciaal glas versmolten) als het opgewerkt is, of het is een kern van gebruikte splijtstof. Daarrond komt een mantel van drie centimeter koolstofstaal, en daarboven twee lagen beton, en een metalen envelop pakt alles in. Die verpakking zou een paar duizend jaar moeten meegaan. Daarna is er nog de bescherming van de bekleding van de galerij, eveneens in beton. Als die het ook begeeft, moet de klei ervoor opvulmateriaal klei afvalvorm zorgen dat de radioactieve stoffen nooit aan de oppervlakte komen. In het ondergrondse lab heeft men dertig jaar geleden stoffen in de klei gebracht om te zien hoe die migreren door de klei - nagenoeg niet, zo blijkt. Voor het B-afval, dat weinig warmte afgeeft, geldt zowat hetzelfde scenario: enkele tweehonderdlitervaten gaan samen in een betonnen container, die volgestort wordt met mortel. Die container gaat dan de tunnel in de kleilaag in. Dwars op die tunnel komen een aantal galerijen, waarin het afval verspreid wordt. galerijbekleding bergingscontainer: koolstofstaal, twee lagen beton, metalen envelop Verenigd Koninkrijk Nederland Frankrijk -200- Duitsland Boomse klei in Vlaanderen dikte > 120m 100-120m 50-100m 0-50m diepte Boomse klei aan de oppervlakte WAASLAND Schelde Antwerpen Mol Rupel Tessenderlo Mechelen Diest Hasselt Brussel Leuven Tongeren Eos 44
er een vredevolle samenleving zal ontstaan. Nog een belangrijke vraag is hoe we de kennis over wat er allemaal onder de grond zal liggen, doorgeven aan die 24.000 generaties die na ons komen. Want in die miljoenen jaren zal er ongetwijfeld wel iemand op het idee komen om in de Kempen te gaan graven, en als die op de site stoot, kan dat een nucleaire ramp betekenen. Anderzijds: wat gebeurt er als die kennis in de verkeerde handen valt? Het zou onverantwoord zijn om onze kennis niet door te geven, vindt Eggermont. Er is samen met kunstenaars al nagedacht over hoe we symbolen kunnen nalaten. Kunstenaars kunnen soms beter naar de toekomst kijken. Lalieux: Een elektronisch systeem heeft een veel te beperkte levensduur. In Frankrijk zijn al veel studies gedaan naar markers, en de Japanners hebben al gewerkt met kleine plaatjes van koolstof, waarop informatie is geschreven. Turf: Vergelijk het met de vloek van de farao: misschien hadden de Egyptenaren wel het idee dat ze perfect konden communiceren met de toekomstige generaties, en hadden ze duidelijk aangegeven hoe je naar binnen kon komen. Maar de archeologen begrepen de boodschap niet. Wie zal dat betalen? En zo komen we bij het prijskaartje van de hele operatie. De berging van het langlevend afval zal naar schatting drie miljard euro kosten, zegt Demarche. Daarin zijn een aantal marges verrekend, voor de exploitatie en de bouw van de bergingsinstallatie. Het geld komt van de producenten vooral van Suez/ Electrabel dus. Voor we afval hier accepteren, moeten we daar geld voor krijgen. Er worden inderdaad fondsen aangelegd per kilowattuur, zegt Eggermont. Maar die fondsen worden in Parijs beheerd en er is geen Europese regeling die garandeert dat dat geld ten gepasten tijde ter beschikking zal zijn. Bovendien kunnen er volgens Eggermont misschien nog lijken uit de kast vallen. Er is geen volwaardige onafhankelijke kwaliteitscontrole op het verglaasde afval. De enige gegevens die we hebben, komen van de producent. Als er verborgen gebreken zijn, zitten we met een probleem. En wie gaat dat betalen? De overheid. Als de financiering uit het buitenland moet komen, waarom dan geen Europese oplossing voor het kernafval? Dan kunnen we voor de beste bergingsoptie gaan, en door de schaalvergroting wordt het meteen ook Nederland wacht af Ook Nederland heeft een kerncentrale (in Borssele, en mogelijk komt daar op korte termijn een tweede reactor), en dus afval. Het Nederlandse afval wordt echter nog steeds opgewerkt in La Hague, en daardoor komt slechts vijf procent van het afval weer terug. Jaarlijks betekent dat 1,4 kubieke meter verglaasd radioactief afval. Het wordt opgeslagen in Vlissingen, in betonnen bunkers. Het gaat om een tijdelijke oplossing voor honderd jaar. Uiterlijk in 2016 zou de regering een beslissing moeten nemen over de definitieve berging van dat afval. De voorkeur een stuk goedkoper. Frankrijk onderzoekt in Bure of het zijn kernafval in een kleilaag van driehonderd meter diep kan bergen. De klei zit dieper dan die in Mol, en die berging zou grootschaliger, Europees kunnen. Maar de Franse regering heeft beslist dat het alleen Wie wil het kernafval van heel Europa in zijn achtertuin hebben? eigen afval bergt. Terwijl de Franse industrie onze kernenergie produceert en het afval verwerkt werd in La Hague. Het vrij verkeer van goederen wordt op de helling gezet. De elektriciteitsproductie is geliberaliseerd, maar intussen moet de overheid wel de risico s dragen van de nucleaire industrie. Een internationaal verdrag uit 2002 bepaalt dat alle landen in de mate van het mogelijke zelf een oplossing moeten zoeken voor Nederland heeft één kerncentrale in gebruik, in Borssele. gaat, net als in België, uit naar berging in een geologische laag. Voor het onderzoek wordt zelfs al samengewerkt met België. Nederland houdt voorlopig de optie van terugneembaarheid van het afval wel open, en heeft er een studie over besteld. De Centrale Organisatie voor Radioactief Afval (Covra) en de Nuclear Research & Consultancy Group (NRG) kijken ook voor de opslag richting België. Voor het beetje Nederlands afval zou een eigen bergingsinstallatie bouwen te veel kosten. Mogelijk komt het Nederlandse afval dus ook in de Belgische klei terecht. hun kernafval, zegt Demarche. Bovendien heb je ook het not-in-my-backyard-syndroom: wie wil het kernafval van heel Europa in z n achtertuin hebben? In Mol zijn ze intussen al zestig jaar gewend aan nucleaire industrie, met het onderzoekscentrum voor kernenergie dat daar in de jaren vijftig werd gevestigd, en dat later met Hades begon. Na een tocht door de mysterieuze gangen van deze onderwereld kruipen we de helm nog steeds stevig op het hoofd opnieuw de mijnwerkerslift in. Boven lopen we door het dorp in het dorp, met het studiecentrum en, aan de overkant van het kanaal, de voorlopige opslagplaats voor kernafval. Ik stel me voor hoe het er hier over honderdduizend jaar zou uitzien: de site zal ongetwijfeld verdwenen zijn, misschien lopen er wel nog mensen rond. Er is één zekerheid: er zal nog steeds radioactief materiaal onder de grond zitten of dat mogen we tenminste hopen. Eos 45